ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹԻՒՆ

Վիք­թոր Հիւ­կօ կ՚ը­սէ, թէ՝ «մա­մու­լը ըն­կե­րա­յին աշ­խար­հի լոյսն է, եւ ուր որ լոյս կայ, հոն կայ նաեւ Նա­խախ­նա­մու­թեան մա­տը»։ Ու­րեմն մա­մո՛ւլն ալ ու­նի իր ձայ­նը լսե­լի ը­նե­լու, հա­սա­րա­կաց կար­ծի­քին ար­ձա­գան­գը ըլ­լա­լու, հան­րու­թեան յար­գը եւ հա­մա­րու­մը գրա­ւե­լու եւ ա­նոր պա­հան­ջած օ­գուտ­նե­րը մա­տա­կա­րա­րե­լու թէու­թիւն­նե­րը։

Ար­դա­րեւ «քննա­դա­տու­թեան սկզբունք»ը այս­պի­սի ի­րա­ւունք մը կու տայ մա­մու­լին։ Այլ սա­կայն քննդա­տու­թեան սկզբունքն ալ ու­նի իր ա­զատ գոր­ծե­լու սահ­ման­նե­րը՝ չափն ու կշի­ռը։ Եւ այդ սահ­մա­նը ո­րո­շող յստակ գիծն է՝ մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը, որ­մէ ո՛չ մէ­կը հրա­ժա­րե­լու, յե­տաձ­գե­լու կամ ան­տե­սե­լու ի­րա­ւուն­քը ու­նի, քա­նի որ ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը ան­ձին կա­պուած ի­րա­ւունք մըն է եւ այն­քան ա­տեն որ «անձ» մը գո­յու­թիւն ու­նի՝ ա­նոր, ան­պայ­մա՛ն կ՚ըն­կե­րակ­ցի ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը՝ ան­բա­ժա­նե­լիօ­րէն։ Անձ եւ ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւն, ու­րեմն, սեր­տօ­րէն միա­ցած կը կազ­մեն մար­դուն բա­րո­յա­կան էու­թիւ­նը եւ ար­ժէ­քը։

Ա­զա­տա­խօ­սու­թեան սահ­մա­նը, ու­րեմն այս ար­ժէքն է, որ­մէ հրա­ժա­րիլ մարդ­կա­յին բնու­թեան ներ­հա՛կ է։

Ար­դա­րեւ ճշմար­տա­խօ­սու­թիւ­նը պէտք չէ՛ շփո­թել ան­նե­րե­լի յանդգ­նու­թեան հետ՝ որ կը նշա­նա­կէ սահ­մա­նը անց­նիլ եւ գու­ցէ ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան վի­րա­ւոր­ման պատ­ճառ դառ­նալ՝ օ­գու­տէ ա­ւե­լի վնա՛ս ստեղ­ծել։

Ուս­տի ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը մար­դուս ա­մե­նէն թան­կա­գին հարս­տու­թիւն­նե­րէն մին է եւ ա­ռաջ­նա­կա՛ր­գը, ըն­կե­րու­թիւ­նը, ան­հա­տը չի կրնար զրկել իր այս անբռ­նա­բա­րե­լի ի­րա­ւուն­քէն ո­րե­ւէ պատ­ճա­ռով եւ պատրուա­կով։ Այ­լա­պէս ար­ժա­նա­պա­տուու­թե­նէ զրկել՝ ո­րե­ւէ ար­դա­րա­ցում չի կրնար ու­նե­նալ։ Մար­դուս ըն­կե­րա­կա­նու­թեան գլխա­ւոր եւ ան­յե­տաձ­գե­լի թէու­թիւն­նե­րէն մին եւ կա­րե­ւո­րա­գոյ­նը իր յար­գը, պա­տի­ւը եւ հա­մա­րումն է։ Ար­դա­րեւ, չա­փա­զան­ցուած պէտք չէ՛ նկա­տուի սա ի­րո­ղու­թիւ­նը, թէ՝ պա­տուա­կեր մար­դու մը հա­մար «ան­պա­տուու­թե­նէ» ետք ընտ­րե­լի է մա­հը՝ քան թէ կեան­քը ընդ­հան­րա­պէս։ Այս իսկ պատ­ճա­ռաւ օ­րէնս­դիր­ներ ար­գի­լա՛ծ են խայ­տա­ռա­կել եւ նուաս­տաց­նել ոե­ւէ ան­ձի մը ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը։

Բայց ա­մէն սկզբունք ու­նի իր բա­ցա­ռու­թիւ­նը։

Ուս­տի, կան սա­կայն հա­զուա­դէպ եւ բո­լո­րո­վին բա­ցա­ռիկ պա­րա­գա­ներ՝ ուր կա՛մ ընդ­հա­նու­րին շա­հը եւ կամ մաս­նա­ւո­րի մը ար­ժա­նա­ւո­րու­թիւ­նը եւ ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ զո­հել՝ այն ընդ­հա­նուր սկզբուն­քին հա­մա­ձայն, թէ՝ «հար­կը օ­րէն­քը կը լու­ծէ՛»։­

