Ս. ՆԵՐՍԷՍ Դ ՇՆՈՐՀԱԼԻ (ԿԼԱՅԵՑԻ. 1166-1173)

Սուրբ Ներսէս Դ Շնորհալի, Ամենայն Հայոց Հայրապետութեան Աթոռի 64-րդ հայրապետն է։

1166 թուականին երբ Շնորհալին Հռոմկլայ դարձաւ, Գրիգոր Պահլաւունին կրկին առաջարկեց անոր կաթողիկոսութիւնը, եւ անմիջապէս եպիսկոպոսներ եւ վանականներ հրաւիրեց եւ իր որոշումը անոնց յայտնեց։ Ժողովը մեծապէս ուրախացաւ այս ընտրութեան վրայ. Ներսէս ակամայ յանձն առաւ իր եղբօր ձեռքէն կաթողիկոսական ձեռնադրութիւնը եւ գեղեցիկ ատենաբանութեամբ մը ցոյց տուաւ կաթողիկոսական իշխանութեան բարձրութիւնը եւ իր ապիկարութիւնը։

Այս ընտրութենէն երեք ամիս վերջը Գրիգոր Պահլաւունին վախճանեցաւ 53 տարի կաթողիկոսական իշխանութիւնը վարելէ յետոյ եւ թաղուեցաւ Հռոմկլայի մէջ։ (Գրիգոր Գ Պահլաւունի. 1113-1166)։

64 տարեկան էր, երբ Շնորհալին կաթողիկոս դարձաւ. թէեւ մարմնով տկար՝ բայց ան նոյն հոգւով եւ եռանդով կառավարեց Հայ Եկեղեցին, ինչպէս երբեմն իբրեւ խորհրդական եւ գործակից իր եղբօրը։

Շնորհալիի թուղթերը՝ նամակները, որոնց հետ ան կը խօսի հայ ժողովուրդին հետ, կը կոչուին «Թուղթ ընդհանրական առ համօրէն հայասեռ ազինս»։ Անոնք ուղղուած են հայ ժողովուրդի բոլոր դասակարգերուն՝ վանականներուն, առաջնորդներուն, քահանաներուն, իշխաններուն, զինուորներուն, քաղաքացիներուն, գիւղացիներուն եւ կիներուն, որոնց կու տայ բարոյական պատշաճ խրատներ՝ շեշտելով այն թերութիւնները, զորս անոնց մէջ նկատած է։

Ահա երբ այսպէս Շնորհալին հայ ժողովուրդի «հոգեւոր վերաշինութեան» խնդրանքով զբաղած էր, Ծիրանածին Մանուէլի կողմէ Սմբատ իշխանը բերաւ նամակ մը (1166-1167), որով կայսրը Գրիգոր Պահլաւունիէն կը խնդրէր՝ հայ եւ յոյն եկեղեցիներու միութեան գլխաւորութեամբ աշխատութեան համար իր Ներսէս եղբայրը Պոլիս ուղարկել։

Կայսեր նամակը ընդունելով՝ Շնորհալին պատասխանեց, թէ կը ցաւի, որ այդպիսի բարի գործի համար, այսինքն եկեղեցիներու միութիւնը, անկարող է Հայրապետական Աթոռը անհաւատներու թողուլ եւ գալ։ Յայտնելով իր խնդութիւնը եկեղեցիներու ըլլալիք միութեան առթիւ, որով երկու ազգերու մէջէն ատելութիւնը պիտի վերանայ։ Եւ դրուատելով կայսեր ջանքերը այս մասին՝ Ներսէս Շնորհալին միութեան յաջողութեան համար հետեւեալ պայմանները առաջարկեց.

ա. Այդ խնդրի համար թող կայսրը անձամբ Արեւելք գայ,

բ. Վիճաբանութեան ժամանակ խոնարհ, հեզ եւ քաղցր ըլլայ,

գ. Պատուիրէ որ յոյն եկեղեցականներ, ինչպէս նաեւ ժողովուրդը՝ չատեն, չհայհոյեն հայ նժդեհ եւ պանդուխտ ժողովուրդին,

դ. Դէմառդէմ խօսակցութիւնը չըլլայ տիրաբար եւ ծառայաբար, այլ իբրեւ հաւասար հաւասարի հետ,

ե. Վիճաբանութեան հիմք միմիայն Սուրբ Գիրքը եւ հայրենի գրուածները ընդունուին, որոնց համեմատութեամբ նկատուած որեւէ դաւանական եւ ծիսական թերութիւն երկու եկեղեցիներէն որուն մէջ ալ ըլլայ, իսկոյն վերցուի։

Այս պայմանները դնելէ յետոյ՝ Շնորհալին ընդարձակօրէն կրկին կը ներկայացնէ Հայոց Եկեղեցիի դաւանութիւնը եւ աւանդութիւնները եւ նոյն Սմբատ պատգամաւորի ձեռքով կայսեր կ՚ուղարկէ։

Ներսէս Շնորհալիի այս նամակին կայսրը երկու տարիէն միայն պատասխանեց (մայիս, 1170). այս ժամանակներու մէջ (1167 թուականի վերջերը) ան զբաղած էր Արեւմտեան քաղաքական գործերով եւ այն ժողովով՝ որ գումարուեցաւ Արեւելեան եւ Արեւմտեան եկեղեցիներու միութեան համար, եւ միութիւնը գլուխ չելաւ՝ գլխաւորապէս յունաց Միքայէլ Անխիալոս պատրիարքի եւ հոգեւորականութեան ցոյց տուած հակառակութեան պատճառով։

