ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՍԱՐԵԱՆԻ «ԿԵԱՆՔԻ ԱՂԲԻՒՐԸ» ԵՒ «ՀԵՔԻԱԹ ԵԱՐԸ»

Հնարաւոր չէ խօսիլ հայկական գեղանկարչութեան մասին առանց յիշելու մեծ Վարպետի՝ Մարտիրոս Սարեանին անունը:

Սակայն այսօրուան մեր նիւթին մէջ ո՛չ վերլուծումներ, ո՛չ բացատրութիւններ, ո՛չ ալ տեղեկութիւններ տեղ պիտի գտնեն Սարեանի գործերուն կամ գործունէութեան մասին: Այսօր, Մեծ Վարպետի ծննդեան 140-ամեակին առթիւ, պիտի անդրադառնանք անոր մեծ սիրոյ պատմութեան, որ մինչեւ իր կեանքին վերջ մնաց միակն ու անփոխարինելին:

Միայն վերյիշենք քանի մը կենսագրական փաստեր.- Մարտիրոս Սարեան ծնած է 16 փետրուար (որոշ աղբիւրներու համաձայն 28), 1880 թուականին, Նոր Նախիջեւանի մէջ:

1897-1904 թուականներուն ան ուսանած է Մոսկուայի Գեղանկարչութեան, քանդակագործութեան եւ ճարտարապետութեան ուսումնարանի գեղանկարչական բաժինէն ներս:

Վախճանած է 5 մայիս 1972 թուականին, 92 տարեկանին, Երեւան. թաղուած է Կոմիտասի ան-ւան պանթէոնին մէջ:

Ստեղծած է դիմապատկերներ, բնանկարներ, նաթիւրմորթներ, գիրքերու ձեւաւորում-պատկերազարդում, բեմանկարչութիւն:

Սարեան եղած է նորագոյն շրջանի հայկական գեղանկարչութեան ազգային դպրոցի հիմնադիրը, Արուեստներու գործիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ, ԽՍՀՄ Գեղարուեստի ակադեմիայի իսկական անդամ, ՀԽՍՀ Գեղարուեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս, Սոցիալիստական Աշխատանքի հերոս, ՀԽՍՀ Նկարիչներու միութեան նախագահ՝ 1945-1951 թուականներուն:

Անոր աշակերտած է նոյնպէս տաղանդաւոր հայ գեղանկարիչ Մինաս Աւետիսեանը:

Հազուադէպ արուեստագէտներ միասէր եղած են. ատոնցմէ մէկն է Վարպետը:

1915-ին Սարեան կ՚աշխատի «Հայերուն օգնող մոսկովեան կոմիտէ»ին մէջ, ապա՝ մազապուրծ հայ գաղթականներուն տեղւոյն վրայ օգնութիւն ցուցաբերելու նպատակով, 34 տարեկան նկարիչը՝ Մոսկուայի հայ համայնքին ուժերով հաւաքած գումարով եւ դեղերով, կը մեկնի Էջմիածին:

«Ունեցած չունեցածս լցրեցի արկղի մէջ, պահ տուեցի ծանօթներիցս մէկին, թողեցի արուեստանոցս ու Մոսկուան եւ եկայ Հայաստան՝ իմ տառապեալ ու բզկտուող հայրենիք»:

Յովհաննէս Թումանեանի, Գարեգին Յովսէփեանի եւ այլ մտաւորականներու հետ, Սարեան հայրենիքի մէջ տքնաջան կը պայքարի հայ գաղթականներու կեանքը տարածուած համաճարակէն փրկելու համար (յատկապէս մանուկներու շրջանէն ներս): Գերյոգնածութեան, անքուն անցուցած գիշերներու եւ հիւանդներու ծանր տառապանքներուն ականատեսը ըլլալուն հետեւանքով, Սարեան շուտով խորը յուսահատութեան կը մատնուի, հոգեկան ցնցում կը ստանայ եւ Յովհաննէս Թումանեանի յանձնարարութեամբ Թիֆլիզ կը տեղափոխուի: Ան երկար ժամանակ չի նկարեր, իսկ երբ, այդ դադարէն ետք, ձեռքը կ՚առնէ վրձինը, ծաղիկներ կը նկարէ:

1915 թուականին, Թիֆլիզի պզտիկ սրճարաններէն մէկուն մէջ, ուր կը հաւաքուէին տեղւոյն հայ մտաւորականներն ու կը քննարկէին ազգային փրկութեան կարեւորագոյն հարցեր, երիտասարդ եւ հոգեկան խռովքներու մէջ գտնուող նկարիչը կը հանդիպի գեղեցկուհիի մը՝ Լուսիկ Աղայեանին, որուն առաջին իսկ հայեացքէն կը սիրահարուի: Լուսիկ հայ հռչակաւոր գրող Ղազարոս Աղայեանին դուստրն էր: Լուսիկին յայտնուիլը իր կեանքին մէջ մեծ, լուսաւոր իրողութիւն մը կ՚ըլլայ. նկարիչը կը վերակենդանանայ, նոր շունչով կը լեցուի:

Լուսիկը անոր երազած կնոջ տիպարը, գեղեցկութեան մարմնացումն ու միակ մուսան եղաւ :

Լուսիկի հանդէպ տածած անկեղծ եւ խորը սէրն ու ամուսնութիւնն անոր հետ, Սարեանը կը դրդեն՝ բեղուն ստեղծագործութիւն եւ աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալել: Ամուսնութեան տարին իսկ Սարեանը՝ Եղիշէ Թադէոսեանի, Վարդգէս Սուրէնեանցի եւ Փանոս Թէրլէմէզեանի հետ, կը հիմնադրեն Հայ նկարիչներու միութիւնը:

1917-ին կը ծնի անոնց առջինեկը՝ աւագ որդի Սարգիսը, որ յետագային ճանչցուած գրականագէտ պիտի դառնար: 1920-ին կը ծնի երկրորդ որդին՝ ապագային անուանի երաժշտահան, Փրոֆ. Ղազարոս Սարեանը: 1921-ին ընտանիքը կը տեղափոխուի եւ մշտական բնակութիւն կը հաստատէ Հայաստանի մէջ:

Իր ստեղծած գունագեղ, վառ ու պայծառ երանգներով լեցուն կտաւներու պէս, Սարեան ճարտար եւ գեղեցիկ համեմատութիւններով, պերճ բառերով կը հեղեղէր իր սիրելի էակը: Իւրաքանչիւր նամակ ինքնին կերպարուեստի գործ մը կը յիշեցնէ. գրիչը թաթախած ներկապնակին մէջ եւ արարած է բնութեամբ, լոյսերով ու գեղեցիկ գոյներով ողողուած նամակ-կտաւներ, որոնք ընթերցելով, իրապէս, ինքզինքդ կտաւի մը առջեւ կեցած կը զգաս...

Ստորեւ կը ներկայացնենք հատուածներ 1916 թուականի Վարպետի նամակներէն (պահպանելով բնօրինակներու ուղղագրութիւնն ու արեւելահայերէն տարբերակը):

- Լուսիկ Աղայանին

1916, հունվարի 11, Մոսկվա

Իմ պարծանք Լուսիկս,

Թեպետ ես գրել էի բացիկի մեջ, թե ես հետս կբերեմ консерватория (երաժշտանոց) ընդունվելու կանոնների ծրագիրը, բայց հետո մտածելով, որ դա շատ կուրախցնի քեզ, որոշեցի ուղարկել քեզ հիմա: Իմ բլբուլ յարս, ես կարծում եմ, այնպիսի պատրաստություն ունի, որ նրան կարող են ընդունել ոչ առաջի, այլ երկրորդ կամ երրորդ դասարանները:

Իմ սիրակա՛նս, մեծ ցանկություն ունեմ անպատճառ տեսնել Հնդկաստանը, իմ աննմանիս հետ շուտ շուտ ճանապարհորդել առհասարակ, եթե մեր կյանքի անգութ պայմանները արգելք չդառնան: Ես միշտ էլ սիրել եմ կյանքը, իմ մոտ մարդկանց և գեղարվեստը անվերջ: Այժմ ունեմ նոր սեր, այդ սերը դեպի իմ Լուսիկն է եւ նրա սերը դեպի ինձ: Ա՜խ, ինչքան լավ է, Աստվա՛ծ իմ: Շուտով կմոտենա այն րոպեն, երբ մենք կկողպենք սիրո շղթաների օղակները այնպես ամուր, այնպես խիտ, որ ոչ ոք չի կարողանա երբեք քանդել:

Ա՜խ, իմ կյա՛նք, իմ սեր Լուսիկս, անվերջ համբուրում եմ քո երեսը, մազերը:

Քո՝ Մարտիրոս:

Արդէն ժողովրդական դարձած եւ մեծ անուն շահած 50-ամեայ Սարեանը կը մեկնի Փարիզ, արուեստանոց մը կը վարձէ եւ մէկուկէս տարի հոն մնալով քառասուն կտաւներ կը ստեղծէ՝ չմոռնալով, անշուշտ, իր Լուսիկը:

- Լուսիկ Աղայանին

 «Դու հերոս ես, ուրիշ կին չէր կարողանա իր ուսերի վրա տանել պատասխանատվությունը երեխաների… համար, ու նաև ամուսնուն երկար ժամանակով Փարիզ թողնել, անգամ իմանալով, թե որքան կարևոր է դա նրա կարիերայի համար:

…Անվերջ համբույրներով՝

Քո՝ Մարտիրոս»:

Փարիզէն վերադառնալով Խորհրդային Հայաստան, Սարեան շատ դժուարութիւններ կ՚ունենայ. ստալինեան կարգերու համաձայն, իշխանութեան հրամանով կ՚ոչնչացուին անոր ստեղծած բոլոր այն դիմանկարները, ուր պատկերուած էին կառավարութեանը ոչ հաճելի դէմքեր: Շուտով կը բռնկի Բ. Աշխարհամարտը ու կրտսեր որդին՝ Ղազարոսը կը կանչուի ծառայութեան: Բայց բոլոր դժուարութիւնները զոյգը քաջաբար կը յաղթահարէ, քանի որ ընտանիքին մէջ կը տիրէր խորը սէրն ու հոգեկան մտերմութիւնը, փոխադարձ յարգանքն ու վստահութիւնը:

Սարեան մինչեւ կեանքին վերջ անդաւաճան եւ նուիրուած մնաց իր՝ «կեանքի աղբիւր», «սարերի թագուհի», «հեքիաթ եար»ին:

ՇԱՔԷ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ

(Յապաւուած)