Ար­դա­րեւ ար­ժէք­նե­րու եւ ար­ժա­նիք­նե­րու բնա­կան դա­սա­ւո­րու­մը, կը պար­տադ­րէ կարգ մը շե­ղում­ներ ը­նել այդ մա­սին, ան­շուշտ եւ ան­պայ­մա՛ն միշտ մնա­լով ընդ­հա­նուր օ­րէնք­նե­րու սահ­ման­նե­րուն մէջ, քա­նի որ մարդ­կա­յին ընդ­հա­նուր փոր­ձա­ռու­թիւ­նը ցոյց կու տայ, թէ՝ սխա­լը «սխա­լով» կա­րե­լի չէ սրբագ­րել, ինչ­պէս աղ­տը կա­րե­լի չէ՛ մաք­րել աղ­տո՛վ։

Այս պատ­ճա­ռով է որ կ՚ը­սուի, թէ՝ ամ­բողջ կեան­քը հա­կա­դիր ար­ժէք­նե­րու, ի­րա­ւունք եւ պար­տա­ւո­րու­թիւն­նե­րու ներ­դաշ­նա­կու­թեան եւ զա­նա­զան ար­ժէք­նե­րու եւ ու­ժե­րու հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թեան վրայ հաս­տա­տուած «ըն­թացք» մըն է։ Ուս­տի կա­րե­ւոր հարց մըն է, թէ՝ ո՞ր մէ­կը պէտք է նա­խա­մե­ծար սե­պել՝ ան­հա­տա­կան շա­հե­րը, թէ հա­ւա­քա­կան օ­գու­տը։

Ըն­կե­րա­բան­ներ, բա­րո­յա­գէտ­ներ, ի­մաս­տա­սէր­ներ այս հար­ցին շուրջ զա­նա­զան տե­սա­կէտ եւ գա­ղա­փար­ներ են յայտ­նած եւ ա­նոնց վրայ հիմ­նուած է դրու­թիւն­ներ, վար­չու­թեան ձե­ւեր, քա­ղա­քա­կան տե­սու­թիւն­ներ։ Եւ մար­դիկ տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կեն փնտռել լա­ւա­գոյն լու­ծու­մը այս մա­սին…։

Հան­րա­յին օգ­տին եւ շա­հուն հա­մար, ի պա­հան­ջել հար­կին, կա­րե­լի՞ է զի­ջո­ղու­թիւն ը­նել, տե­ղի տալ կամ հրա­ժա­րիլ մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան ի­րա­ւուն­քէն, թէ ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան ան­հա­տա­կան այս ի­րա­ւուն­քը ի գին ա­մէն բա­նի, նաեւ հան­րա­յին շա­հու եւ օգ­տին դէմ իսկ ան­սա­սան, ան­փո­փո­խե­լի եւ անն­կուն պէտք է պա­հել։

Մար­դուս խղճի ա­զա­տու­թիւնն ալ մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան պահ­պան­ման հար­ցին կա­րե­ւոր տար­րե­րէն մէկն է։ Խղճի ա­զա­տու­թիւ­նը, այս եւս անհ­րա­ժա­րե­լի եւ անբռ­նա­բա­րե­լի սկզբունք մըն է՝ որ մարդս «մա՛րդ» կ՚ը­նէ, բա­նա­ւոր, ա­զատ էա՛կ մը, ո­րուն կո­չուած է ան­հա­տը։ Այս սկզբուն­քը մար­դուս կու տայ ի­րա­ւունք մը՝ ու­զա­ծին պէս ըմբռ­նե­լու իր հա­ւա­տա­լի­քը՝ իր կրօն­քը, հա­ւա­տալ, խոր­հիլ, խօ­սիլ եւ վեր­ջա­պէս ինք­զինք ար­տա­յայ­տել գի­րո՛վ։ Արդ, այս­պի­սի «ի­րա­ւունք» մը վա­յե­լել ու­զող մը, չհա­մո­զուե­լով ի­րեն տրուած խրատ­նե­րով, փաս­տե­րով եւ յոր­դո­րանք­նե­րով երբ ե­րե­ւան կ՚ել­լէ եւ ըն­դու­նած կրօ­նա­կան դրու­թեան նկատ­մամբ քա­րո­զու­թիւն կ՚ը­նէ հրա­պա­րա­կաւ, ի հար­կէ իր այս ըն­թաց­քո­վը միւս հաս­տա­տուած կրօնք­նե­րու դէմ ար­տա­յայ­տուած եւ ա­նոնց ոգ­ւոյն հա­կա­ռա՛կ վարուած կ՚ըլ­լայ. այլ սա­կայն մի­թէ կա­րե­լի է ը­սել, թէ ա­նի­կա իր այս ըն­թաց­քո­վը միւս կրօնք­նե­րը կամ դա­ւա­նանք­նե­րը, կրօ­նա­կան հա­ւա­տա­լիք­նե­րը ա­նար­գած եւ կամ նշա­ւա­կած է։

Այն­պէս կա­րե­լի է կար­ծել, թէ ա­սի­կա ա­ւե­լի եւս «հան­դուր­ժո­ղու­թեան» հարց մըն է, կամ ը­սենք՝ նեղ­միտ կամ լայ­նա­խոհ ըլ­լա­լու խնդիր մը։

Ուս­տի կրօն­քի մը մա­սին ար­տա­յայ­տու­թիւն մը պէտք չէ հա­մա­րուի ու­րիշ կրօն­քի մը հա­կա­ռա­կիլ, քա­նի որ ե­թէ ըն­կե­րու­թեան մէջ տար­բեր կրօնք­նե­րու եւ կրօ­նա­կան հա­մո­զում­նե­րու գո­յակ­ցու­թիւ­նը ի­րա­րու նա­խա­տինք եւ ա­նար­գու­թիւն հա­մա­րուէր, հարկ կ՚ըլ­լար ըն­դու­նիլ «ան­թոյ­լա­տուու­թեան» եւ «ան­հան­դուր­ժո­ղու­թեան» սկըզ-բուն­քը եւ հե­տե­ւա­բար կրօ­նա­կան պա­տե­րազմ­նե­րու դար­ձը՝ ինչ­պէս պատ­մու­թիւ­նը կը վկա­յէ Անգ­լիոյ, Ֆրան­սա­յի մէջ ան­ցեա­լին պա­տա­հած դա­ւա­նա­կան դժբախտ պա­տե­րազմ­նե­րու։

Ուս­տի, «քննա­դա­տու­թիւն» ը­սինք, «ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւն» ը­սինք, եւ հա­սանք ընդ­հա­նուր «հան­դուր­ժո­ղու­թեան», «թոյլ­տուու­թեան» սկզբունք­նե­րուն՝ ո­րոնք ա­ռար­կա­ներն են խղճի ա­զա­տու­թեան եւ մարդ­կա­յին հիմ­նա­կան ի­րա­ւունք­նե­րու, ա­նոնց ա­զա­տօ­րէն գոր­ծա­ծու­թեան, վա­յել­ման։

Սա կէ­տը պէտք է լու­սա­բա­նել. ո­րե­ւէ ան­ձի կամ հաս­տա­տու­թեան դէմ գրե­լը՝ զայն քննա­դա­տե­լը զայն ա­նար­գել կամ նշա­ւա­կել չէ՛, խղճի ա­զա­տու­թեան, խոր­հե­լու եւ ար­տա­յայ­տուե­լու ա­զա­տու­թեան բնա­կան մէկ ար­դիւնքն է քննա­դա­տ­.ու­թիւ­նը՝ որ ան­հեր­քե­լի ճշմար­տու­թիւն մըն է։ Եւ երբ քննա­դա­տու­թեան եւ հան­դուր­ժո­ղու­թեան վրայ կը խօ­սինք, կը յի­շենք Վոլ­թէ­րի խօս­քը, որ կ՚ը­սէ. «Թէեւ խստիւ կը հա­կա­ռա­կիմ եւ կը մեր­ժեմ ձեր գա­ղա­փա­րը եւ տե­սա­կէ­տը, բայց ձեր միտ­քը եւ գա­ղա­փա­րը ա­զա­տօ­րէն ար­տա­յայ­տե­լու ի­րա­ւուն­քը եւ ա­զա­տու­թիւ­նը ի գին ա­մէն բա­նի կը պաշտ­պա­նե՛մ»։­

Ա­հա­ւա­սիկ, տո­ղե՜ր, է­ջե՜ր ալ գրենք, այս խօս­քը, Վոլ­թէ­րի այս ի­մաս­տա­լից նա­խա­դա­սու­թիւ­նը կը լու­սա­բա­նէ եւ մեծ մա­սամբ կը լու­ծէ «քննա­դա­տու­թեան» եւ «ար­տա­յայ­տուե­լու ա­զա­տու­թեան», տե­սա­կէ­տի մը հա­կադ­րե­լու ի­րա­ւուն­քին՝ հան­դուր­ժո­ղու­թեան դէմ դիր­քը ո­րո­շե­լու, ա­նոնք հա­ւա­սա­րակշ­ռե­լու եւ ներ­դաշ­նա­կե­լու հար­ցը։ Եւ մէկ խօս­քով՝ պէտք է գիտ­նայ մարդ, թէ՝ ինք որ­քան ա­զատ է, եւ որ­քան ի­րա­ւա­ցի, նոյն­չափ ա­զատ է եւ ի­րա­ւա­ցի ու­րի­շը՝ իր նմա­նը, իր միւս «Ես՛»ը…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Մարտ 10, 2017, Իս­թան­պուլ