Չկարողանալով Արեւմուտքի եկեղեցիներու միութիւնը գլխաւորել, որուն սակայն Մանուէլը մինչեւ մահը ձգտեցաւ, կայսրը աշխատեցաւ գէթ նո՛յնը իրագործել Արեւելքի մէջ, եւ 1170 թուականի մայիսին նամակ գրեց Շնորհալիին, եւ գովելով Ներսէսի կամքը եւ մտածողութիւնը եկեղեցիներու միաւորութեան նկատմամբ՝ յորդորեց իրականացնել այդ մտածութիւնը եւ պատճառ դառնալ ամբողջ ազգի մը փրկութեան, որով ինքն ալ թագաւորական շնորհներու արժանի կը դառնար։ Յայտնեց նաեւ, թէ այդ գործի համար իր կողմէ՝ կ՚ուղարկէ Թէորիանոս մագիստրոսը եւ Յովհաննէս Ութման հայազգին՝ իբրեւ լիազօրներ։

Դեսպանները ներկայացան Շնորհալիին եւ ամիսի մը չափ վիճաբանութիւն ունեցան՝ գլխաւորապէս Քրիստոսի մէկ կամ երկու բնութիւն ունենալու խնդրին եւ հայ եւ յոյն եկեղեցիներու դաւանական եւ ծիսական տարբերութիւններու մասին։ Վիճաբանութեան ներկայ կը գտնուէին Գրիգոր Տղայ, Վարդան Վարդապետը, Պետրոս եւ Սահակ եպիսկոպոսները, Ստեփաննոս Վարդապետը եւ ասորիներու կողմէ՝ Քեսունի Յովհաննէս եպիսկոպոսը։

Մանուէլ կայսրը Ասորիներու Միքայէլ պատրիարքին եւս եկեղեցիներու միութեան համար նամակ գրած էր։ Երբ Թէորիանոս Հռոմկլայ եկաւ, հրաւիրեց եւս Միքայէլը. բայց իրեն փոխանակ Յովհաննէս եպիսկոպոսին ուղարկեց սա, որը սակայն դժգոհ Ներսէս Շնորհալիի դէպի յոյները ցոյց տուած բարեկամութենէն՝ Հռոմկլայի մասնաւոր ժողովէն հեռացաւ։

Այս ամսօրեայ վիճաբանութեան մանրամասն արձանագրութիւնը կու տայ Թէորիանոս, այնպէս ներկայացնելով, թէ Շնորհալին որպէս թէ բոլորովին ընդունած է յունաց եկեղեցիի դաւանութիւնը եւ խոստացած է նոյնը ընդունիլ տալ նաեւ Հայոց, եւ որպէս թէ այդ միտքով խորհրդական նամակ մը եւս գրած է կայսեր։ Սակայն Թէորիանոսի այդ պնդումը «զրպարտութիւն» կամ «չափազանցութիւն» կը համարուի եւ արդիւնքը՝ այն չափազանց խաղաղասիրական ազնիւ հոգիին, որ ցոյց տուած էր Շնորհալին։

Վիճաբանութեան արդիւնքը այն եղաւ միայն, որ յոյները համոզուեցան, թէ հայոց «մի բնութիւն» վարդապետութիւնը հեռու է Եւտիքէսի շփոթումէն, եւ հայերն ալ համոզուեցան, թէ յոյները «երկու բնութիւն» ըսելով՝ հեռու են «ի Նեստորի բաժանմանէ». բայց այս չի նշանակեր, թէ Շնորհալին ընդունեց Քաղկեդոնի վարդապետութիւնը։

Շնորհալիի դաւանութեան ամենաբացայայտ վկայութիւնը այն նամակն է, որ ան գրեց Մանուէլ կայսեր 1170 հոկտեմբերին, Թէորիանոսի ձեռքով։ Այս նամակին մէջ չկայ բնաւ որեւէ քաղկեդոնական բացատրութիւն, այլ ընդհակառակը կրկին եւ կրկին կը շեշտէ Հայոց Եկեղեցիի «մի բնութիւն» վարդապետութիւնը եւ կը նզովուին անոնք՝ որոնք Քրիստոսի մէջ «երկու բնութիւն» կը դաւանին ըստ Նեստորի. եւ միաւորութեան չեն տար չարչարանքը եւ անչարչարութիւնը, մահը եւ անմահութիւնը։

Ի վերջոյ իր նամակին մէջ Շնորհալին կը յայտնէ կայսեր, թէ հաւատքի եւ եկեղեցական կարգերու մասին կատարեալ պատասխան միմիայն հայ եպիսկոպոսներու ժողովը կարող է տալ եւ կը խոստանայ նոյնը շուտով գումարել։

Թէորիանոսի սնապարծութիւնը, ինչպէս եւ Շնորհալիի խաղաղասիրական տրամադրութիւնը այնպէս կարծել տուին յոյներուն, թէ Հայոց Կաթողիկոսը ընդունած է Քաղկեդոնի ժողովը…։

- Սկզբնաղբիւր.

Աբրահամ Զամինեան (1861-1937). «Հայոց Եկեղեցու պատմութիւն», 1908։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկտեմբեր 27, 2020, Իսթանպուլ