ԳԱՂԱՓԱՐ ԵՒ ԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Ընդ­հան­րա­պէս կա­րե­լի է հան­դի­պիլ մար­դոց՝ ո­րոնք ա­մէն հար­ցի մէջ մի­ջա­մուխ ըլ­լա­լու սո­վո­րու­թիւն մը ու­նին։ Ա­մէն ա­տեն, ա­մէ­նու­րեք կա­րե­լի է տես­նել ա­նոնք, որ տե­ւա­կան «գա­ղա­փար» կը յայտ­նեն, շա­րու­նակ կը խօ­սին, կը քննա­դա­տեն, բայց երբ կար­գը գոր­ծե­լու կու գայ՝ ո՛­չինչ կ՚ը­նեն։

Ան­շուշտ խոր­հիլ, մտա­ծում յղա­նալ եւ խօ­սիլ՝ ա­մէն բա­նա­ւոր էա­կի, այ­սինքն մար­դու ի­րա­ւունքն է, ա­զատ է՝ կը խոր­հի եւ խոր­հա­ծը կ՚ար­տա­յայ­տէ, կը խօ­սի, ա­սի­կա բնա­կան է։ Բայց այդ «ա­զա­տու­թիւն»ը ո­րոշ չափ մը, սահ­ման մը ու­նե­նա­լու է, ինչ­պէս ընդ­հան­րա­պէս ա­մէն ա­զա­տու­թիւն սահ­ման մը ու­նի եւ պէ՛տք է ու­նե­նայ։ Այս ա­զա­տու­թեան սահ­մա­նը կ՚ո­րո­շուի ու­րիշ «ա­զա­տու­թիւն»նե­րու գո­յու­թեամբ եւ ու­րիշ­նե­րու ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի սահ­մա­նով։ Ո՛չ մէկ ա­զա­տու­թիւն եւ ո՛չ մէկ ի­րա­ւունք ան­սահ­ման է. այ­լա­պէս «քաոս», այ­սինքն խառ­նակ դրու­թիւն մը կը ստեղ­ծուի։ Եւ ո՛չ մէկ ա­զա­տու­թիւն ու­րիշ ա­զա­տու­թե­նէ մը գե­րա­դաս է եւ նոյն կար­գի ո՛չ մէկ ի­րա­ւունք նա­խա­մե­ծար է ու­րիշ ի­րա­ւուն­քի մը նկատ­մամբ։ Ի­րա­ւուն­քը եւ ա­զա­տու­թիւ­նը կը հա­կակշ­ռուի ի­րա­ւուն­քով եւ ա­զա­տու­թեամբ։

Եւ ա­հա­ւա­սիկ, այս ի­մաս­տով, ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի ար­գե­լակ մըն է՝ հան­րա­յին օ­գու­տը, հան­րա­յին ա­պա­հո­վու­թիւ­նը։ Մտա­ծում մը երբ կը վե­րա­ծուի խօս­քի՝ ա­նի­կա ար­տա­յայ­տե­լու ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի սահ­մանն է՝ հան­րա­յին օ­գու­տը։ Այդ խօս­քը պէտք չէ վնաս պատ­ճա­ռէ հան­րու­թեան, ըն­կե­րու­թեան։

Ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի սահ­ման­նե­րէն մին ալ՝ ան­հա­տա­կան ար­ժէք մըն է. մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը։ Մար­դու ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը վի­րա­ւո­րող ա­մէն խօսք ներ­հակ է ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի վա­յե­լու­մին։ Մա՛րդ ա­զա­տու­թիւ­նը պատ­րուա­կե­լով չի՛ կրնար ու­րի­շի մը ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը վի­րա­ւո­րել՝ անձ­նա­կան ի­րա­ւուն­քի վնաս հասց­նել։

Ի­րա­ւուն­քի եւ ա­զա­տու­թեան սահ­ման­նե­րը կ՚ո­րո­շուին ըն­կե­րա­յին ընդ­հա­նուր բա­րո­յա­կան-ա­ւան­դա­կան կա­նոն­նե­րով, օ­րէնք­նե­րով եւ խիղ­ճով։ Ուս­տի բա­րո­յա­կան ըն­կե­րա­յին սո­վո­րու­թիւն­նե­րը եւ օ­րէնք­նե­րու կրնայ հա­կա­ռակ չըլ­լալ ա­զա­տու­թեան մը գոր­ծա­ծու­թիւ­նը կամ ի­րա­ւուն­քի մը վա­յե­լու­մը, բայց կրնայ խղճա­հա­րու­թիւն պատ­ճա­ռել են­թա­կա­յին։ Այդ պա­րա­գա­յին ալ ա­զա­տու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի շա­հա­գոր­ծում մը կա­րե­լի է նկա­տել եւ ետ քայլ առ­նել ա­նոնց գոր­ծա­ծու­թե­նէն եւ վա­յե­լու­մէն։ Ար­դա­րեւ, ե­թէ տա­րա­կու­սե­լի վի­ճակ մը կայ, նա­խընտ­րե­լի է հրա­ժա­րիլ եւ չգոր­ծա­ծել ա­զա­տու­թիւ­նը։

Թէ ի՛նչ է ա­զա­տու­թիւ­նը։ Ա­զա­տու­թիւ­նը ի­մա­ցա­կա­նու­թեան եւ կամ­քին մէջ ար­մա­տա­ցած կա­րո­ղու­թիւնն է գոր­ծե­լու կամ չգոր­ծե­լու, ը­նե­լու այս կամ այն, ինք­նա­կամ վճռե­լու կա­տա­րե­լիք գոր­ծեր։ Ինք­նա­կա­մու­թեամբ իւ­րա­քան­չիւր ոք տէր է իր ան­ձին։

Մարդ էա­կին մէջ ա­զա­տու­թիւ­նը զօ­րու­թի՛ւն մըն է ա­ճու­մի եւ հա­սու­նու­թեան՝ ճշմար­տու­թեան եւ բա­րու­թեան մէջ։ Ա­զա­տու­թիւ­նը կը հաս­նի իր կա­տա­րե­լու­թեան երբ կը կար­գա­ւո­րուի դէ­պի Աս­տուած՝ մար­դուն ե­րա­նու­թիւ­նը։

Ար­դա­րեւ, այն­քան ա­տեն որ ա­զա­տու­թիւ­նը վերջ­նա­կա­նա­պէս հաս­տա­տուած չէ իր վերջ­նա­կան բա­րի­քին մէջ, որ Աս­տուած է, ան իր մէջ կը կրէ կա­րե­լիու­թիւ­նը «բա­րին կամ չա­րը ընտ­րել»ու՝ բա­րիին կամ չա­րին մի­ջեւ ընտ­րու­թիւն մը կա­տա­րե­լու, հե­տե­ւա­բար կա­րե­լիու­թիւ­նը ա­ճե­լու կա­տա­րե­լու­թեան մէջ եւ կամ սայ­թա­քե­լու եւ մե­ղան­չե­լու։ Այս ի­մաս­տով, ա­զա­տու­թիւ­նը կը բնո­րո­շէ յատ­կա­պէ՛ս մարդ­կա­յին ա­րարք­նե­րը։ Ան կը դառ­նայ աղ­բիւր գո­վա­սան­քի կամ պար­սա­ւան­քի, ար­ժա­նի­քի եւ կամ ա­նար­ժա­նու­թեան, օգ­տա­կա­րի կամ վնա­սա­կա­րի։ Ուս­տի մարդ որ­քան ա­ւե­լի բա­րիք կ՚ը­նէ, այն­քան ա­ւե­լի՛ ա­զատ կ՚ըլ­լայ, ինչ­պէս նաեւ որ­քան հնա­զանդ ըլ­լայ, ա՛յն­քան ա­զատ կրնայ գոր­ծել եւ շար­ժիլ։

Բայց ա­զա­տու­թիւ­նը մարդս կը դարձ­նէ պա­տաս­խա­նա­տո՛ւ իր ամ­բողջ ա­րարք­նե­րուն՝ այն չա­փով որ ա­նոնք կա­մո­վին են։ Յա­ռաջ­դի­մու­թիւ­նը ա­ռա­քի­նու­թեան մէջ, ճա­նա­չու­մը բա­րիին եւ ճգնա­կե­ցու­թիւ­նը կ՚ա­ճեց­նեն կամ­քին տի­րա­պե­տու­թիւ­նը ինքն ի՛ր ա­րարք­նե­րուն վրայ։ Ա­րար­քի մը հան­դէպ յան­ցա­պար­տու­թիւ­նը եւ պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը կրնան նուա­զիլ, նոյ­նիսկ ջնջուիլ տգի­տու­թեան, ա­նու­շադ­րու­թեան, բռնու­թեան, վա­խի, սո­վո­րու­թեան, ան­չա­փա­ւոր հա­կում­նե­րուն եւ հո­գե­կան, ան­հա­տա­կան կամ ըն­կե­րա­յին այլ ազ­դակ­նե­րու պատ­ճա­ռով։

Ա­զա­տու­թիւ­նը կը կի­րար­կուի մարդ­կա­յին ա­րա­րած­նե­րուն յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ։ Մարդ ի ծնէ ու­նի բնա­կան ի­րա­ւուն­քը՝ ճանչ­ցուե­լու իբ­րեւ «ա­զատ» եւ «պա­տաս­խա­նա­տու» էակ։

Ա­զա­տու­թեան, ի­րա­ւուն­քի մա­սին այս խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րէն ետք, դառ­նանք մեր բուն նիւ­թին։ Մարդ, ո­րոշ սահ­ման­նե­րու մէջ, ան­շուշտ ու­նի խոր­հե­լու եւ խօ­սե­լու, ար­տա­յայ­տուե­լու եւ կար­ծիք յայտ­նե­լու ա­զա­տու­թիւ­նը, որ իր բնա­կան ի­րա­ւունքն է։ Սա­կայն այս մա­սին պէտք է նկա­տի ու­նե­նալ կարգ մը չա­փա­նիշ­ներ եւ կար­գա­ւո­րու­թիւն­ներ։ Զոր օ­րի­նակ, սխա­լը կա­րե­լի չէ՛ սրբագ­րել ու­րիշ սխա­լով մը, աղ­տը չի՛ մաք­րուիր աղ­տոտ ջու­րով, ծու­ռը չի շտկուի՛ր ու­րիշ ծու­ռով մը։ Բո­լոր այս խօս­քե­րը ցոյց կու տան, թէ՝ մարդ երբ մէ­կը կամ ի­րո­ղու­թիւն մը կը քննա­դա­տէ, նախ ինք պէտք է շի­տակ ըլ­լայ, ինք պէտք է քննա­դա­տա­ծէն ա­ւե­լի լաւ, ա­ւե­լի բարձր, գո­նէ ա­նոր չափ ու հա­ւա­սար ըլ­լայ՝ հա­կադ­րած նիւ­թին մա­սին դրա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ, ծա­նօ­թու­թիւն եւ գի­տու­թիւն ու­նե­նայ։ Հոս մատ­նան­շենք «գա­ղա­փար»ի եւ «կար­ծիք»ի տար­բե­րու­թիւ­նը, թէ՝ գա­ղա­փա­րը, մտքի մէջ վե­րա­ցա­կան բա­նի մը պատ­կե­րա­ցումն է, խոր­հուրդ է, միտք է։ Իսկ կար­ծի­քը տե­սա­կէտ մը՝ հա­յե­ցա­կէտ մըն է։

Այս ի­մաս­տով՝ գա­ղա­փա­րը ա­ռար­կա­յա­կան ար­ժէք մըն է, իսկ կար­ծի­քը՝ են­թա­կա­յա­կա՛ն։ Ուս­տի «գա­ղա­փար»ը ա­ւե­լի լայն ըն­դու­նե­լու­թեան ար­ժա­նի միտք մը, «կար­ծիք»ը՝ ա­ւե­լի նեղ, ա­ւե­լի՛ սահ­մա­նա­փակ մտա­ծու­մի մը ար­տա­յայ­տու­թիւնն է։

Ու­րեմն, գա­ղա­փար յայտ­նե­լու ա­տեն մարդ պէտք է ու­նե­նայ ա­ւե­լի լայն գի­տու­թիւն, մաս­նա­գի­տու­թիւն, իսկ կար­ծի­քը յայտ­նած ժա­մա­նակ՝ բա­ւա­րար տե­ղե­կու­թիւն։

Ընդ­հան­րա­պէս երբ ըն­կե­րա­յին-հա­սա­րա­կա­կան հարց մը ծա­գի, շա­տեր այդ մա­սին «կար­ծիք» կը յայտ­նեն, բնա­կան է ա­սի­կա։ Բայց կար­ծի­քը եր­բեք հան­գա­մա­նօ­րէն՝ ի­րա­ւա­սու­թեամբ խօ­սուած խօսք մը չէ՛, ինչ­պէս ը­սինք, են­թա­կա­յա­կան է եւ միայն են­թա­կան կը հե­տաքրք­րէ եւ թե­րեւս ի­րեն հա­մա­կիր մի քա­նի հո­գի։

Իսկ գա­ղա­փա­րի ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը հան­գա­մա­նօ­րէն, ի­րա­ւա­սու­թեամբ, մաս­նա­գի­տու­թեան վրայ հիմ­նուե­լով խօ­սուած խօսք մըն է։ Գի­տու­թիւն կը պա­հան­ջէ։

