ՆՈՒԷՐ ՍԱՐԳՍԵԱՆ. «ՊԱՐՏԱՒՈՐ ԵՆՔ ՕԳՆԵԼ ԲՈԼՈՐ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐՈՒՆ՝ ԱՆԿԱԽ ԻՐԵՆՑ ԱԶԳՈՒԹԵՆԷՆ, ԳՈՅՆԷՆ ԵՒ ԴԱՒԱՆԱՆՔԷՆ»

Սուրիոյ պատերազմին թէժացումէն ասդին մեծ եղաւ թիւը այն հայորդիներուն, որոնք պատերազմէն խոյս տալով յայտնուեցան տարբեր երկիրներու մէջ, ընդ որում մայր հայրենիքի՝ Հայաստանի մէջ: Այս առումով ալ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցան այն հիմնարկներն ու ոչ-կառավարական կազմակերպութիւնները, որոնք կարեւոր օժանդակութիւն ցուցաբերեցին մեր աղէտեալ հայրենակիցներուն: Այս առումով ալ կարեւոր ներդրում ունեցաւ ՄԱԿ-ի հովանիին տակ գործող «Փախստականներու յանձնաժողով»ը (UNHCR): Սոյն կարեւոր թեմային մասին յաւելեալ եւ ամբողջական պատկեր մը ստանալու համար հարցազրոյց մը ունեցանք «ՄԱԿ-ի փախստականներու գերագոյն յանձնակատարի գրասենեակ»ի գլխաւոր վարիչ՝ Նուէր Սարգսեանի հետ:

*

-Ի՞նչ է ձեր գրասենեակի գործունէութիւնը, ինչո՞վ կը զբաղուիք, եւ դուք ե՞րբ սկսաք այս գրասենեակին մէջ գործել։

-Մեր գրասենեակը կը կոչուի «ՄԱԿ-ի փախստականներու գերագոյն յանձնակատարի գրասենեակ»: Մեր պարտականութիւնն է աշխարհի բոլոր տեղահանուած անձերուն իրաւունքը պաշտպանել , որպէսզի ո՛ւր որ ալ հասնին անոնք, ունենան պատշաճ միջազգային պաշտպանութիւն: Մենք որեւէ ժամանակ աջակցութիւն կը ցուցաբերենք մեզի դիմող անձերուն: Ճիշդ է, սահմանափակ միջոցներ ունինք, թերեւս մարդոց բոլոր կարիքները չենք կրնար հոգալ եւ մենք կոչուած չենք փոխարինելու պետական մարմինները, այլ առիթ կը ստեղծենք, որպէսզի պետութիւնը իր պարտականութիւնները պատշաճ ձեւով կատարէ:

ՄԱԿ-ի այս գրասենեակէն ներս աշխատանքի անցած եմ հինգ տարիէ ի վեր: Սակայն աւելի վաղ աշխատած եմ ՄԱԿ-ի Հայաստանի ներկայացուցչութեան այլ բաժանմունքներու մէջ. օրինակ՝ «Զարգացման ծրագրերու բաժանմունք»ը:

-Ձեզի համար բարդ էին անցնող չորս տարիները, տրուած ըլլալով որ բացի Հայաստանի խնդիրներէն, ունեցաք յաւելեալ բեռ մը, որ սուրիահայերուն բեռն է: Այդ խնդիրը տարբեր շերտաւորումներ ունեցաւ, որովհետեւ մեր հայրենակիցները չուզեցին որպէս գաղթական ներկայանալ: Ինչպէ՞ս կրնանք բացատրել ընդհանուր վիճակը, հոլովոյթը, եւ այսօր ի՞նչ կ՚ընէք սուրիահայերուն համար:

-Ցաւ ի սիրտ, ոչ միայն Հայաստանը, այլ ամբողջ աշխարհը վերջին տարիներու ընթացքին ունեցաւ մեծ թիւով փախստականներ: Նշեմ, որ այս պահուն, իւրաքանչիւր վայրկեան քսան անձեր կը տեղահանուին իր տուներէն: Սա վերջին տուեալներն է: Ամէն տարի ՄԱԿ-ի փախստականերու գրասենեակը կը հրապարակէ համաշխարհային զեկոյց եւ կը ներկայացնէ նախորդ տարուան տուեալները: Այս տուեալները սերտելով՝ նկատեցինք, որ Համաշխարհային երկրորդ պատերազմէն ի վեր, վերջին հինգ տարիներուն ընթացքին եղած թիւերը աննախընթաց էին եւ այդպէսով կը սահմանուէր գաղթականներու նոր «մրցանիշ» մը: Եթէ խօսինք Սուրիոյ մասին, ապա Սուրիոյ բնակչութեան կէսը արդէն տեղահանուած է այս պատերազմի պատճառով: Իսկ Հայաստանը 2012 թուականի վերջերը սկսաւ ընդունիլ Սուրիայէն գաղթած հայերը: Այդ ժամանակ երբ մեր հիմնական թիրախը Հայաստան գտնուող սակաւաթիւ ոչ-հայ փախստականներն էին, որոնք հիմնականը կու գային Իրանէն, Թուրքիայէն, Եթովպիայէն եւ Ափրիկեան այլ երկիրներէ: Բնականաբար սուրիահայերու համար Հայաստանը սովորական «փախստականի երկիր» մը չէր, այլ իրենց հայրենիքն էր: Սուրիահայերէն շատեր առաջին անգամն էր, որ Հայաստան կ՚այցելէին: Այլ խօսքով, տեղահանութիւնը առիթ դարձաւ, որ իրենք առաջին անգամ Հայաստան գան: Երբ սուրիահայերը գաղթական կամ փախստական կ՚անուանէինք՝ կը նեղանային եւ կ՚ըսէին. «Մենք մեր հայրենիքը եկած ենք եւ մեր հայրենիքի մէջ փախստականներ չենք»: Այստեղ պէտք է անպայման նշել, որ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը բոլոր դիւրութիւնները ի սպաս դրաւ, որպէսզի սուրիահայերը հեշտ կերպով Հայաստան հասնին եւ նոյնիսկ քաղաքացիութիւն ստանան: Այս վիճակը իւրայատուկ է, եթէ օրինակ՝ զայն բաղդատենք Լիբանանի հետ, ուր կեցութեան արտօնագիր չունեցող սուրիացիները պարտաւոր էին 24 ժամէն երկրէն հեռանալ: Այս պատճառով ալ քաղաքացիութեան հարցը շատ անհրաժեշտ էր: Երկրորդը՝ սուրիահայերուն երկարաժամկէտ կացութեան իրաւունքի շնորհումն էր, եւ երրորդը՝ Հայաստան հասնողներուն դիւրին ձեւով փախստականի կարգավիճակի շնորհումն էր: Բնականաբար, մեր իրաւաբանական բաժինը կրցաւ հոգալ պահանջները այն մարդոց, որոնք Հայաստան հասան, որովհետեւ մենք իրաւունք ունինք հոգալու միայն մեր երկրի սահմանները գտնուողներուն կարիքները: Ինչ կը վերաբերի մեր օժանդակութիւններուն, ապա ան կապ ունի մեր ամենամեայ պիւտճէին հետ, որ շարժական է եւ ամէն տարի կրնայ փոփոխութիւն կրել: Օրինակ՝ մեր 2015 թուականի պիւտճէն հասաւ 2.5 միլիոն ամերիկեան տոլարի, որ հնարաւորութիւն տուաւ արձագանգել սուրիահայերու խնդիրներուն:

Մենք հանդիպում ունեցանք «Քարիթաս Հայաստան»ի հետ, որու ընթացքին տեղեկացանք, որ Եւրոմիութիւնը ֆինանսաւորած է 1 միլիոն տոլարնոց ծրագիր մը, եւ երկու տարուան ընթացքին պիտի իրականացուի Լիբանանի եւ Հայաստանի մէջ: Տեղեկացանք նաեւ, որ Եւրոմիութեան հիմնադրամը 3 միլիոն եւրօ արժողութեամբ ծրագիր պիտի իրականացնէ Հայաստանի մէջ: Ցաւօք UNHCR-ի յատկացումները աւելի նուազ էին, որովհետեւ այլ երկիրներ յայտնուած էին շատ աւելի վատ վիճակներու մէջ փախստականներ, որոնք ունէին շատ աւելի մեծ կարիքներ: Բնականաբար ՄԱԿ-ի փախստականներու գրասենեակը պէտք է ուշադրութիւնը կեդրոնացնէ այն վայրերուն, ուր յատուկ կարիքներ կան. օրինակ՝ Լիբանան, Յորդանան, Թուրքիա եւ այլ երկիրներ եւ եթէ համեմատենք Հայաստանի փախստականները եւ այս երկիրներուն մէջ ապրող փախստականները, ապա Հայաստան ապաստանողները շատ աւելի լաւ վիճակի մէջ կը գտնուին, չնայած անոր, որ բոլորն ալ կորսնցուցած են իրենց ունեցուածքը, տուները եւ շատ դժուար է իրենց համար նոր կեանք ստեղծելը:

-Պարոն Սարգսեան, դուք ըսիք, որ քանի մը ծրագիրներով կ՚օգնէք փախստականներուն: Ի՞նչ են այդ ծրագիրները:

-Առաջինը, իրենց կը ցուցաբերենք իրաւական կողմնորոշում եւ աջակցութիւն: Նաեւ տեղեկութիւններ կու տանք իրենց իրաւունքներու մասին: Օրինակ՝ սկիզբը իրենք տեղեակ չէին, որ ունին անվճար բուժուելու իրաւունք, կամ անվճար կրթութեան իրաւունք: Միւս կողմէ ալ կը հզօրացնենք պետական մարմիներու կարողութիւնները՝ այդ իրաւունքները պատշաճ ձեւով գործադրելու: Իսկ ինչ կը վերաբերի շօշափելի օգնութեան, զոր մենք կը տրամադրենք, ապա ՄԱԿ-ի Հայաստանի գրասենակները կ՚աշխատին ինչպէս ուղղակի, այնպէս ալ յուսալի գործընկերներու միջոցով: Հիմա ունինք քանի մը գործընկերներ եւս, որոնց միջոցով կ՚իրականացնենք մեր ծրագիրները: Օրինակ՝ «Առաքելութիւն Հայաստան» կազմակերպութեան միջոցով, ուր արձանագրուած են սուրիահայերը, կը ստանան բնակարանի վարձք, դեղօրայք եւ բժշկական աջակցութիւն, որովհետեւ «Առաքելութիւն Հայաստան»ը ունի համաձայնագիր քանի մը հիւանդանոցներու հետ, որոնց միջոցով կը կատարէ նաեւ վիրահատութիւններ: Անշուշտ, այս հնարաւորութիւնները որոշ սահմանափակումներով է, որ կը տրամադրուին: Կայ նաեւ բնակարաններ տրամադրելու դիւրութիւն, որ կ՚իրականցուի «Առաքելութիւն Հայաստան» կազմակերպութեան հետ համագործակցաբար:

-Ձեր աշխատանքներու իրականացման համար դուք կարեւորեցիք ՄԱԿ-UNHCR-ի տարեկան պիւտճէն: Այս առումով կրնա՞ք փակագիծները բանալ:

-2017 թուականի համար մեր տարեկան պիւտճէն կազմեց 1 միլիոն 800 հազար ամերիկեան տոլար: Այդ գումարը հիմնականին մէջ պիտի տրուի Հայաստանի մէջ աշխատատեղի ստեղծելու պատրաստ փոքր եւ միջին ձեռնարկատէրերու: Ինչպէս նաեւ բնակարանի վարձքով կ՚աջակցինք անօգնական ընտանիքներուն: Նշեմ, որ ՄԱԿ-ի գրասենեակը ունի փաստաթուղթ, որ կը կոչուի «Տուժած անձերու պատասխանատուութեան մեքանիզմ», որ պարտադիր է մեր բոլոր գործառոյթներու մէջ: Որեւէ գումար, որ կը մտնէ հիմնադրամ, պարտաւոր ենք ներկայացնել ծրագրի նպատակը եւ որքան դրամ ունինք այդ ծրագրին համար, եւ այլն, եւ այլն: Օրինակ՝ բնակարանի վարձ ստանալու իրաւունք ունի այն ընտանիքը, որ ունի հաշմանդամ կամ անօգնական անձ: Մենք կ՚այցելենք այդ ընտանիքներուն եւ կ՚արձանագրենք իրավիճակը, ապա կը տրամադրենք օգնութիւնը:

-Պարոն Սարգսեան, ձեր աշխատանքին բերումով դուք կը հետեւիք Միջին Արեւելքի զարգացումներուն: Ես չէի ուզեր քաղաքական հարցում մը ուղղել, բայց մարդկային առումով ի՞նչ կը կարծէք, վտանգուա՞ծ է այս տարածքաշրջանի քրիստոնեաներու ապագան:

-Եթէ իրականութիւնը կ՚ուզէք, ապա Միջին Արեւելքի բոլոր բնակիչներու ապագան վտանգուած է: Քրիստոնեաներունը քիչ մը աւելի շատ, որովհետւ իրենք թիւով քիչ են: Անկեղծօրէն, ես նոյն ցաւը կը զգամ բոլորի հանդէպ, նոյնիսկ երբ մահմետականի մը երեխան կամ հարազատը մահանայ, որովհետեւ բոլորս մարդ ենք: Իրավիճակի լուծումը շատ բարդ է եւ երկար ժամանակ կը պահանջէ՝ անշուշտ եթէ հակամարտող կողմերը յաջողին լուծումներ գտնել: Վերջերս, երբ Սուրիոյ մէջ վիճակը քիչ մը հանդարտեցաւ, եղան ընտանիքներ, որոնք վերադարձան: Մեր դիրքորոշումը այն եղաւ, որ Սուիրոյ մեր գրասենեակը շարունակաբար հսկողութիւն կատարէ. եթէ իրավիճակը իրապէս լաւ ըլլայ, այդ ժամանակ մենք կը յորդորենք մարդոց վերադարձի մասին, իսկ հիմա անհնար այդ մէկը կատարել:

-Խօսեցաք ձեր տարեկան պիւտճէին մասին: Այս առումով ալ կ՚ուզէինք իմանալ, որ արդեօք մեծ տարբերութիւն կա՞յ ՄԱԿ-ի Հայաստանի եւ Լիբանանի գրասենեակներու պիւտճէներուն միջեւ:

-Այո՛, կայ եւ այն կապ ունի փախստականներու ընդհանուր թիւերուն հետ: Բոլորս գիտենք, որ Հայաստանը Սուրիոյ հետ սահմանակից երկիր չէ եւ փախստականներու թիւը համեմատած Լիբանանի եւ Թուրքիոյ, շատ աւելի քիչ է: Նաեւ մենք Հայաստանի մէջ վրանային քաղաքներ չունինք: Բոլոր ընտաիքները կ՚ապրին տուներու մէջ:

-Յաջորդ հարցս կը վերաբերի Պաքուէն Հայաստան եկած փախստականներուն: Ի՞նչ տեղեկութիւններ կրնաք տալ այս առումով:

-Մօտաւորապէս քսանհինգ տարի առաջ Ատրպէյճանէն Հայաստան հասած են 260 հազար գաղթականներ, որոնց մէկ մասը մինչեւ օրս ալ կը պահպանէ իր փախստականի կարգավիճակը: Փախստականները երբ Պաքուէն Հայաստան եկան, ՄԱԿ-ը մեծ գիւղեր կառուցեց անոնց համար, յատկապէս Աշտարակի մէջ, ինչպէս՝ Կարին եւ Նարեկ թաղամասերը եւ անոնց բնակելի տուներ շնորհուեցան: Անոնցմէ շատեր ալ ցայսօր հոն կ՚ապրին:

Հոս կ՚ուզեմ նշել, որ մենք անտարբեր չենք տեղացի ժողովուրդի նկատմամբ եւ կը փորձենք համայնքային ծրագիրներու միջոցով աջակից ըլլալ նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներուն: Բնականաբար, մենք ամէն քայլ կը կատարենք պետութեան հետ համագործակցելով, ինչպէս նաեւ հասարակական կազմակերպութիւններու եւ համայնքներու հետ եւս: Օրինակ, Հայկական Կարմիր խաչի միջոցով, չորս համայնքներու մէջ իրականացուցինք համայնքի զարգացման ծրագիրներ:

-Այսօր որքա՞ն է Ատրպէյճանէն եկած գաղթականներու ընդհանուր թիւը Հայաստանի մէջ: Տուեալներ կա՞ն:

-Ինչպէս նշեցի, փախստականներու ընդհանուր թիւը 360 հազար էր: Բոլորին տրուեցաւ փախստականի կարգավիճակ, սակայն տարիներու ընթացքին իրենք ընդունեցին Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնը եւ բնականաբար դուրս եկան մեր հոգածութենէն: Հիմա այս թիւը չկայ: Այսօր Պաքուէն Հայաստան եկած փախստականներուն թիւը կը գնահատուի 1500-ով: Սակայն շատերը, որոնք ընդունած են Հայաստանի քաղաքացիութիւն, կը դիմեն մեզի ըսելով, որ իրենք խաբուած են, եւ սխալ քայլ կատարած են քաղաքացի ըլլալով, որովհետեւ իրենք կ՚ուզէին միջազգային հոգատարութեան ներքեւ գտնուիլ:

-Սուրիահայերու հարցերով, ըլլայ ՄԱԿ-ի կամ Եւրոպական Միութեան շրջանակներէն ներս, յաճախ մարդիկ կասկածանքով կը մօտենան այն առումով, որ եթէ սուրիահայերը Հայաստանի մէջ որպէս գաղթական մնային, շատ աւելի մեծ նիւթական օգուտներ պիտի քաղէր երկիրը, թէ՛ եւրոպական համայնքէն, թէ՛ ՄԱԿ-էն եւ թէ զանազան կազմակերպութիւններէ: Այս մէկը ի՞նչ աստիճան կը համապատասխանէ իրականութեան:

-Ես նշեցի, որ մենք տարբերութիւն չենք դներ, եթէ մարդը Սուրիայէն տեղահանուած է, ուրեմն ինք փախստական է եւ մենք այդ թիւը հիմք կ՚ընդունինք: Ափսոս որ տուեալներու հաւաքագրումը մեր մօտ չէ, այլ պետութեան մօտ է: 2012 թուականէն սկսեալ Սուրիայէն Հայաստան եկած են 22 հազար սուրիահայեր, իսկ այս պահուն Հայաստանի մէջ կ՚ապրին 15 հազար սուրիահայեր: Սակայն գաղթականներու պետական ծառայութեան մօտ արձանագրուած են միայն 800 սուրիահայ փա-խըստականներ: Իսկ «Առաքելութիւն Հայաստան»ի եւ Կարմիր խաչի մէջ արձանագրուած են միայն այն մարդիկը, որոնք աջակցութեան կարիք ունին: Սա այն պատճառներէն մէկն է, որ մենք մինչ օրս յստակ թիւեր չունինք:

-Ի՞նչ ընդհանուր գնահատական կրնաք տալ սուրիահայերու տրամադրուած օժանդակութիւններուն առընթեր:

-Սկիզբը իրավիճակը շատ առողջ չէր, որովհետեւ օժանդակող կազմակերպութիւններուն միջեւ կար մրցակցութիւն, իսկ հիմա աւելի շատ կը նկատենք, որ համագործակցութիւն կայ: Կրցանք մեր գործընկերներու հետ միասին հիմնել կառոյց, որ համակարգեց օգնութեանց բոլոր գործընթացը: Մենք ամէն ամիս հանդիպում կ՚ունենանք մեր գործընկերներուն հետ, իսկ առնուազն տարին երկու անգամ աւելի մեծ հանդիպում՝ գործող կառոյցներու հետ: Այդ հանդիպման ընթացքին կը քննարկենք մեր ծրագրերու ընթացքը եւ իրավիճակը գնահատելէ ետք կը յանգինք եզրակացութիւններու: Օրինակ՝ ո՛ր կազմակերպութիւնը պիտի կրնայ տալ տան վարձքերը, ո՛ր կազմակերպութիւնը՝ բժշկական ծախսերը եւ կամ կրթաթոշակները, նոյնիսկ ո՛վ պիտի կրնայ մարդոց աշխատանք ապահովել: Այսպէս մեր մէջ կը բաժնենք պարտականութիւններ: Ունինք նաեւ վերահսկողութեան համակարգ՝ արդար եւ հաւասար օգնութիւն բաշխելու համար, այսինքն մեր միջեւ կը փոխանցենք տուեալներ, թէ ո՞վ ո՛ր կազմակերպութենէ ի՛նչ օգնութիւն ստացաւ:

-Ի՞նչ կ՚ուզէք ըսել մեր ընթերցողներուն:

-Կ՚ուզեմ ըսել, որ ճիշդ է, թէ ՄԱԿ-ը իր ուշադրութիւնը սեւեռած է սուրիահայերուն, սակայն Հայաստանի կառավարութիւնը իր կարեւոր դերը ունեցաւ եւ դռները բացաւ սուրիահայերուն առջեւ, ինչ որ դրական երեւոյթ է: Նաեւ ըսեմ, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր պատմութեան մէջ առաջին անգամ ըլլալով շնորհեց՝ UNHCR-ի միջոցաւ արտաքին օժանդակութիւն կատարեց եւ օգնեց Իրաքի եզիտիներուն, որոնք յայտնուած էին բաւական դժուար կացութեան մը մէջ:

Երկրորդը, կ՚ուզեմ ըսել նաեւ, որ պետութիւնը պատշաճ ուշադրութիւն պէտք է դարձնէ օտար փախստականներուն, որովհետեւ հայերուն օգնելով մեր եղբայրներուն կ՚օգնենք, սակայն պէտք է նաեւ օտարին օգնել։ Օգնենք այն մարդոց, որոնք աջակցութեան կարիքն ունին, անկախ իրեց ազգութենէն, գոյնէն եւ դաւանանքէն: ՄԱԿ-ը նաեւ կը մշակէ տարբեր ծրագրեր՝ նոր փախըս-տականներ ընդունելու համար, որովհետեւ կը գիտակցինք, որ ոչ միայն պատերազմի պարագային կրնանք փախստականներու հոսք ունենալ, այլ կրնայ նաեւ բնական աղէտի հետեւանքով դէպի Հայաստան հոսք ըլլալ։ Նկատի առնելով նաեւ այն հանգամանքը, թէ մենք հարեւան ենք մեծ երկիրներու, օրինակ՝ Թուրքիան եւ Իրանը, այս պատճառով ալ մենք պէտք է պատրաստ ըլլանք տարբեր տեսակի մարտահրաւէրներու:

Իսկ ամենակարեւորը, պէտք չէ փախստականը ընդունիլ որպէս բեռ, որովհետեւ փախստականը իր հետ կը բերէ նոր մշակոյթ, առողջ մրցակցութիւն եւ լաւ առեւտուր: Ի վերջոյ մեր կառավարութիւնը պէտք է մարդկային ներուժը ճիշդ ձեւով օգտագործէ, ի շահ պետութեան եւ տնտեսութեան:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան