ՅԱՅՏՆԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆ (Ա. ՄԱՍ)

Քա­րե­րուն վրայ թուա­կան­ներ փո­րագ­րուած են՝ 1886, 1889..., հին­ցած փայ­տի խո­նաւ ու հա­ճե­լի բոյր մը կայ, ձմրան ձիւ­նի խո­նա­ւու­թիւ­նը տա­կա­ւին չէ ցամ­քած: Զա­ռի­վա­րը կը քա­շէ մեզ, այ­լեւ մեր քայ­լե­րը կը յա­ռա­ջա­նան, ա­ռանց նոյ­նիսկ մեզ­մէ հրա­հան­գի մը սպա­սե­լու: Կը դի­տեմ շուրջս, աչ­քերս յա­գե­նա­լու փո­խա­րէն զիս կան­չող Հա­լէ­պի կա­րօ­տա­լի թա­ղա­մա­սը՝ Ճի­տէյ­տէն տե­սած եմ կը կար­ծեմ, ուր­կէ ա­մէն ա­ռա­ւօտ ու կէ­սօր կը քա­լէի դի­տե­լով ու ճեղ­քե­լով կա­մա­րա­պատ, նեղ­լիկ ա­րա­հետ­նե­րը: Նոյն թա­ղերն են՝ փայ­տեայ գե­րան­նե­րով ա­ռաս­տա­ղը կ՚ե­րե­ւի ա­հա այս կա­մա­րա­պատ պատշ­գա­մէն, փայ­տեայ, հին դռներ, գու­նա­ւոր ա­ղիւս­ներ ի­րա­րու վրայ շա­րուած ու ծե­փուած պա­տեր..., յախ­ճա­պա­կեայ հնաոճ յու­շա­նուէ­րի կը նմա­նին տու­նե­րը ար­տա­քուստ:

Աս­ֆալ­թի տաք շո­գին կու գայ ու կը մխրճուի ռուն­գե­րուս մէջ ընդ­հա­տե­լով հի­նին հա­ճոյքն ու ան­ցեա­լին ե­րա­զը: Ի՞նչ գործ ու­նի աս­ֆալ­թը հոս, կը խոր­հիմ, ա­հա կ՚ե­րե­ւին գոր­ծա­ւոր­նե­րը, ո­րոնք նեղ անցք մը, ուր­կէ հա­զիւ ինք­նա­շարժ մը կ՚անց­նի, աս­ֆալ­թով կը ծե­փեն, որ­պէս­զի ինք­նա­շարժ­նե­րը վնա­սուած աս­ֆալ­թին վրա­յէն չանց­նին: Վեր­ջերս շատ կը հան­դի­պինք այս­պի­սի ե­րե­ւոյթ­նե­րու, չէ՞ որ ընտ­րու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նա­կաշր­ջան է, ա­մէն տեղ կը նո­րո­գեն ու կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը գոր­ծի լծուած կ՚աշ­խա­տին, մինչ հոս աս­ֆալ­թը չէ, այլ քա­րէ սա­լա­յա­տա­կը ա­ւե­լի կը յար­մա­րի շրջա­նի հնու­թիւ­նը հին ձե­ւով նո­րո­գե­լու հա­մար, ինչ­պէս էին Հա­լէ­պի Ճի­տէյ­տէի թա­ղե­րը, հի­նի նմա­նու­թեամբ վե­րա­նո­րո­գուած էին ա­նոնք ու «Հին քա­ղա­ք» կը կո­չուէր այդ շրջա­նը, ուր յա­ճախ զբօ­սաշրջիկ­նե­րու կը հան­դի­պէինք, ո­րոնք կը լու­սան­կա­րէին ա­մէն ինչ, խնա­մուած, փայլփ­լուն հնու­թիւ­նը աչք կը քթթէր, ու­շադ­րու­թիւն կը գրա­ւէր փո­շի­նե­րով ա­ռատ այդ քա­ղա­քին մէջ:

Աս­ֆալ­թին բոյ­րը չքա­ցաւ ու ա­րե­ւուն ճա­ռա­գայթ­նե­րէն հո­սող ջեր­մու­թիւնն ու խո­նա­ւու­թիւ­նը միա­հիւ­սուե­ցան: Կա­մա­րա­պատ հին կա­ռոյց­նե­րը մէ­կը միւ­սին ե­տե­ւէն կ­­՚ող­ջու­նեն մեզ: Նեղ­լիկ ա­րա­հետ­ներ են բար­ձուն­քի վրայ, վե­րէն, շատ բարձ­րէն կը դի­տենք Ե­րե­ւա­նի գե­ղա­տեսք, նոր կեդ­րո­նը, միայն բար­ձունք մըն է, որ կը բաժ­նէ հի­նը նո­րէն:

Հա­սանք հրա­պա­րա­կը այս շրջա­նի, որ նոյն­պէս նման է Ճի­տէյ­տէի հրա­պա­րա­կին, ուր ծե­րու­նի­նե­րը նստած նար­տի կը խա­ղա­յին, կլկլակ կը ծխէին ու ա­րա­բա­կան տա­րա­զով շրջուն լե­ղի սուրճ վա­ճա­ռո­ղը կ՚այ­ցե­լէր նստող­նե­րուն ու կը հրամց­նէր սուր­ճը, աչք մըն ալ ինք նե­տե­լով նարտ խա­ղա­ցող­նե­րու ըն­թաց­քին: Հոս եւս նստած կը զրու­ցեն տա­րեց­ներ ու ե­րի­տա­սարդ­ներ, նա­յուածք մըն ալ նե­տե­լով ան­ցորդ­նե­րուն, ո­րոնք շատ չեն կար­ծես, ու մա­նա­ւանդ կը սրեն ի­րենց նա­յուածք­նե­րը, երբ նկա­տեն օ­տար է ան­ցոր­դը:

Հրա­պա­րա­կէն ան­ցանք ու­րիշ նեղ թաղ մը, հնու­թիւ­նը մե­զի հետ կը քա­լէ կար­ծես, ու ֆրան­սա­հայ ու­ղե­կիցս, որ նա­խա­պէս այ­ցե­լած է այս շրջա­նը, կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ զիս դէ­պի իր տե­սա­ծը: Երկ­յար­կա­նի լայ­նա­տա­րած կա­ռոյ­ցի մը դէմն ենք ա­հա, ու­ղե­կիցս կը հա­ղոր­դէ, որ նախ­կի­նին այս կա­ռոյ­ցը ե­ղած է պատս­պա­րան, ուր որ­բեր տե­ղա­ւո­րուած են ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նէն տե­ղա­հա­նուած ըն­տա­նիք­նե­րէ: Դար­-ձեալ Ճի­տէյ­տէի մէջ կը գտնեմ ինք­զինքս, ուր նեղ անց­քե­րէն ետք Հո­գե­տու­նը կը դի­մա­ւո­րէ, ուր եւս տե­ղա­հա­նուած որ­բեր տե­ղա­ւո­րուած էին դի­դե­ղա­պատ ա­ռաս­տաղ­նե­րու ներ­քոյ:

«Մտնե՞նք, կար­ծես բաց է», եր­կա­թեայ, կղպան­քը բաց դրան նա­յե­լով կ՚ը­սէ ու­ղե­կիցս: Ներ­սէն մար­դիկ կը դի­մա­ւո­րեն մեզ, ա­ւան­դա­կան հիւ­րա­սի­րու­թեամբ ու ող­ջոյն­նե­րով, կը ճանչ­նան ու­ղե­կիցս, որ քա­նիցս այ­ցե­լած է այս վայ­րը, որ բնա­կե­լի չէ, ա­ւե­րակ է ա­մէն կողմ, դուր­սէն կար­ծես հրթիռ ին­կած է մէկ կող­մը ու քա­րե­րը ի­րա­րու վրայ բլրա­կի մը վե­րա­ծած: Հին է ա­մէն ինչ, այն­քան հին, որ կար­ծես դա­րե­րէ ի վեր փո­շին նստած է ու տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին ամ­րա­ցած: Կլի­մա­յին մաք­րու­թիւնն է որ փայլք կը շնոր­հէ միայն:

Մուտ­քի ցած կա­մա­րի ա­ռաս­տա­ղին թուա­կան մը փո­րագ­րուած է, կա­ռու­ցող վար­պե­տին ձե­ռամբ ըլ­լա­լու է: Եր­կիւ­ղա­ծու­թիւն մը կը պա­տէ զիս, կար­ծես սրբա­վայր կը մտնեմ: Բա­կին մէկ կող­մը ան­թեղ­նե­րուն վրայ խո­շոր կաթ­սայ մը կայ, ո­րուն բե­րա­նը փակ է ու խո­ղո­վա­կով միա­ցած է ա­պա­կեայ շի­շին, ուր թիք-թիք կը կա­թի կաթ­սա­յին մէջ շո­գիա­ցած ու խո­ղո­վա­կին մէջ կա­թի­լի վե­րա­ծուած օ­ղին՝ «Օ­ղի ենք թո­րում, տե­սե՞լ էիք, բեր բա­ժակ­նե­րը, լցնեմ, խմեն­ք», ինք­նա­գոհ ո­ճով մը այս տան տէ­րը՝ Ար­ման կը դի­մէ կնոջ:

«Նկու­ղը կա­րա՞նք տես­նեն­ք», կը հարց­նէ ու­ղե­կիցս ու ժպիտ­նե­րով կ՚ա­ռաջ­նոր­դուինք դէ­պի հոն: Ար­մա­նին կի­նը ա­պա­կեայ բա­ժակ­նե­րը ձեռ­քին կու գայ ու կ՚իջ­նենք նկուղ: Զո­վու­թիւ­նը աս­տի­ճան­նե­րը իջ­նե­լով կը սաստ­կա­նայ ու հետզ­հե­տէ կը պա­ղի: Բա­ւա­կան մեծ տա­րա­ծու­թիւն ու­նե­ցող, գետ­նէն եր­կու­քու­կէս մեթր վար գտնուող նկուղ մըն է, ուր հսկայ գի­նիի կա­րաս­նե­րը կողք կող­քի դա­սուած են, դէ­մը՝ դա­տարկ շի­շե­րը կը սպա­սեն գի­նի լե­ցուե­լու: Քիչ ան­դին դա­րա­նի մը մէջ պառ­կած են լե­ցուն գի­նիի շի­շեր, ո­րոնց թի­ւը մէկ-մէկ կ­­՚ա­ւել­նայ ա­մէն տա­րի: Ա­ւան­դու­թիւ­նը պա­հուած է, այ­լեւ կը շա­րու­նա­կուի:

Ա­ՆԻ ԲՐԴՈ­ՅԵԱՆ-ՂԱԶ­ԱՐԵԱՆ