ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆԸ

Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետական ու ազգային հիմունքները երբ քննենք, անպայման աւանդութեանց դուռը կը զարնենք որպէս նախնագոյն տեղեկութիւններ։

ԱՒԱՆԴԱԿԱՆՆ ՈՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆԸ

Ոմանց կողմէ այն կարծիքը կը շրջի, թէ Հայ Եկեղեցին աւանդական եկեղեցի մը ըլլալուն այնքան ալ պատմական հիմունք չունի։ Աւանդականը երբ ճիշդ չհասկցուի, այն ատեն ներկայ սերունդի մարդիկ դիւրաւ կ՚ըսեն. «Հայ Եկեղեցին անորոշ աւանդութեամբ մեզի հասած է եւ պատմագիտական հիմունք չունի»։

Այստեղ երկու պարագայ պէտք է ճշդել։ Նախ պէտք չէ մոռնալ, որ հայերէն գրաւոր պատմագրութիւնը հայոց տրուեցաւ միայն հինգերորդ դարու սկիզբը եւ ոչ անկէ առաջ, երբ գիրն ու գրականութիւնը ստեղծուեցան, Աստուածաշունչը հայերէնի թարգմանուեցաւ ու առաջին պատմիչներ հայոց պատմութեան աւանդը «բերանացի լսած ըլլալով» գրի առին։ Երկրորդ՝ «աւանդութիւն» բառը պէտք չէ ստորագնահատել, որովհետեւ իր իսկական իմաստին մէջ ան կը նշանակէ «բերանացի տեղեկութիւններու ստացումը», զորս Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւ Հայրապետի առաջին աշակերտներն ու մեր առաջին պատմիչները Մովսէս Խորենացի, Կորիւն եւ Ագաթանգեղոս գրի առին։

Հետեւեալ պարագան եւս շատ կարեւոր է նկատի ունենալ։ Հայ Եկեղեցին սկիզբ առաւ չորրորդ դարու առաջին տարին, 301 թուականին, ու գոյատեւեց ամբողջ դար մը եւ աւելի, որուն մասին ակնարկներ գոյութիւն ունին յոյն եւ լատին աղբիւրներու մէջ, եւ մանաւանդ անգիր գիտենք Հայ Եկեղեցւոյ առաջին հայրապետներու անունները, Գրիգոր Լուսաւորիչ, Արիստակէս, Վրթանէս, մանաւանդ Մեծն Ներսէս։ Անոնց հիմնական գործը Նիկիոյ (325),  Կ.Պոլսոյ (381) եւ Եփեսոսի (431) Տիեզերական երեք ժողովներու մասնակցութեամբ, եւ Հայաստան աշխարհի մէջ իրենց տարածած հոգեւոր մեծ աշխատանքը՝ առանց հայերէն Աստուածաշունչի, գիրի եւ գրաւոր աւանդի, մինչեւ Սահակ-Մեսրոպեան ոսկեդարը, որ տեղի ունեցաւ հարիւրամեակ մը ետք։

Ահա այստեղ կը պայմանաւորուի «աւանդութիւնը», այսինքն բերանացի հասած եւ ընկալուած տեղեկութիւնները որպէս անփոխարինելի աղբիւր։ Անհրաժեշտ է իմաստաւորել «աւանդութիւնը» իր պատմական արժեւորումով, յստակ դարձնելով մեր մտքին մէջ, թէ ինչ որ աւելի ուշ գրուեցաւ՝ յերիւրածոյ խօսքեր չէին, այլ հարիւրամեակ մը անգիր գոյատեւող Հայ Եկեղեցւոյ պատմութիւնն էր։ Եթէ աւանդութիւնը իր լիիրաւ հասկացողութեամբ պիտի չհասկնանք, այն ատեն ժխտած կ՚ըլլանք նաեւ Հայ Եկեղեցւոյ նախնագոյն հիմունքները որպէս «Էջմիածին» եւ «Առաքելական»։

ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Եթէ Հայաստանեայց Եկեղեցին մասնակցեցաւ քրիստոնեայ եկեղեցւոյ առաջին երեք Տիեզերական ժողովներուն մինչեւ 431 թուականը, ընդունելով վարդապետական ուսուցումները, նոյնիսկ բերանացի, այդ եւս կը հաստատէ աւանդութեամբ Հայաստան հասած ու հիմնաւորուած առաջին տեղեկութեանց վաւերական ըլլալը։ Հայ Եկեղեցին աւանդաբար պահեց Ս. Գիրքի տուեալները բերանացի քարոզութեամբ այնքան ատեն, որ գրաբար օրհնեալ լեզուն վաղուց խօսակցական լեզուն էր Հայաստանի, մինչեւ այն միւս օրհնեալ տարին, երբ այբուբենը կենդանացուց զանոնք, եւ ինչ որ բերանացի էր սկսաւ գրաւոր ներկայանալ։ Այս բոլորով հանդերձ, Հայ Եկեղեցին պահեց իր ինքուրոյնութիւնը նախ դժուար եւ ապա կարելի պայմաններու ներքեւ։

Հարկ է մատնանշել նաեւ որ «աւանդութիւնը» իր պատմական արժեւորումով մեր ներկայ ժամանակներուն գիտական եւ փորձառական անիւներով չէ որ պիտի յառաջանայ, այլ այն հաստատ իրողութեամբ, որ այդ աւանդութիւնները բերանացի հասած են մեզի Ս. Գիրքի տուեալներու բացարձակ ճշմարտութիւններով, նոյնիսկ եթէ նախնագոյն ժամանակներուն մեր ուսեալ հայրապետները յոյն կամ ասորի լեզուներով պիտի հաստատէին այդ ճշմարտութիւնները։ Այս եւս ճշմարիտ դարձաւ, երբ Աստուածաշունչ մատեանը որպէս «Թագուհի թարգմանութեանց» հայերէն գրաբար լեզուի թարգմանուեցաւ եւ սրբագրեց աւանդութեանց դէմ եղած բոլոր հաւանական դժուարութիւնները, որմէ ետք Հայ Եկեղեցին տունը եղաւ հայոց հաւատքին, քրիստոնեայ վարդապետութեան ուսուցման եւ ուսումնական երրեակ գիտելիքներուն։

ԱՒԱՆԴԱԿԱՆԷՆ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆ

Կան երեք ընթացք, որոնք կը հաշտեցնեն Հայ Եկեղեցին իր արժեւորեալ աւանդութեանց հետ։ Առաջինը՝ Տիեզերական ժողովներու որդեգրած վարդապետական կամ դաւանական հիմնախնդիրներու ընդունմամբ, որ հետզհետէ յանգեցաւ աստուածաբանական գիտութեանց։ Երկրորդ՝ Հայ Եկեղեցւոյ ազգային նկարագրին եւ Կանոնագրքին հետ առընչուող աւանդութիւններուն խիստ ու քննական դասաւորումը, հարազատ լեզուի օգտագործումով եւ երկուքին, դաւանութեան եւ ազգային արժէքներու ներդաշնակութեամբ՝ միշտ հաւատարիմ մնալով Աստուածաշունչ մատեանին ու Տիեզերական առաջին երեք եկեղեցական ժողովներուն։ Այս բոլորին իրական արդիւնքը եղաւ պաշտամունքի յատուկ գիրքերը՝ Պատարագամատոյցը, Ժամագիրքը, Ճաշոցն ու Շարակնոցը։ Երրորդ՝ ազգայինն ու աւանդականը գիտական մակարդակի բերելով կազմել Հայ Եկեղեցւոյ աստուածաբանոթիւնը։

