Փրոֆ. Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան. Հա­յա­գի­տու­թեան Բազ­մա­վաս­տակ Ու Մե­ծար­ժէք Ե­րախ­տա­ւո­րը

Հա­յա­գի­տա­կան մե­ծար­ժէք ժա­ռան­գու­թեան տէր՝ բազ­մա­վաս­տակ հե­ղի­նա­կու­թիւն է Փրոֆ. Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան (1896-1989), ո­րուն ծննդեան 120-ա­մեա­կը կը նշուի Սեպ­տեմ­բե­րի 5-ին:

Բա­նա­սէր ու պատ­մա­բան, յատ­կա­պէս բիւ­զան­դա­գի­տու­թեան եւ հայ­կա­կան ման­րանը-կար­չու­թեան խո­րի­մաց հե­տա­զօ­տող՝ Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան գի­տա­կան իր ամ­բողջ ճա­նա­չո­ղու­թիւ­նը, կո­րովն ու աշ­խա­տան­քը նուի­րա­բե­րեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ու­րոյն եւ հա­րուստ մշա­կոյթն ու ա­րուես­տը աշ­խար­հին ծա­նօ­թաց­նե­լու՝ գի­տա­կան հա­մա­կող­մա­նի ար­ժե­ւոր­ման լոյ­սին բե­րե­լու ծա­ռա­յու­թեան:

Ինչ­պէս որ մե­ծար­ժէք հա­յա­գէ­տին նուի­րուած հան­րա­գի­տա­կան իր անդ­րա­դար­ձին մէջ ա­մե­րի­կեան «Ա­րուես­տի պատ­մա­բան­նե­րու բա­ռա­րան»ը կ՚ընդգ­ծէ, «Տէր-Ներ­սէ­սեա­նի ա­կա­դե­մա­կա­նու­թիւ­նը կը յատ­կան­շուի ընդ­հա­նուր պատ­մու­թիւնն ու ա­րուես­տի պատ­մու­թիւ­նը ի­րա­րու զօ­դե­լու ըն­դու­նա­կու­թեամբ: Ա­նոր «Հա­յաս­տան եւ Բիւ­զան­դա­կան կայս­րու­թիւ­նը» (1954) գոր­ծը կը սկսի ամ­բող­ջա­պէս պատ­մա­գի­տա­կան գլուխ­նե­րով: Ան նաեւ հրա­տա­րա­կեց պատ­մու­թեան ամ­բող­ջա­կան գիրք մը՝ «Հա­յե­րը» (1969): Թէեւ ա­նոր գոր­ծը կեդ­րո­նա­ցաւ ընդ­հա­նուր առ­մամբ բիւ­զան­դա­կան դա­րաշր­ջա­նին վրայ, այ­դու­հան­դերձ, ա­նոր նուի­րու­մը յատ­կա­պէս հայ­կա­կան ա­րուես­տին անձ­նա-դը­րոշմ էր ու մտա­ւո­րա­կան: Ան կը հա­կադ-րըւի իր նա­խոր­դին՝ Ժո­զէֆ Սթրզայ­կովս­քիին՝ հա­մա­ձայն չըլ­լա­լով ժան­րի ընդ­հան­րա­ցու­մին կամ չա­փա­զան­ցու­թեան եր­թա­լուն (Կար­սո­յեան)»…

­Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան ծնած է 1896-ի Սեպ­տեմ­բե­րի 5-ին, Պո­լիս, Միհ­րան Տէր-Ներ­սէ­սեա­նի եւ Ա­գա­պի Օր­մա­նեա­նի ըն­տա­նե­կան յար­կին տակ: Կա­նուխ տա­րի­քէն զրկը-ւած է ծնող­նե­րէն: Ա­նոր դաս­տիա­րա­կու­թեան եւ կրթու­թեան գոր­ծը ստանձ­նած են մօ­րա­քոյ­րը՝ Եւ­գի­նէ Օր­մա­նեան եւ մօ­րեղ­բայ­րը՝ Պոլ­սոյ պատ­րիարք, պատ­մա­բան, բա­նա­սէր, աս­տուա­ծա­բան Մա­ղա­քիա Օր­մա­նեա­ն:

Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեա­ն ա­ւար­տած է Պոլ­սոյ Է­սա­եան վար­ժա­րա­նը, ա­պա՝ անգ­լիա­կան Հայս­քու­լը (բարձ­րա­գոյն դպրոց): 1915-ին գա­ցած է Պուլ­կա­րիա, ա­պա՝ Զուի­ցե­րիա: 1917-1919 թուականներուն ան ու­սա­նած է Ժը­նե­ւի հա­մալ­սա­րա­նի գրա­կա­նու­թեան բաժ­նին մէջ: 1919-ին տե­ղա­փո­խուած է Փա­րիզ, ուր Սոր­պո­նի հա­մալ­սա­րա­նին մէջ ա­շա­կեր­տած է բիւ­զան­դա­գէտ­ներ Շ. Գի­լին, Գ. Մի­լէ­յին, ռո­մա­նա­կան եւ գո­թա­կան ա­րուեստ­նե­րու պատ­մա­բան Հ. Ֆո­սի­յո­նին: 1922-ին Փա­րի­զի Բարձ­րա­գոյն ու­սում­նա­սի­րու­թեանց դպրո­ցին մէջ ե­ղած է Գ. Մի­լէ­յի օգ­նա­կա­նը:

1930-1931 թուականներուն Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեա­նը ե­ղած է Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու Մա­սա­չու­սեց նա­հան­գի Ո­ւե­լես­լիի գո­լէ­ճի ա­րուես­տի պատ­մու­թեան դա­սա­խօս, 1937-1947 թուականներուն՝ նոյն գո­լէճի ա­րուես­տի բաժ­նի եւ Ֆարնս­վորթ թան­գա­րա­նի տնօ­րէն: 1946 թուա­կա­նին Հարուըր-­տի հա­մալ­սա­րա­նի Տում­պար­թըն Օքս գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան հաս­տա­տու­թեան մէջ ար­ժա­նա­ցած է բիւ­զան­դա­կան ա­րուես­տի փրո­ֆե­սէօ­րի կոչ­ման, իսկ 1963 թուա­կա­նէն՝ վաս­տա­կա­ւոր փրո­ֆե­սէօ­րի տիտ­ղո­սին:

1963-ին Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան հան-գըս­տեան կո­չուե­ցաւ եւ վե­րա­դար­ձաւ Փա­րիզ: Այ­նու­հե­տեւ դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րով հան­դէս ե­կաւ եւ­րո­պա­կան բա­զում հա­մալը-սա­րան­նե­րու մէջ: 1973 թուականին ի մի բե­րաւ գի­տա­կան իր տար­բեր աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րը եւ հրա­տա­րա­կեց «Բիւ­զան­դիո­նը եւ հայ­կա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը» խո­րագ­րով:

Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան մա­հա­ցաւ 1989-ի Յու­նիս 7-ին եւ թա­ղուե­ցաւ­Վի­րոֆ­լէ­յի գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ, Ֆրան­սա: Մեծ հա­յա­գէ­տին անձ­նա­կան գրա­դա­րա­նը նուի­րուե­ցաւ Ե­րե­ւա­նի Մա­տե­նա­դա­րա­նին: Յետ­մա­հու, ա­նոր «Ման­րան­կար­չու­թիւ­նը Կի­լի­կիոյ հայ­կա­կան թա­գա­ւո­րու­թեան մէջ, տաս­ներկ­րոր­դէն տասն­չոր­րորդ դար» գոր­ծը 1993-ին ար­ժա­նա­ցաւ Տում­պար­թըն Օքս մա­տե­նա­շար թիւ 31-ի հրա­տա­րա­կու­թեան: Իսկ Ֆրան­սա­յի մէջ, ի պա­տիւ մեծ հա­յա­գէ­տին, հայ-բիւ­զան­դա­կան ման­րան­կար­չու­թեան Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան հիմ­նադ­րամ հաս­տա­տուե­ցաւ Էնս­թի­թիւ տը Ռըշեր­շի մէջ:

Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան թղթա­կից ան­դամ էր Ֆրան­սա­յի Ար­ձա­նագ­րու­թեանց ու գե­ղա­րուես­տա­կան գրա­կա­նու­թեան ա­կա­դե­միա­յին, Ֆրան­սա­յի Հնա­գէտ­նե­րու ազ­գագ­րա­կան միու­թեան, Բրի­տա­նա­կան ա­կա­դե­միա­յին: Ար­ժա­նա­ցած է բազ­մա­թիւ մրցա­նակ­նե­րու եւ պար­գեւ­նե­րու, այդ շար­քին՝ Անգ­լիոյ Հնա­գէտ­նե­րու միու­թեան ոս­կէ շքան­շա­նին (1960), Ֆրան­սա­յի Ար­ձա­նագ­րու­թեանց ու գե­ղա­րուես­տա­կան գրա­կա­նու­թեան ա­կա­դե­միա­յի Շլիւմ­պէր-Ժէի ա­նուան (1963), Հայաստանի Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցիի ա­նուան (1981) մրցա­նակ­նե­րուն: Ան գի­տա­կան զե­կու­ցում­նե­րով հան­դէս ե­կած է մի­ջազ­գա­յին տար­բեր գի­տա­ժո­ղով­նե­րու մէջ, ինչ­պէս՝ ա­րե­ւե­լա­գէտ­նե­րու Մոս­կուա­յի հա­մա­գու­մա­րը (1960) եւ պատ­մա­բան­նե­րու սո­վե­տաֆ­րան­սա­կան գի­տա­ժո­ղո­վը (Ե­րե­ւան, 1969):

Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեան հե­ղի­նակ է շուրջ 140 մե­նագ­րու­թեանց եւ յօ­դուած­նե­րու՝ ֆրան­սե­րէն, անգ­լե­րէն եւ հա­յե­րէն լե­զու­նե­րով:

Լոյս ըն­ծա­յած է «Բա­րե­ղա­մի եւ Հո­վա­սա­փի վէ­պի նկա­րա­զար­դու­մը» (1938, ֆրան­սե­րէն) բիւ­զան­դա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը, ո­րուն հա­մար ար­ժա­նա­ցած է ֆրան­սա­կան Գրա­կա­նու­թեան եւ պատ­մու­թեան ա­կա­դե­միա­յի մրցա­նա­կին, ա­պա՝ «12, 13, 14 դա­րե­րու հայ­կա­կան նկա­րա­զարդ ձե­ռագ­րերը Վե­նե­տի­կի Մխի­թա­րեան հայ­րե­րու գրա­դա­րա­նին մէջ» եր­կը (ֆրան­սե­րէն), ո­րուն հա­մար ար­ժա­նա­ցած է Փա­րի­զի Յու­նա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու միու­թեան մրցա­նա­կին, այ­նու­հե­տեւ՝ «Հա­յաս­տա­նը եւ Բիւ­զան­դա­կան կայս­րու­թիւ­նը» (1945, անգ­լե­րէն), ո­րուն հա­մար ստա­ցած է Զօրավար Պրե­մոն մրցա­նա­կը:

Հրա­տա­րա­կած է նաեւ «Չես­թէր Պի­թի գրա­դա­րան. հայ­կա­կան ձե­ռագ­րե­րու ցու­ցակ՝ հայ ա­րուես­տի պատ­մու­թեան նե­րա­ծա­կա­նով» (1958), «Աղ­թա­մար, Ս. Խաչ ե­կե­ղե­ցի» (1965), «Հայ­կա­կան ձե­ռագ­րե­րը Ֆրիր ա­րուես­տի պատ­կե­րաս­րա­հին մէջ» (1963), «Հայ­կա­կան ձե­ռագ­րե­րը Ո­ւոլ­թեր­սի ա­րուես­տի պատ­կե­րաս­րա­հին մէջ» (1973, բո­լո­րը անգ­լե­րէն) աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը:

Սի­րար­փի Տէր-Ներ­սէ­սեա­նի եր­կու կա­րե­ւոր յօ­դուած­նե­րը, գրուած՝ 1944-45-ին («7-րդ դա­րու երկ մը՝ նուի­րուած պատ­կեր­նե­րու պաշտ­պա­նու­թեա­նը») եւ 1946-ին («7-րդ դա­րու հայ­կա­կան ման­րան­կար­չու­թիւ­նը եւ Էջ­միած­նի Ա­ւե­տա­րա­նի ման­րան­կար­նե­րը»), հա­կա­ռակ մինչ այդ ըն­դու­նուած տե­սա­կէ­տին, կ՚ա­պա­ցու­ցա­նեն, որ հա­յե­րը ա­ռա­ջին քրիս­տո­նեայ ժո­ղո­վուրդ­նե­րէն են, ո­րոնք ու­նե­ցած են որմ­նան­կար­չու­թիւն: Տէր Ներ­սէ­սեան 1933 եւ 1964 թուա­կան­նե­րուն «Էջ­միած­նի Ա­ւե­տա­րա­նի» սկզբնա­ւոր­ման (989 թ.) եւ ա­ւարտ­ման (7-րդ դար) ման­րան­կար­նե­րու օ­րի­նա­կով բա­ցա­յայ­տեց այն, որ հա­յե­րը 7-10-րդ դա­րե­րուն ու­նե­ցած են ինք­նա­տիպ բարձ­րա­րուեստ ման­րան­կար­չու­թիւն:

Ն. ՊԷՐ­ՊԷ­ՐԵԱՆ