ԿԻԿԵՐՈՆ ԵՒ ԾԵՐՈՒԹԻՒՆ

Երբ կը խօ­սինք ծե­րու­թեան մա­սին, կը վեր­յի­շենք Կի­կե­րո­նի «Քա­թօ Մա­յեօր»ը՝ որ հա­ւա­նա­բար գրած է Ք. Ա. 44 թուա­կա­նին, երբ 62 տա­րե­կան էր։ Հե­ղի­նա­կը իր այս ամ­փոփ հե­ղի­նա­կու­թեան մէջ կ՚ու­սում­նա­սի­րէ «ծե­րու­թիւն»ը եւ այս առ­թիւ, ե­րի­տա­սարդ­նե­րու ալ յանձ­նա­րա­րու­թիւն­ներ կ՚ը­նէ։

Կի­կե­րո­նը եւ ծե­րու­թիւ­նը լաւ հասկ­նա­լու հա­մար, նախ տես­նենք, թէ՝ ո՞վ է Կի­կե­րոն։

Մար­կուս Դու­լիուս Կի­կե­րոն (Ք. Ա. 106-43) իր ժա­մա­նա­կի ա­մե­նա­կիրթ եւ հմուտ մար­դոց­մէ մին է։

Ա­նոր փի­լի­սո­փա­յա­կան եւ ճար­տա­սա­նա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը մեծ մա­սամբ տրա­մա­խօ­սու­թիւն­ներ են։ Տրա­մա­խօ­սու­թիւն­ներ, այ­սինքն՝ եր­կու հո­գիի մի­ջեւ հար­ցում-պա­տաս­խա­նի ձե­ւով խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ, խորհր­դա­ծու­թիւն­ներ եւ կամ վի­ճա­բա­նու­թիւն­ներ։ Եւ վե­րո­յի­շեալ «Cato Maior»ն ալ ա­հա­ւա­սիկ, այս տրա­մա­խօ­սու­թիւն­նե­րէն մէկն է։

Կի­կե­րոն ո­րե­ւէ ի­մաս­տա­սի­րա­կան դպրո­ցի հե­տե­ւորդ չէ՛. ա­նոր ա­ւե­լի յա­տուկ է «ընտ­րա­պաշ­տու­թիւն»ը (=eclecticism), այ­սինքն՝ ընտ­րո­ղա­կան փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը։ Քիչ կամ շատ ընդգ­ծուած է ա­նոր ստո­յի­կեա­նը, այ­սինքն այն փի­լի­սո­փա­յու­թեան հա­կու­մը՝ որ կ՚ան­տե­սէ ֆի­զի­քա­կան ցա­ւը (=stoïcisme)։ Եւ ու­րեմն, երբ կ՚ու­սում­նա­սի­րէ «ծե­րու­թիւն»ը եւ կը խորհր­դա­ծէ «ծե­րու­թեան» մա­սին, պէտք է նկա­տի ու­նե­նալ իր այս մտա­ւոր նկա­րա­գի­րը եւ ըստ այնմ հասկ­նալ «ծե­րու­թեան»՝ մարդ­կա­յին կեան­քի այդ շրջա­նի ի­րո­ղու­թիւ­նը։ Եւ մա­նա­ւանդ որ Կի­կե­րոն ջերմ վե­րա­բեր­մունք ու­նե­ցած է Է­պի­կու­րի փի­լի­սո­փա­յու­թեան հան­դէպ։ Ըստ Է­պի­կու­րեան փի­լի­սո­փա­յու­թեան՝ անձ­նա­կան եր­ջան­կու­թիւ­նը եւ մարդ­կա­յին կեան­քի ի­մաս­տը կիր­քե­րու բա­ւա­րար­ման մէ՛ջ է։

Կի­կե­րոն, «աս­տուած­նե­րու բնու­թեան» մա­սին, կը հեր­քէ «աս­տուած­նե­րու գո­յու­թեան» ա­պա­ցոյց­նե­րը, եւ այ­սու հան­դերձ կը հաս­տա­տէ կրօ­նի անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը՝ մա­նա­ւանդ պե­տու­թեան կա­ռոյ­ցին գո­յա­պահ­պան­ման եւ գո­յա­տեւ­ման հա­մար։ Ան կը մեր­ժէ ա­մէն տե­սակ հրաշք. «գու­շա­կու­թեան մա­սին», «ճա­կա­տագ­րի մա­սին»՝ նա­խա­տե­սու­թեան եւ նա­խա­սահ­ման­ման ե­րե­ւոյթ­նե­րը, քա­նի որ մար­դուս ա­զա­տու­թիւ­նը՝ բխե­ցումն է ա­նոր «ա­զատ կամք»ին։

Ըստ Կի­կե­րո­նի, ա­ռա­քի­նու­թիւ­նը մար­դուս մէջ ներդ­րուած ըն­դա­բոյս, բնա­կան յատ­կու­թիւն մըն է, որ կա­րե­լի է զար­գաց­նել բա­նա­կա­նու­թեան օգ­նու­թեամբ։

Կա­րե­ւոր են նաեւ Կի­կե­րո­նի նա­մակ­նե­րը՝ ո­րոնց ընդ­հա­նուր թի­ւը կը հաս­նին 774-ի։

Հռո­մէա­ցի ո՛չ մէկ հե­ղի­նակ այն­քան ազ­դած է եւ­րո­պա­կան ընդ­հա­նուր մշա­կոյ­թի պատ­մու­թեան վրայ, ո՛ր­քան Կի­կե­րո­նը։

«Cato Maior»ի մէջ ծե­րու­թեան եւ ծե­րե­րու մա­սին երբ կը խորհր­դա­ծէ Կի­կե­րոն, սա­պէս կ՚ը­սէ.

«Այս գիր­քը ո՛չ թէ յա­ռա­ջա­ցած տա­րիք ու­նե­ցող­նե­րու՝ տա­րի­քոտ­նե­րու, -ծե­րու­թիւն- կո­չուած բե­ռը թե­թեւց­նե­լու հա­մար, այլ՝ ցոյց տա­լու եւ հասկց­նե­լու հա­մար, թէ ա­նոնք տա­կա­ւին, ըն­կե­րա­յին շատ մը գոր­ծե­րու մէջ օգ­տա­կար կրնան ըլ­լալ, ա­սի­կա ա­պա­ցու­ցա­նե­լու հա­մար գրած եմ…»։­

Եւ ա­հա­ւա­սիկ Կի­կե­րո­նի ծե­րու­թեան մա­սին խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րու եւ խօ­սակ­ցու­թեան ա­ռանց­քը կը կազ­մէ՝ «տա­րեց»նե­րու հան­դէպ կազ­մուած այն ընդ­հա­նուր մտա­ծու­մը, թէ՝ ա­նոնք այ­լեւս դա­սա­լիք ե­ղած են ա­մէն գոր­ծու­նէու­թե­նէ, ա­նոնք այ­լեւս «գոր­ծի չե՛ն ծա­ռա­յեր», այ­լա­պէս ա­նօգ­տա­կար տար­րեր են, բո­լո­րո­վին հանգս­տեան կո­չուած ա­մէն ըն­կե­րա­յին աշ­խա­տու­թիւն­նե­րու նկատ­մամբ։ Բայց այս­պի­սի մօ­տե­ցում մը, ու­րա­ցում է կեան­քի կա­րե­ւոր մէկ ե­րե­ւոյ­թին՝ մտա­յին պա­շա­րի մշտնջե­նա­կա­նու­թեան եւ մա­նա­ւանդ կեան­քի ընդ­հա­նուր փոր­ձա­ռու­թեան։ Նախ սա ը­սենք. ա­յո՛, ե­րի­տա­սարդ­ներ նոր գի­տու­թիւն­նե­րով սպա­ռա­զի­նուած, զօ­րա­ցած են, նո­րու­թիւն­ներ, ար­դիա­կան գի­տե­լիք­ներ զա­նոնք ինք­նավս­տա­հու­թեամբ օժ­տած, զար­գա­ցու­ցած է։ Բայց պէտք է ըն­դու­նին ե­րի­տա­սարդ­ներ, որ ի­րենց կը պակ­սի կա­րե­ւո­րը եւ անհ­րա­ժեշ­տը՝ «փոր­ձա­ռու­թիւն»ը, որ գի­տու­թեան ան­բա­ժան եւ ան­մի­ջա­կան բա­ղադ­րի՛չն է, նո­րու­թիւ­նը, ար­դիու­թիւ­նը ի վեր­ջոյ կը հիմ­նուի եւ կը բարձ­րա­նայ նա­խա­պէս ստա­ցուած գի­տու­թիւն­նե­րու եւ փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րու վրայ։ Ար­դա­րեւ, ե­թէ չըլ­լա­յին նա­խորդ գի­տու­թիւն­ներ եւ փոր­ձա­ռու­թիւն­ներ, պի­տի չըլ­լար նաեւ «նոր»ը եւ ներ­կայ գի­տու­թիւ­նը։ Ուս­տի գի­տու­թիւ­նը ան­վերջ ու ան­սահ­ման, տե­ւա­կան շա­րադ­րանք մըն է՝ ո­րուն ա­մէն մէկ օ­ղա­կը, իւ­րա­քան­չիւր հանգ­րուա­նը կա­րե­ւոր է ե՛ւ անհ­րա­ժեշտ՝ իր յա­ջոր­դին հա­մար։