Հարց մը կրնայ ծագիլ, թէ այս բոլորին մէջ ո՞ւր կը հիմնուի Հայ Եկեղեցւոյ զաւակներուն հաւատքը։ Անշուշտ Քրիստոսի Անձին եւ Աւետարանին, Սուրբ Երրորդութեան եւ Մարիամ Աստուածածնի վարդապետութեանց վրայ։ Հոս եւս աւանդութիւնը իր «առաքելութիւնը» պիտի կատարէր, զանոնք մեզի հասցնելով Աւետարանին հետ զուգահեռ ճամբորդած ըլլալով։ Նոյնիսկ Աւետարանական ճշմարտութիւնները աւելի ուշ գրուեցան հիմնուելով նոյն «առաքելութեան» վրայ։ Հետեւաբար Քրիստոնեայ Եկեղեցւոյ յատուկ աւանդութիւնը իր վրայ պիտի կրէր անհրաժեշտ եւ բաւարար ուսուցումները, որոնք վարդապետութեան եւ հրամանակարգ հաւատալիքներու պիտի վերածուէին փիլիսոփայական եւ սուրբգրային բանասիրութեամբ։

ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԻ ԼԵԶՈՒՆ

Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ առաջնակարգ աւանդութիւնը իր պաշտամունքի գրաբար լեզուն եղած է դարերէ ի վեր։ Անշուշտ աշխարհաբարը անպայման մուտք գործած է եկեղեցիէն ներս Աստուածաշունչի աշխարհաբար թարգմանութեամբ եւ սակայն Պատարագն ու ծէսը՝ գլխաւորութեամբ Շարակնոցին, տակաւին կը պահեն գրաբարը որպէս պահանջուած միջոցը՝ մա՛նաւանդ Պատարագի մատուցման մէջ։ Ինչպէս պարզ է, շարականներն ու Պատարագի երգերը իրենց գրաբար լեզուին ու բովանդակութեան համաձայն երաժշտութիւն ստացած են, ընդելուզուած, այնպէս որ կարելի չէ այլապէս երգել։ Եթէ թարգմանաբար երգել ուզենք, երգած չենք ըլլար, այլ պարզապէս հեգնանք ցոյց տուած պիտի ըլլանք մեր հոգեւոր երգերուն։

Փոխարէն շատ օգտակար նկատուած է թարգմանութիւններ հրատարակել ուսուցման համար միայն եւ ոչ ծիսակատարութեան։ Տեղական լեզուներով եւս թարգմանուած գրքոյկներ անպայման իրենց կենսական օգուտն ունեցած են, յատկապէս Մկրտութեան, Պսակադրութեան եւ Ապաշխարութեան խորհուրդներու կատարման ընթացքին, սակայն միշտ մասնակի եւ ընտրովի, քանի որ միայն գրաբար լեզուն է, որ վաւերականութիւն կրնայ տալ կատարուած խորհուրդին։

Առարկողներ պիտի ըլլան ըսելով, թէ ի՛նչպէս Հռոմէական Կաթոլիկ, Յոյն եւ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցիներ իրենց երկիրներուն մէջ չեն պահած յունարէն եւ լատիներէն լեզուներու գործածութիւնը եւ կը գործածեն ֆրանսերէնն ու անգլերէնը, սպաներէնն ու գերմաներէնը եւ կամ ռուսերէնը իրենց համապատասխան երկիրներուն մէջ։ Պատասխանը պարզ է. ամէն երկիր իր լեզուն ունի եւ պաշտամունքը այդ լեզուով կը կատարուի։ Հայեր ունին Հայաստան մը, ուր լեզուն կը գործածուի, եւ սակայն խնդիրը արտասահմանի հայ եկեղեցիներու պարագան է, ուր լեզուն վտանգի տակ է եւ եկեղեցիներ կը ջանան իրենց կողքին հայերէն լեզուի եւ պատմութեան դպրոցներ բանալ վտանգը նուազեցնելու յոյսով։

ՏՔԹ. ԶԱՒԷՆ Ա. ՔՀՆՅ. ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