ԿԵԱՆՔԸ ՔՈՐՈՆԱԺԱՀՐԷՆ ԵՏՔ. ՄԵՐ ԱՇԽԱՐՀԸ ՆՈՅՆԸ ՊԻՏԻ ԸԼԼԱ՞Յ

Վստահաբար քորոնաժահրի համավարակը պիտի աւարտի եւ քաղաքներ, մարդիկ, գիտութիւնը, արուեստը, մշակոյթը ընդհանրապէս, մարմնամարզը պիտի փորձեն բնականոն հունի վերադառնալ: Հարցումը, սակայն, կը մնայ այն, որ այդ «բնականոն հունը» նո՞յնը պիտի մնայ, թէ՞… Այս հարցումին պատասխանած են խումբ մը մասնագէտներ, որոնց կարծիքները հրապարակած է «Կարտիըն» թերթի կայքէջը: Կը ներկայացնենք համադրաբար եւ համառօտ:

*

ՔԱՂԱՔՆԵՐ

Քորոնան անշուշտ փոխեց բազմաթիւ բաներ: Համավարակը սորվեցուց որոշ մարդոց (անոնց, որոնց աշխատանքը թոյլ կու տայ ատիկա ընել) առցանց աշխատիլ: Քորոնան կարեւորեց համարժէք բնակելի տարածքը եւ ելք դէպի բացօթեայ վայր: Ատոնց բացակայութեան ընդմէջէն համավարակը նորացուց հասարակական կապի եւ մեծ հաւաքներու գնահատումը: Ատիկա ցոյց տուաւ զանգուածային առօրեայ փոխադրամիջոցներու՝ ուժանիւթի եւ զանազան աղբիւրներու ապամարդկային արտահոսքը:

Այս փոփոխութիւնները չեն նշանակեր, որ մարդիկ պիտի լքեն մեծ քաղաքներն ու գրասենեակները եւ տեղափոխուին գիւղական շրջաններ, բայց պիտի կատարուի առաջնահերթութիւններու ողջունելի փոփոխութիւն: Միշտ կը գտնուին միլիոնաւոր մարդիկ, որոնք կ՚ուզեն ապրիլ մայրաքաղաքներու մէջ, միլիոնաւոր մարդիկ, որոնք կ՚ուզեն ապրիլ քաղաքներու եւ գիւղերու մէջ, բայց նոյնպէս կան մարդիկ, որոնց համար ասոնք սահմանագծային որոշումներ են, իւրաքանչիւր մօտեցումը ունի կողմնակիցներ եւ հակառակողներ:

Այս որոշումները կրնան հիմնուած ըլլալ կեանքի փոփոխութիւններու վրայ, օրինակ՝ երեխաներ ունենալը: Եթէ այլեւս ստիպուած չէք ամէն օր գրասենեակ երթալ, կրնաք ապրիլ քաղաքէն հեռու: Եթէ չքանայ մեծ քաղաքի կախարդանքը, որ մարդիկը կը պահէր փոքր եւ թանկարժէք բնակարաններու մէջ, որոնք այժմ այնքան անբաւարար կը թուին, ուրեմն կրնաք մտածել ապրիլ աւելի աժան, աւելի հանգիստ վայրերու մէջ, որոնց մասին նախապէս չէիք մտածած: Այդ նախկին քաղաքաբնակները, դեռ գնահատելով հասարակական հաղորդակցութիւնն ու կեանքը, կրնան աւելի շատ քաղաքներ եւ աւաններ փնտռել, քան՝ դաշտին մէջ գտնուող առանձին տնակ:

Նման փոփոխութիւնները կրնան օգնել լուծելու, առանց որեւէ շաղախ թափելու կամ աղիւս դնելու, երկրի բնակարանային անհաւասարակշռութիւնը, որ քորոնաժահրէն առաջ բեկման կէտի մէջ էր: Մէկ կողմէ կան գերբնակեցուած քաղաքներ՝ բնակելի շէնքերու բարձր գիներով, միւս կողմէ՝ աւաններ, փոքր քաղաքներ, որոնք ունին լաւ բնակարանային պայմաններ, հանրային պարտէզներ եւ ժողովրդային շէնքեր, ուրկէ կարելի է դիւրաւ հասնիլ գեղեցիկ գիւղեր: Այս աւաններուն մէջ ընդհանրապէս ներդրումներ չեն կատարուած եւ փոքրաթիւ բնակչութիւն կայ:

Ասիկա չի նշանակեր, որ ո՛չ մէկ նոր տուն պէտք է կառուցուի եւ ոչ ալ այն, որ նման հերթափոխի հետ խնդիրներ չեն յառաջանար: Ատիկա կրնայ ըլլալ պարզապէս մեղմացում, եթէ սխալ կատարուի ազգային մակարդակով: Եւ այս տեսլականը կ՚ենթադրէ, որ քորոնան կ՚անցնի, եւ որ՝ ան կրնայ նոյնքան վտանգաւոր ժահրերու շարքէն ըլլալ: Բայց գոնէ հնարաւորութիւն կայ, որ 2020-ի փորձառութիւնը կրնայ յանգեցնել աւելի առողջ մօտեցման՝ այն վայրերու նկատմամբ, ուր մենք կ՚ապրինք եւ կ՚աշխատինք:

ՓՈԽԱԴԱՐՁ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆ

Առաջին համբոյրը, որ փոքրիկ զարմուհիս շնորհեց ինծի, դառնաքաղցր էր, որովհետեւ համավարակային փոխադարձ գործողութիւններու նման ատիկա պատահեցաւ ոչ թէ անձամբ, այլ տեսախցիկով: Ասիկա կը նշանակէ, որ փոքրիկ զարմուհիս քորոնաժահրի պայմաններուն մէջ իր կեանքի մեծ հատուածները տեսած է միայն հեռաձայնի պաստառին վրայ:

Բայց ես երջանիկներէն մէկն եմ. ստիպուած չեմ եղած հրաժեշտ տալ «FaceTime»ով, կամ՝ ամենէն վատ լուրերը հեռաձայնով հաղորդել մէկու մը:

Եթէ դուն առանձին կ՚ապրիս, ամիսներ շարունակ՝ առանց մարդկային շփումներու, հպումներու մնացած ես, եթէ քու ընկերոջդ, երեխաներու եւ ծնողներու հետ փոքր տարածութեան մը մէջ թխմուած էք, ուրեմն շաբաթներ տենչացած էք, որ մարդիկ խանգարեն ձեր առանձնութիւնը: Նոյն հասարակական երկրաշարժի՝ բոլորովին այլ փորձառութիւններ. անկասկած անոնք մեզ չեն կրնար խորապէս փոխել, չէ՞:

Այնքան ալ վստահ չեմ:

Ընդհանուր փակումը, այնուհետեւ չփակելը, ապա կրկին փակելը ծառայեցին որպէս յիշեցում այն բանին, թէ որքա՛ն յարմարող ենք մենք որպէս մարդ: Ես զարմացայ, թէ որքա՛ն արագ տուներէն ներս ընկերներու հետ հաղորդակցելու գաղափարը դարձաւ մշուշոտ յիշողութիւն, ապա բնականոն, ապա՝ կրկին հեռաւոր: Ապրումները, որոնք ես շատ սուր կը զգայի անցեալ մարտին (վախը, որ քորոնան կրնար «գողնալ» իմ ծնողներս եւ այլն) շուտով մարեցան նոր բնականոն վիճակի մէջ:

Համավարակը ընդգծած է, թէ որքանո՛վ թուային փոխադարձ գործողութիւնը չի փոխարիներ իրականը: Որոշ առումով մը ես աւելի շատ կապի մէջ եմ մարդոց հետ, քան երբեւէ, շնորհիւ բազմաթիւ «WhatsApp» խումբերու, որոնք վերակենդանացան իրենց ընկերութեան մնայուն աղբիւրին մէջ: Բայց քանի մը խմբային զրոյցներու ատեն, միաժամանակ մտացիր դիտելով «Netflix»ի վերջին առաջարկը, չի մօտենար ընկերոջ մը փաթթուելու սքանչելի զգացումին, կամ՝ երեք ժամ տրամադրելու մէկուն, որ երկար ատենէ չէք տեսած եւ անոր հետ ճաշելու ընթացքին ձեր անբաժան ուշադրութեան առարկաներն են ոչ միայն բառերը, այլեւ՝ ֆիզիքական ազդակները:

Կը կասկածիմ, որ համավարակը երկարատեւ տհաճութիւն պիտի յառաջացնէ ամբոխներուն: Ես կը կարծեմ, որ եթէ ամէն բան լաւ ընթանայ պատուաստի տարածման հետ, 2021-ի ամառը բացօթեայ խնջոյքներ եւ փառատօներ կը տեսնենք:

Բայց սովորական կեանքի վերադարձը չի քօղարկեր այն յուզական վնասը, որ քորոնան պատճառեց այսքան շատ մարդոց: Մարդիկ, որոնք կը տառապին անհանգստութենէ եւ ընկճուածութենէ, նուաստացնող յարաբերութիւններու մէջ գտնուող կիներ, իրենց ծնողներուն կողմէ օգտագործուող կամ անտեսուող երեխաներ. անոնք ամենէն վատ վիճակին մէջ եղած են, եւ փակման ընթացքին մեկուսացման եւ առանձնութեան փորձառութիւնը իրենց անձնական յարաբերութիւններուն համար կրնայ ունենալ հետեւանքներ, որոնք կախարդական կերպով չեն վերանար պատուաստով մը:

Եւ ատոր վրայ աւելցուցէք տնտեսական, դրամական ծանր դժուարութիւնները, որոնց շատերը ստիպուած են դիմանալ:

Որպէս հասարակութիւն՝ քորոնաժահրէն վերականգնիլը աւելին է, քան՝ հակամարմինները. ատիկա չի կրնար տեղի ունենալ առանց աջակցութեան անոնց, որոնք դրամական եւ հոգեկան առողջութեան ամենէն վատ ազդեցութիւնները զգացած են:

ԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Քորոնան զսպելու պայքարին մէջ, բազմաթիւ երկիրներ տհաճ տարի մը բոլորեցին: Վարակուածներու ստուգման, զանոնք գտնելու եւ մեկուսացնելու ձախողութեան պատճառով կուտակուեցան մահուան ահռելի թիւեր, իսկ անհատական պաշտպանութեան սարքերը ձեռք ձգելու թերութիւններուն պատճառով առողջապահական անթիւ աշխատողներ ենթարկուեցան վտանգի եւ հիւանդութեան: Այդուհանդերձ, այս թերութիւնները հաւասարակշռուած են այն եղանակով եւ տպաւորիչ արագութեամբ, որով մեր գիտնականները շեղելով գոյութիւն ունեցող նախագիծերէն՝ իրենց ուշադրութիւնը կեդրոնացուցած են մեզ քորոնաժահրէն փրկելու առաքելութեան վրայ: Անոնց աշխատանքը համաշխարհային գովասանքի արժանացած է իր արագութեան եւ ճշգրտութեան համար:

Անշուշտ տարի մը առաջ անյայտ հիւանդութեան դէմ երեք արդիւնաւէտ պատուաստներու մշակումը աւելի բարձրացուցած է գիտնականի կերպարը: Այո՛, անոնք կրնան երբեմն քիչ մը շողոքորթ ըլլալ, բայց անոնք շատ բան ըրին քորոնաժահրի դէմ յաղթանակի պայքարին մէջ մեզի օգնելու համար:

Որքան շատ բան փոխուի, այնքան անոնք աւելի շատ նոյնը կը մնան:

Հնարաւոր է, որ այս պահու դրութեամբ այդպիսի զգացողութիւն չկայ: Բայց եթէ այս համաճարակը արձագանգած է մեր նորագոյն պատմութեան որոշիչ իրադարձութիւններուն՝ սկսեալ 2001 թուականի 11 սեպտեմբերի ահաբեկչութենէն, մինչեւ 2008-2009 թուականներու Դրամատնային աղէտը, ատիկա քաղաքական դաշտը որոշ առումներով պիտի ձգէ ամբողջովին փոխակերպուած, բայց ոմանց համար յոգնեցուցիչ կերպով՝ ինչպէս ծանօթ է:

Դասական օրինակ մըն էր կատարուած ծախսերու վերաքաղը՝ պարզելու, թէ քորոնաժահրի դէմ պայքարի գինը յառաջիկայ տարիներուն ինչպէ՛ս պիտի ձեւաւորէ ազգային կեանքը: Կարգ մը երկիրներու մէջ յառաջիկայ ապրիլին պետական հատուածի աշխատավարձի սառեցում, նպաստի կրճատումներ եւ այլն: Է՜հ, մենք նախապէս եղած ենք այդ կացութեան մէջ. բազմաթիւ ընտանիքներու համար ատիկա կրկին խնայողութեան նման պիտի ըլլայ:

Համավարակը, կարծես, նոյնպէս կը փոխէ այն, որ մարդիկ կը փնտռեն ղեկավարի մը մօտ: Վերջին անկումը բարկացած, յուսահատ քուէարկողները մղեց դէպի ամբոխահաճոյ ղեկավարները՝ դիւրին պատասխաններով. Միացեալ Նահանգները կրկին դարձնել մեծ, կրկին ձեռք առնել վերահսկողութիւնը:

Բայց քորոնան դաժան յիշեցում էր, որ կեանքի եւ մահուան պայմաններուն մէջ ձեռնհասութիւնը ամէն բան է:

Ճօ Պայտըն այնքան ալ հետաքրքրական չէ, բայց գոնէ ան բարձրաձայն չի շահարկեր սպիտակեցնող ըմպելիներու արժանիքները:

Նոր Զելանտայի Ժաքինտա Արտերնէն մինչեւ Գերմանիոյ Անժելա Մերքել եւ Սկովտիոյ Նիքոլա Սթուրկէն, ղեկավարներ են, որոնց հեղինակութիւնը այս ճգնաժամով բարելաւուած է, որովհետեւ անոնք եղան գործնապաշտ եւ համախոհութիւն փնտռողներ, ոչ թէ՝ մշակոյթի հռետոր ռազմիկներ:

Լաւատեսները կը յուսան, որ մահուան մօտ այս հաւաքական փորձառութիւնը քաղաքական ուշադրութիւնը կը կեդրոնացնէ այն բանին վրայ, թէ իրականութեան մէջ ի՛նչ բան կեանքը կը դարձնէ արժանի՝ աջակցող համայնքներէն մինչեւ աշխարհի բնական գեղեցկութիւնը, որոնցմէ շատերը պահպանուեցան ընդհանուր փակման միջոցով:

Այդուհանդերձ, յոռետեսները մտահոգ կ՚ըլլան, որ «աւելի լաւ կառուցելու» կոչերը կամ հասարակութիւնը աւելի արդար եւ կանաչ գիծերով վերականգնելու կոչերը կրնան դառնալ ծանր անկման կանխահաս զոհ, որ մարդիկը կը մղէ կեդրոնանալու միայն տնտեսական գոյատեւման վրայ:

Որովհետեւ միամտութիւն կ՚ըլլար չհակադարձել այս բոլորին: Քաղաքական կարգ մը գործիչներ կը փորձեն հրահրել ընդհանուր փակումէն, ազատութիւններու կրճատումէն զայրացած ամբոխները: Բայց եթէ կարգ մը երկիրներու մէջ վերջին անկարգութիւնները կը շղթայազերծեն ծայրայեղականութեան եւ ապստամբութեան ժամանակաշրջան, ապա անկարելի չէ, որ այս մէկը մղէ մարդիկը՝ խաղաղ կեանք տենչալու: Նման խառնաշփոթէն ետք մի՛ թերագնահատէք բնականոն կեանքի վերադառնալու տենչը, նոյնիսկ եթէ այդ բնականոնը, որ մենք նախկապէս գիտէինք, վերացած է:

ՄՇԱԿՈՅԹ

Մենք գիտենք, որ այն տարածքները, որոնցմէ «մշակոյթ» կը յառաջանայ, 2020-էն ետք նոյն տեսքը չեն ունենար: Բազմաթիւ թատրոններ, գրախանութներ, երաժշտական վայրեր եւ պատկերասրահներ չեն կրնար գոյատեւել փակման աղէտին պատճառով, եւ եթէ ատոնք ի յայտ գան, ապա կ՚ըլլան նուազող դրամական միջոցներով: Բայց ի՞նչ պիտի ըլլայ արուեստի մթնոլորտը եւ ստեղծագործական կեդրոնացումը: Քորոնաժահրի դէմ պատուաստէն ետք ստուերի՞ մէջ պիտի մնան, թէ՞ պիտի տօնեն ազատագրումը:

Պատմութիւնը կ՚առաջարկէ երկուքն ալ: Պատերազմին յաջորդած 1918-1919 սպանական կրիփի համավարակի պատճառով տեղի ունեցած սարսափելի մահերը, հասարակական հեռաւորութիւնը եւ տնտեսական դժուարութիւնները ուժեր կը ձեւաւորէին թէ՛ արդիականացման ծանր փորձերու եւ թէ ճազի դարաշրջանի բարձր հաճոյապաշտութեան մէջ: Ուէյսթ լանտը եւ չարլիսթոնը յառաջացան իրարմէ ամիսներ ետք: Թ. Ս. Էլիոթ գրած է այդ մասին, երբ կը տառապէր կրիփի հետեւանքներէն, կը հալածուէր այն վախէն, որ ժահրի պատճառով իր միտքը չի գործեր նախկինին նման:

Անշուշտ, այդ բանաստեղծութեան ամենէն յիշարժան տողերը, զանգուածային հաւաքոյթի վրայ իրենց շեշտով, աւելի ակներեւ կը կարդացուին մեր ներկայի տեսանկիւնէն. «Ձմրան արշալոյսի շագանակագոյն մշուշի տակ, / բազմութիւն մը հոսեցաւ Լոնտոնի կամուրջին վրայէն, այնքան շատ, / ես չէի մտածած, թէ մահը այդքան շատ կործանած է: / Հառաչանքները՝ կարճ եւ հազուադէպ, արտաշնչուեցան, / եւ իւրաքանչիւր մարդ իր հայեացքը ուղղեց իր ոտքերուն առջեւ»:

Բայց, հակառակը, յետհամավարակային ժամանակաշրջանի ոգին հաւասարապէս կենդանի էր նոյնիսկ պատերազմի թշուառութենէն ետք:

Ներկայիս համավարակին անմիջական արձագանգող շատ գրականութիւն կամ երաժշտութիւն տակաւին ի յայտ չէ եկած: Զատի Սմիթ էսսեներու իր համառօտ գիրքին՝ «Մտածումներ»ուն մէջ յիշարժան արտայայտութեամբ վերջին շուրջ տասներկու ամիսներու իրադարձութիւնները բնութագրեց որպէս «համաշխարհային խոնարհում, նուաստացում»:

Այն պահը, երբ մենք հաւաքականօրէն հասկցանք, թէ այն, որ մենք կ՚անուանէինք «բնականոն կեանք», անյայտ սպառնալիքներէն շատ քիչ հեռու էին, եւ որ՝ Միացեալ Նահանգներ՝ Զատի Սմիթի որդեգրած հայրենիքը, բազմաթիւ բաներու մէջ առաջնորդելով աշխարհը, այժմ կ՚առաջնորդէր աշխարհը մահուան մէջ:

Արդեօք նման փորձառութիւնը տագնապի նոր եւ խորացող ժամանակաշրջա՞ն մը կը յառաջացնէ մեր կարդացած գիրքերուն եւ դիտած շարժապատկերներուն մէջ: Կասկած չկայ, որ յայտնութեան, բնապահպանական արտակարգ իրավիճակներու ընկալումը, որ մեզ կը տանի դէպի «The Road» կամ «Chernobyl» ֆիլմերը, աւելի հաստատ կը դառնայ:

Բայց ինչպէս Էլիոթն ալ նշած է, մարդկութիւնը «չի կրնար շատ իրականութիւն կրել»: Այս տարիէն ետք, երբ երիտասարդներուն մերժեցին այդքան շատ ձեռնարկներ՝ երգելու, պարելու, խմելու կամ սիրելու կարելիութիւններ, մենք, անկասկած, կրնանք յուսալ յետհամավարակային ստեղծագործական հեղեղ բոլոր այն բաներուն համար, որոնք մեզ ամենէն աւելի կ՚ուրախացնեն, որ ողջ ենք:

ԱՇԽԱՏԱՆՔ

«Երեւակայեցէ՛ք, որ երթեւեկ չկայ, դիւրին է, եթէ փորձէք», տարածուած խօսք է քորոնաժահրէն ետք աշխարհի աշխատանքի քննարկումին մէջ, որ չքացած են համավարակի ատեն, այլեւս չեն վերադառնար, ուրեմն այժմ պէտք չէ աջակցութիւն ստանան:

Այս տարբեր նախատեսումները հաւանաբար սխալ կ՚ըլլան նոյն պատճառով. անոնք չափազանց մեծ ուշադրութիւն կը դարձնեն բիւրեղեայ գնդիկներուն եւ բաւարար չեն հետեւիր հայելիներուն՝ ետեւը դիտելու համար: Այո՛, համավարակը մեծ փոփոխութիւններ պատճառած է աշխատանքային աշխարհի մէջ: Փոփոխութեան ենթարկուած են աւելի բարձր աշխատավարձ ստացող մարդոց, աւելի շատ շահող մարդոց պայմանները՝ միաժամանակ հարուածելով շատ ցած վճարումներ ստացողներու աշխատունակութիւնը: Բայց աշխարհը պատկերացնել՝ առանց ընդհանուր փակումներու, լաւագոյնս կը կատարուի՝ կեդրոնանալով համավարակային հիմքով միտումներու վրայ, որոնք կ՚ամրապնդեն, այլ ոչ թէ կը հակասեն տեսանելի նախաճգնաժամային օրինաչափութիւնները:

Այնպէս որ, սպասեցէք, որ բազմանան համավարակի ատեն թափ առած մանրածախ առցանց գնումները: Կ՚ըլլան աւելի քիչ գանձող պաշտօնեաներ եւ աւելի շատ առաքման վարորդներ: Բայց մի՛ հաւատաք հիւրընկալութեան եւ ժամանցի անկման մասին գովազդին: Հաւանական է, որ այդ ասպարէզներու աշխատաւորները երկու անգամ աւելի կորսնցուցած են իրենց աշխատանքը կամ արձակուրդ առած են, որովհետեւ համավարակը մեզի ստիպեց աւելի շատ ծախսեր, քան՝ փողոց ելլել: Բայց երկարատեւ միտումը հակառակն է:

Տունէն աշխատիլը (կամ գրասենեակին մէջ ապրիլը, ինչպէս կրնայ զգացուիլ) արհեստավարժ կեանքի մեծ փոփոխութիւն եղած է: Բայց պատմութիւնը կը զգուշացնէ գրասենեակի աւարտի գաղափարէն: Համավարակէն առաջ մեզմէ քսան հոգիէն միայն մէկը առցանց կ՚աշխատէր: Բայց այդ թիւին եռապատիկը տան մէջ կ՚աշխատէր առնուազն շաբաթը օր մը, միտում մը, որ արագօրէն կ՚աճի: Խառնածին տուն / գրասենեակի աշխատանքը ապագան է:

Բայց զգոյշ եղէք, որովհետեւ ասիկա կը փոխակերպէ պետութիւններու խայտառակ մեծ տնտեսական բացերը: Ոմանք աւելի շատ ընտրութիւն կ՚ունենան, թէ ո՛ւր պէտք է բնակին, բայց աւելի աղքատ շրջաններու մէջ գտնուող գրասենեակները, այլ ոչ թէ՝ մայրաքաղաքի կեդրոնին մէջ, կրնան դատարկ ըլլալ: Եւ յիշեցէք, որ մենք կը խօսինք միայն աշխատուժի մէկ հատուածին մասին: Քորոնաժահրէն ետք գալիք ժամանակաշրջանին սպասեակներն ու աղբահաւաքները իրենց աշխատանքը պիտի չկատարեն իրենց պահեստային սենեակէն կամ խոհանոցի սեղանէն:

Ապագան կանխատեսելու հետ մենք պէտք է փորձենք ձեւաւորել զայն: Սկսելու լաւ տեղ կ՚ըլլայ աւելի բարձր վարձատրութիւնը եւ աւելի մեծ անվտանգութիւն՝ ցած վարձատրուող աշխատողներու համար, որոնք այս ճգնաժամին մէջ բախած են առողջապահական եւ տնտեսական ամենէն մեծ վտանգներու:

ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ

«Ազդակ», Լիբանան