Եւ ու­րեմն, տա­րի­քոտ­նե­րու գի­տե­լիք­նե­րը եւ փոր­ձա­ռու­թիւ­նը հի՛մ կը կազ­մեն ներ­կայ գի­տե­լիք­նե­րուն, ո­րոնց­մով օժ­տուած են ներ­կայ սե­րուն­դի ան­դամ­նե­րը։ Ան­շուշտ, որ ա­մէն ան­հատ ի­րա­ւունք ու­նի ինք­զինք վստահ եւ հպարտ զգա­լու իր գի­տու­թեամբ, քա­նի որ գի­տու­թիւ­նը ինք­նին ար­ժէ՛ք մըն է՝ ո­րով ար­ժէք կը ստա­նայ են­թա­կան։ Բայց «ինք­նավս­տա­հու­թիւն»ը պէտք չէ՛ շփո­թել եր­բեք «ինք­նա­հա­ւա­նու­թեան» հետ, քա­նի որ ինք­նավս­տա­հու­թիւ­նը՝ որ­քան ա­ռա­քի­նու­թիւն, ինք­նա­հա­ւա­նու­թիւնն ալ այդ­քան մո­լու­թի՛ւն է։

Եւ դար­ձեալ, ան­շուշտ մեր նպա­տա­կը չէ ստո­րագ­նա­հա­տել ներ­կայ գի­տու­թիւ­նը, նոր եւ ար­դի ա­մէն գի­տե­լիք եւ ա­նոնց են­թա­կա­նե­րը, ար­դի ար­հես­տա­գի­տու­թիւ­նը, գի­տա­կան զար­գա­ցում­նե­րը եւ ա­նոնց նպաս­տա­ւոր ար­դիւնք­նե­րը, բայց մեր փա­փաքն է՝ ար­դար պա­հանջ­քը, ա­նոնց մէջ չու­րա­նալ, չան­տե­սել տա­րեց­նե­րու մաս­նակ­ցու­թիւ­նը, գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը եւ բաժ­նեկ­ցու­թիւ­նը։

Այս կէ­տին, կ՚ու­զենք հարց­նել մենք մե­զի, թէ՝ երբ ու­նինք «տա­րեց» կամ «տա­րի­քոտ» բա­ռե­րը՝ ո­րոնք լա­ւա­գոյն կեր­պով կ՚ի­մաս­տա­ւո­րեն կեան­քի ո­րոշ շրջա­նի մը մէջ ապ­րող­նե­րը, ա­պա ու­րեմն ին­չո՞ւ կը գոր­ծա­ծենք նաեւ «ծեր» ա­ծա­կա­նը։

Ար­դա­րեւ, «ծեր» կը նշա­նա­կէ՝ տա­րի­քը ա­ռած, պա­ռաւ, ա­լե­ւոր։ Այ­սինքն, «տա­րի­քո՛տ»։­

Իմ շա՜տ սի­րե­լի ըն­թեր­ցող բա­րե­կամ­ներ, այս գրի­չը եր­բեք ո­րե­ւէ գան­գատ չու­նի, ո­րե­ւէ դժգո­հու­թիւն յայտ­նե­լու նպա­տակ ալ չու­նի իր տա­րի­քէն։ Ա­մէն տա­րիք, որ կ՚ապ­րուի, կեան­քի մէկ հանգ­րուանն է եւ պէ՛տք է ապ­րուի։

Ե­թէ հար­ցուի, թէ ի՞նչ է «տա­րի­քոտ» ըլ­լալ, կա­րե­լի է պա­տաս­խա­նել. «տա­րի­նե­րու ծան­րու­թեամբ բեռ­նա­ւո­րուած անձ»։ Ի­րա­պէս, տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին կու­տա­կուած եւ մար­դուս տկար ու­սե­րուն բեռ­ցուած նե­ղու­թիւն­նե­րու, վիշ­տե­րու, ցա­ւե­րու, տա­ռա­պանք­նե­րու, տան­ջանք­նե­րու ծան­րու­թիւ­նը մար­դու թէ՛ մարմ­նին եւ թէ՛ հո­գիին վրայ կը ճնշէ եւ պէտք է խոս­տո­վա­նիլ եւ ըն­դու­նիլ, թէ հո­գե­ւոր բե­ռը շատ ա­ւե­լի ծանր կը կշռէ, քան մարմ­նա­կան-ֆի­զի­քա­կան բե­ռը։ Ա­հա­ւա­սիկ այդ ի­մաս­տով է որ տա­րի­նե­րու ծան­րու­թեամբ բեռ­նա­ւո­րուած­ներ կ՚ա­նուա­նին «տա­րի­քոտ», բայց ո՛չ եր­բեք «ծեր»։­

