ՀՈԳԵՒՈ՞Ր ԹԷ ԱԶԳԱՅԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Մեր ազգի մէջ մի՛շտ ալ անպակաս եղած են ծայրայեղականները, որոնք միջին մը չունենալով մէկ ծայրայեղութենէ միւսը անցած են:

Նման ծայրայեղական մը վերջերս հետեւեալ բողոքը կը բարձրացնէր. «Հայ Առաքելական Եկեղեցին իր ճշմարիտ առաքելութենէն շեղած եւ մուտք գործած է քաղաքական աշխարհ. եկեղեցւոյ գործը զԱստուած պաշտել է եւ Աստուծոյ փառքին ծառայել. ի՞նչ գործ ունի եկեղեցին քաղաքական կամ ազգային խնդիրներու մէջ մտնելու» եւ այս բոլորը որպէս պատճառ կը ներկայացնէր օտար աղանդաւորական շարժման մը հետեւելու:

Պատմութիւնը լաւապէս ուսումնասիրելով պէտք է համոզուիլ, որ վերջին տասնամեակներուն չէ՛ որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին իր կարեւոր ներդրումը ունեցած է հոգեւորի կողքին մեր ազգային կեանքին մէջ եւս. Եկեղեցւոյ ազգային դառնալը կը հասնի մինչեւ Սահակ-Մեսրոպեան շարժում, որոնց շնորհիւ հայ ազգը դարերու ընթացքին յաջողեցաւ իր գոյութիւնն ու ինքնութիւնը պահպանել՝ շնորհիւ ազգային այն անփոխարինելի գիծին՝ լեզուին, որ եկեղեցականներու կողմէ հիմնուեցաւ: Մինչեւ այն ատեն օտարին ծէսով առաջնորդուող եկեղեցին ունեցաւ իր ուրոյն հայկական գիրծը՝ որու շնորհիւ դադրելով հոգեւոր կառոյց ըլլալէ դարձաւ նաեւ ազգայի՛ն եկեղեցի:

Նոյն այդ եկեղեցականներու շնորհիւ է, որ հայը դարձաւ քաղաքակիրթ՝ ունեցաւ դպրոց, գիր ու գրականութիւն, սեփական հայկական դրոշմը՝ որ ինքնութեան խարիսխը պիտի կազմէր: Սահակ-Մեսրոպեան շարժումը եթէ իրենց առաքելութեան «հաւատարիմ» լոկ Աստուածպաշտութեամբ զբաղուէին, այսօր պիտի ունենայի՞նք լեզու, թէ ոչ բազմաթիւ այլ ցեղերու նման պիտի ձուլուէինք ուրիշներու մէջ՝ այնպէս ինչպէս ձուլուեցան պատմութեան ընթացքին գոյութիւն ունեցող բազմաթիւ ցեղեր:

Սահակ-Մեսրոպէն հասնելով մինչեւ հայոց ցեղասպանութիւն, Հայ Եկեղեցին ի՛նք եղաւ հայ ժողովուրդին լեզուն ու մշակոյթը պաշտպանողը. գաղթական սփիւռքի մէջ առաջին դպրոցները եղան եկեղեցիներու մէջ՝ հոգեւորականներու առաջնորդութեամբ. այդ եկեղեցական կառոյցներուն շուրջ է որ ծնունդ առաւ սփիւռքը՝ իր դպրոցով, ակումբով, մամուլով ու այն ամէն ինչով, որ ունէր եւ ունի այսօր:

Հայ Առաքելական Եկեղեցին իրաւունքը չունէր այլ եկեղեցիներու նման լոկ Աստուածպաշտութեամբ զբաղելու, որովհետեւ աւելի քան 600-700 տարի օտարի լուծի տակ անղեկավար մնացած ժողովուրդ մը չկորսուելու եւ իր ինքնութիւնը պահելու համար անպայմանօրէն կարիքը ունէր առաջնորդի մը, որ մեր պարագային Հայ Առաքելական Եկեղեցին դարձաւ, այն առաւելութեամբ՝ որ հոգեւորին կողքին կանգուն փորձեց պահել նաեւ ազգայինը, որովհետեւ առանց հայութեան հոգեւոր շրջանակ մը չուզեց ունենալ, այլ ուզեց պահել հայկականութեան դիմագիծը՝ որու շնորհիւ կը գոյատեւենք:

Պոլսոյ մէջ կազմուած Ազգային Սահմանադրութիւնը եւս եկաւ փաստելու, որ պետութիւններու կողմէ ազգի «ղեկավար» ու «առաջնորդ» կը ճանչցուի Հայ Առաքելական Եկեղեցին։ 1860 թուականին կազմուած Ազգային Սահմանադրութիւնը եկեղեցւոյ գլխաւորը կը կոչէր «Ազգի ղեկավար» եւ «միջնորդ» ժողովուրդին եւ պետութեան միջեւ եւ պետութեան կողմէ «ղեկավար» ընդունուած եկեղեցական առաջնորդ մը բնական է, որ հոգեւորին կողքին պիտի հետաքրքրուէր նաեւ ազգային հարցերով՝ իր ուսին վրայ ունենալով բազմահազար հայերու ներկայացուցիչն ու պատասխանատուն ըլլալու հանգամանքը: Պոլիսէն դուրս գալով, Լիբանանի մէջ եւս յետցեղասպանութեան Լիբանան գաղթած ժողովուրդը պետութեան կողմէ ճանչցուեցաւ եկեղեցւոյ ճամբով եւ մինչեւ օրս Լիբանանի մէջ ապրող ժողովուրդը ո՛չ թէ իր կուսակցական պատկանելիութեամբ, այլ իր հոգեւոր կառոյցով կը յիշուի Լիբանանի տարածքէն ներս. նման պարագաներու ինչպէ՞ս Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը հոգեւորին կողքին չհետաքրքրուէր նաեւ ազգայինով:

Պատմիչներէն մին խօսելով հայ ժողովուրդի քաղաքական անկումին մասին կը գրէ. «Թագն ինկաւ, գահը կործանեցաւ բայց ազգը մնաց, վասն զի այսպիսի համակործան ջրհեղեղի մը առաջ, իրեն ապաստան մը գտաւ իր կրօնը, որ անշուշտ իրեն փրկութեան տապան մը եղաւ». այստեղ փրկութիւն ըսելով չե՛նք հասկնար հոգեւոր փրկութիւնն ու դրախտի ժառանգութիւնը, այլ ինքնութեան ու ազգութեան պահպանումը, որ դարեր շարունակ ապահովուեցաւ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ կողմէ:

Առանձին ուսումնասիրութեամբ մը կ՚արժէ սերտել Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակ հայ հոգեւորականներուն տարած գործունէութիւնը, տեսնելու համար որ հոգեւորին չափ եւ շատ անգամ աւելի՛ անոնք պայքարած ու տագնապած են ազգային խնդիրներով, ժողովուրդի բարեկարգութեամբ ու կարգաւորութիւնով:

Հակառակ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ այս զոհողութիւններուն կայ մեծաթիւ շրջանակ մը (մանաւանդ անցեալի մտաւորականներուն մօտ), որ հայ ազգի դժբախտութիւններուն պատճառը հոգեւորն ու ազգայինը միաժամանակ առաջնորդել փորձելուն մէջ է որ կը կայանայ. ա՛յդ է պատճառը, որ Շահան Շահնուր ցեղասպանութեան պատճառ կը բերէ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» գիրքը՝ իր մատը անուղղակիօրէն դարձնելով դէպի Հայ Առաքելական Եկեղեցի. ա՛յդ է պատճառը, որ Վրացեան եւ բազմաթիւ ուրիշներ «ո՞ւր էիր Աստուած» կոչեցին՝ դարձեալ մեղաւորութիւնը կրօնին մէջ գտնել փորձելով. Հայ Առաքելական Եկեղեցին այդ բոլորին մէջ ինչքանով մեղաւոր էր՝ թող պատմութիւնն ու պատմիչները դատեն, սակայն պէտք է ընդունիլ, որ առանց եկեղեցւոյ ազգային դիմագիծին մենք մինչեւ ցեղասպանութիւն նոյնիսկ կրնայինք հայ չմնալ:

Հետաւաբար պէտք է լաւապէս մտածել, թէ ինչ ըսել է հոգեւոր եւ ազգային եկեղեցի:

ԿԱՐՃ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐ -49-

Յունաստանի մէջ ծանօթացայ հայաստանցի երիտասարդի մը, որ ահագին ատելութիւն ունէր Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հանդէպ: Պատճառը այն էր, որ նախաքրիստոնէական շրջանին ունեցած էինք «բազմաթիւ» հարստութիւններ ու գանձեր, որոնք քանդուած են քրիստոնէութեան կողմէ եւ իր համոզումով այսօր մենք շա՜տ աւելի հզօր ազգ մը կրնայինք ըլլալ, եթէ Եկեղեցւոյ կողմէ պահպանուէին հեթանոսական այդ հարստութիւնները:

Հետաքրքրութենէ մղուած հարցուցի, թէ ինչպիսի հարստութեան մասին է խօսքը. ըսաւ, թէ չի գիտեր, որովհետեւ եկեղեցին կործանած ու անոնց մասին ընդհանրապէս պատմիչներու կողմէ բան հասած չէ մեզի:

Փաստօրէն երիտասարդը կը զղջար կորսնցնելու բան մը՝ որուն ինչ ըլլալէն անգամ տեղեակ չէր. չէ՞ք կարծեր աւելի նախընտրելի կ՚ըլլար հպարտանալ Տաթեւացիով, Դաւիթ Անյաղթով ու բազմաթիւ այլ եկեղեցական տիտաններով, որոնք իրենց իմաստութեամբ համաշխարհային պատմութեան մէջ եւս իրենց անունները դրոշմած են. չէ՞ք կարծեր աւելի լաւ է հպարտանալ Գլաձորով, Սանահինով ու Հաղբատով՝ փոխանակ չգիտցուած բանի մը համար նեղուիլն ու զղջալը:

Տարօրինակ ժողովուրդ ենք...:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