Այս ի­մաս­տով ի­րա՛ւ է այն խօս­քը, թէ՝ ա­ռանց գի­տու­թեան գա­ղա­փար գո­յու­թիւն չ՚ու­նե­նա՛ր, մա­կե­րե­սա­յին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով գա­ղա­փար յայտ­նել, պար­զա­պէս «յանդգ­նու­թիւն» է՝ չափ ու սահ­ման չգիտ­նալ, ինչ որ վնաս կը պատ­ճա­ռէ ամ­բողջ հա­սա­րա­կու­թեան։

Ամ­բողջ կեան­քին մէջ հա­զիւ մէկ կամ եր­կու ան­գամ ե­կե­ղե­ցի գա­ցող մէ­կը, ան ալ պա­տա­հա­բար, ըն­կե­րա­յին-հա­մայն­քա­յին գոր­ծու­նէու­թեան ան­ծա­նօթ, հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու պատ­մու­թեան եւ գոր­ծե­լա­կեր­պին ան­տե­ղեակ մէ­կը կրնա՞յ գա­ղա­փար յայտ­նել ա­նոնց մա­սին։ Ներ­կան գիտ­նա­լու հա­մար, նախ պէտք է ան­ցեա­լը գիտ­նալ, ան­ցեա­լը գիտ­նա­լու հա­մար պէտք է պատ­մու­թիւ­նը լաւ սեր­տած ըլ­լալ, այ­լա­պէս մա­կե­րե­սա­յին, հա­րե­ւան­ցի, հպան­ցիկ տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով, պար­զա­պէս լսուած­նե­րէ տպա­ւո­րուե­լով գա­ղա­փար յայտ­նել՝ հան­գա­մա­նօ­րէն ար­տա­յայ­տուիլ, առ­նուազն գի­տու­թեան հան­դէպ ա­նար­գանք է եւ նա­խա­տի՛նք։

Բայց այս չի նշա­նա­կեր, որ ա­նոնք չեն կրնար ի­րենց հա­մեստ կար­ծի­քը յայտ­նել, քա­նի որ ա­նոնք ալ ըն­կե­րա­յին հար­ցե­րու լուծ­ման, ի­րենց չա­փով մաս­նակ­ցե­լու եւ գոր­ծակ­ցե­լու ի­րա­ւուն­քը ու­նին եւ խոր­հե­լու եւ խօ­սե­լու ա­զա­տու­թիւնն ալ ա՛յս կը պա­հան­ջէ։

Կա­րե­ւո­րը՝ ինք­նա­ճա­նա­չու­թիւնն է. գիտ­նալ իր չափն ու սահ­մա­նը, գի­տակ­ցու­թիւ­նը ու­նե­նալ գիտ­ցա­ծին եւ չգիտ­ցա­ծին եւ ըստ այնմ շար­ժիլ։

Եւ ինչ­պէս ը­սինք, քննա­դա­տու­թիւ­նը պէտք է հիմ­նուի ճշմա­րիտ գի­տու­թեան վրայ, ե­րե­ւա­կա­յա­կան եւ մա­կե­րե­սա­յին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով յայտ­նուած ա­մէն գա­ղա­փար ե­թէ ո՛չ վնա­սա­կար, բայց ա­նօ­գուտ կը մնան եւ ժա­մա­նա­կի վատ­նում կ՚ըլ­լան եւ մա­նա­ւանդ ի­րա­պէս օգ­տա­կար գա­ղա­փար­նե­րու ար­գե՛լք կը հան­դի­սա­նան։

Մինչ­դեռ երբ մարդ միայն իր լա՛ւ գիտ­ցած, փոր­ձա­ռու­թիւն ու­նե­ցած, մաս­նա­գի­տու­թեա­նը սահ­ման­նե­րուն մէջ յայտ­նէ իր կար­ծի­քը՝ ո­րուն կա­րե­լի է ը­սել «գա­ղա­փա՛ր», շատ ա­ւե­լի օգ­տա­կար կը հան­դի­սա­նայ ըն­կե­րու­թեան, հա­սա­րա­կու­թեան։ Ար­դա­րեւ, ինչ­պէս ա­մէն մար­զի մէջ, հա­սա­րա­կա­կան ծա­ռա­յու­թեան մէջ ալ չա­փա­ւո­րու­թիւ­նը անհ­րա­ժե՛շտ է։

Հար­ցը, վեր­ջա­պէս, ինք­նա­ճա­նա­չու­թեան եւ ի­րա­ւուն­քի եւ պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րու ներ­դաշ­նա­կու­թեան խնդիր մըն է…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Փետ­րուար 18, 2017, Իս­թան­պուլ