Ի­րա­կա­նին, ա­մէն տա­րիք ման­կու­թեան քօ­ղար­կուած մէկ շրջա­նը կը ներ­կա­յաց­նէ. ա­մէն մարդ, ա­մէն տա­րի­քի «մա­նուկ» է. ան կը ծնի եւ կ՚ա­նուա­նի. «նո­րա­ծին մա­նուկ», յե­տոյ՝ «տղայ մա­նուկ», «պա­տա­նի մա­նուկ», «ե­րի­տա­սարդ մա­նուկ», «հա­սուն տա­րի­քով մա­նուկ» եւ վեր­ջա­պէս՝ «տա­րի­քոտ կամ տա­րեց, այ­սինքն տա­րի­քով մեծ մա­նուկ»։ Ու­րեմն կը տես­նուի, որ կեան­քի ա­մէն շրջան, ա­մէն հանգ­րուան ման­կու­թեան տար­բեր մէկ վի­ճակն է։

Ա­մե­նէն տա­րի­քոտ մարդն իսկ, երբ ա­ռի­թը ներ­կա­յա­նայ, պատ­րա՛ստ է իր մա­նուկ ե­րե­սը ցոյց տա­լու, մա­նու­կի պէս վա­րուե­լու։ Կրնա՞յ, կեան­քի պայ­ման­ներ, ըն­կե­րա­յին ճնշում­ներ կ՚ար­տօ­նե՞ն, թոյլ կու տա՞ն, որ տա­րե­ցը ման­կա­նայ, խնդրա­կան է. հա­զար ու մէկ ար­գելք­ներ թոյլ չեն տար, բայց ա­մէն տա­րեց, ե­թէ ա­ռի­թը ներ­կա­յա­նայ պատ­րա՛ստ է իր «մա­նուկ» ե­րե­սը ար­տա­յայ­տե­լու, ման­կու­թիւ­նը ապ­րե­լո՛ւ։

Ար­դա­րեւ ա­մէն «մա­նուկ» նախ զա­ւակն է իր ծնող­նե­րուն՝ իր հօր եւ մօր, յե­տոյ շրջան մը կու գայ, այս ան­գամ ինք ծնող կ՚ըլ­լայ՝ հայր կամ մայր իր որ­դիին եւ կեան­քը այս ուղ­ղու­թեան վրայ կը յա­ռա­ջա­նայ։ Ու­րեմն, այս ցոյց կու տայ, թէ մար­դուս հա­մար էա­կա­նը «ման­կու­թիւն»ն է, փո­խուա­ծը միայն դիրքն է՝ զա­ւակ-ծնող­քի ա­ռանց­քի վրայ փո­փո­խու­թիւն մը միայն, բայց մի՛շտ «մա­նո՛ւկ»։ Մար­դուս էու­թեան կո­րի­զը ան­փո­փոխ է՝ ար­տա­քինն է որ «փո­խուած» կ՚ե­րե­ւի՝ փո­խուած «մա­նուկ»ը, «փո­խուած» եւ «նոր դիրք» ստա­ցած միշտ նոյն մա­նու­կը։ Եւ այս իսկ պատ­ճա­ռով է որ տա­րի­ներ այդ մա­նու­կին ե­րե­ւոյ­թը, դիր­քը եւ ար­տա­յայ­տու­թեան ձե­ւը միայն կը փո­խեն։

Ֆրան­սա­ցի­ներ կ՚ը­սեն. «Ե­րի­տա­սարդ­ներ կա­մե­նա­յին, տա­րեց­ներ կա­րե­նա­յին…»։­

Այս տե­սա­կէ­տէ, ֆրան­սա­ցի­ներ ճիշդ են ը­սեր՝ ա­յո՛, տա­րեց­ներ կը կա­մե­նան եւ կա­րող են ը­նել շա՜տ բան, ան­շուշտ ե­թէ ե­րի­տա­սարդ­ներ՝ ներ­կայ սե­րուն­դի ան­դամ­ներ կա­մե­նան…։

Հար­ցը ի­րեր­հաս­կա­ցո­ղու­թեա՛ն հարց մըն է սի­րե­լի՜­ներ…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Յու­նուար 10, 2017, Իս­թան­պուլ