ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ԷՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՆԵՐԸ - Ա -

Հայ մշա­կոյ­թի նուի­րուած Հոկ­տեմ­բեր ամ­սուան ըն­թաց­քին կ՚ար­ժէ յի­շել նաեւ Մխի­թա­րեան Վար­դա­պետ­նե­րը՝ ո­րոնք լուրջ եւ կա­րե­ւոր դեր խա­ղա­ցած են Հայ մշա­կոյ­թի զար­գաց­ման ե՛ւ գո­յա­պահ­պան­ման կեն­սա­կան ու նուի­րա­կան գոր­ծին մէջ։

Ա­պա ու­րեմն կ՚ու­զենք ու­շադ­րու­թիւն դարձ­նել Մխի­թա­րեան Ուխ­տէն Հ. Յա­կով­բոս Ծ. Վրդ. Չօ­փու­րեա­նի շա­հե­կան յօ­դուա­ծին՝ որ գրուած է Հա­յոց գ­­րե­րու գիւ­տի տա­րե­դար­ձին ա­ռի­թով։

Ի­րա­պէս շա­հե­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը պա­րու­նա­կէ այս յօ­դուա­ծը, որ կա­րե­լի է ա­նուա­նել «ու­սում­նա­սի­րու­թիւն»՝ իր լուրջ եւ ճոխ բո­վան­դա­կու­թեամբ եւ նո՛յն­քան հե­տաքրք­րա­կա՛ն…։

Տես­նենք ի՜նչ կ՚ը­սէ Հ. Յա­կով­բոս Ծ. Վրդ. Չօ­փու­րեան իր «Մաշ­տո­ցա­գիւտ տա­ռե­րու 1600-ա­մեակ եւ Մխի­թա­րեան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը» խո­րագ­րեալ ու­սու­մնաս­ի­րու­թեա­նը մէջ։

Ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը կը ներ­կա­յաց­նենք նոյ­նու­թեամբ։

«Հայ տա­ռե­րու մա­սին – Հա­յոց գի­րե­րը – խո­րագ­րով լե­զուա­կան, պատ­մա­կան ու գի­տա­կան լայ­նա­տա­րած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն կա­տա­րած է մե­ծա­նուն բա­նա­սէր Հրա­չեայ Ա­ճա­ռեան, հրա­տա­րա­կուած Վիեն­նա­կան Մխի­թա­րեան -Հան­դէս Ամ­սօ­րեայ- պատ­մա­բա­նա­սի­րա­կան ու­սում­նա­թեր­թի մէջ (1909), եւ ա­ռանձ­նա­պէս դար­ձեալ Վիեն­նա­կան Մխի­թա­րեան -Ազ­գա­յին Մա­տե­նա­դա­րան-ի շար­քէն իբ­րեւ Կթ. հա­տոր լոյս տե­սած է 1928-ին Մխի­թա­րեան տպա­րա­նէն։

«Գրի հնա­րու­մին ա­ռըն­չու­թեամբ երբ նկա­տի առ­նենք 1600 տա­րուան Հա­յոց պատ­մու­թիւ­նը, հոն կը տո­ղան­ցեն ստուա­րա­թիւ անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնց մենք այ­սօր մեծ ե­րախ­տա­գի­տու­թիւն կը պար­տինք։ Ս. Մես­րոպ Մաշ­տոց, Ս. Սա­հակ Կա­թո­ղի­կոս, Վռամ­շա­պուհ թա­գա­ւոր եւ ա­նոնց օգ­նա­կան­նե­րը ա­ռա­ջին հեր­թին աչ­քա­ռու դէմ­քերն են ան­կաս­կած։ Պէտք է սա­կայն նկա­տի ու­նե­նալ, որ մեր ազ­գա­յին կրօ­նա­կան-լե­զուա­կան ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան սեր­մե­րը 301 թուա­կա­նին նե­տուած են Ս. Գրի­գոր Լու­սա­ւոր­չի շնոր­հիւ՝ Հա­յոց քրիս­տո­նէա­ցու­մով, ո­րով 405-էն ա­ռաջ գո­յա­ցած պա­րա­գա­նե­րը ինք­նին կա­րե­ւոր դեր կը խա­ղան գրի գիւ­տի ի­րա­կա­նաց­ման։

«Մաշ­տո­ցեան դպրո­ցի ար­ժէ­քը ա­ռա­ւել եւս կը բարձ­րա­նայ դա­րէ­դար Ս. Մես­րո­պի ո­գին իւ­րա­ցու­ցած եւ ա­նոր ուղ­ղու­թեան հե­տե­ւող­նե­րու կող­մէ։

«Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թիւն։

«Երբ Հա­յոց պատ­մու­թեան հպան­ցիկ ակ­նարկ մը նե­տենք, ար­դէն պի­տի նշմա­րենք, որ ան­հա­տա­կան ճի­գերն ու կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը, ա­նոնք որ­քան ալ պատ­մա­կան ար­ժէք ու­նե­նան, գրե­թէ մեծ մա­սով ան­ձե­րու կեան­քի տե­ւո­ղու­թեան չա­փով եւ կամ ժա­մա­նա­կա­ւոր յա­ջո­ղու­թիւն գտած են։

«Ս. Մես­րոպ Մաշ­տոց իր ծրա­գի­րը ի­րա­գոր­ծե­լու մէջ յա­ջո­ղե­ցաւ, ո­րով­հե­տեւ հե­տա­գայ դա­րե­րուն ար­ժա­նա­ւոր հե­տե­ւորդ­ներ ու­նե­ցաւ։

«Ս. Մաշ­տո­ցը ա­մե­նէն լաւ ու­սու­մա­սի­րող, հասկ­ցող եւ ա­նոր հե­տե­ւող ան­ձը Հայ Վե­րած­նուն­դի Ռահ­վի­րայ՝ Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թեան հիմ­նա­դի­րը՝ Սե­բաս­տա­ցի ե­րա­նե­լի Մխի­թար Աբ­բա­հայրն է (1676-1749)։ Ան մնա­յուն եւ ար­ժէ­քա­ւոր գոր­ծը չէր կրնար ան­հա­տա­կան ու­ժե­րու վստա­հիլ, այս պատ­ճա­ռաւ 8 Սեպ­տեմ­բեր 1701-ին Իս­թան­պուլ Պէ­յօղ­լուի մէջ հիմ­նեց Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թիւ­նը։

«Հա­լա­ծանք­նե­րու եւ քա­ղա­քա­կան անն­պաստ պայ­ման­նե­րու բե­րու­մով նախ յու­նա­կան Մո­րէա թե­րակղ­զին կ՚անց­նի, ա­պա 1717 թուա­կա­նին վերջ­նա­կա­նա­պէս կը հաս­տա­տուի Վե­նե­տիկ, Ս. Ղա­զար։

«1773-ին մաս մը միա­բա­նա­կից­ներ կը բաժ­նուին ու Թրիես­տի մէջ, քա­ռա­սուն տա­րի դար­ձեալ միա­նա­լու յոյ­սով սպա­սե­լէ վերջ, Աւստ­րիոյ Մա­րիա Թե­րե­զա կայս­րու­հիին մաս­նա­ւոր կոն­դակ-հրա­մա­նով կը հաս­տա­տուին Վիեն­նա (1811)։

«Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թեան նպա­տա­կը իր հիմ­նար­կու­թեան օ­րէն իսկ ե­ղած է ծա­ռա­յել Հայ ազ­գին կրօ­նա­բա­րո­յա­կան, կրթա­կան-դաս­տիա­րակ­չա­կան, ազ­գագ­րա­կան, լե­զուա­բա­նա­կան, պատ­մագ­րա­կան, մա­տե­նագ­րա­կան, աշ­խար­հագ­րա­կան, գե­ղա­րուես­տա­կան, ե­րաժշ­տա­կան ե­ւայլն մար­զե­րու մէջ։

«Հայ գրա­կա­նու­թեան պատ­մու­թեան մէջ –Վե­րած­նունդ- մը ա­ռանց Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թեան կա­րե­լի չէ խոր­հիլ։ Ակն­յայտ­նի ի­րա­կա­նու­թիւն է, թէ Յով­հան­նէս Կո­լոտ, ա­նոր ա­շա­կերտ եւ յա­ջոր­դը Զի­մա­րա­ցի Յա­կոբ Նա­լեան պատ­րիարք­նե­րու ա­ռըն­թեր Վե­րած­նուն­դի ռահ­վի­րա­նե­րէն է մի­ջին դա­րու յա­րու­ցեալ Մաշ­տո­ցը՝ Մխի­թար Սե­բաս­տա­ցին։

«Ի հե­ճուկս քա­ղա­քա­կան եւ ե­կե­ղե­ցա­կան-հա­մայն­քա­յին շատ ան­բա­րու­նակ վի­ճակ­նե­րու, Մխի­թա­րեան հայ­րե­րը նուի­րուե­ցան գիր ու գրա­կա­նու­թեան, իւ­րաց­նե­լով ի­տա­լա­կան գե­ղա­րուես­տա­կան եւ գեր­ման լուրջ հե­տա­զօ­տա­կան ո­գին, ստեղ­ծե­ցին ու կազ­մե­ցին բարձ­րո­րակ, սքան­չե­լի գրա­կան ուղ­ղու­թիւն մը, դպրոց մը, ա­կա­դե­միայ մը։

«Ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան եւ թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թեան ա­մէն մար­զին զարկ տա­լով եւ­րո­պա­կան ու տոհ­մա­յին գրա­կա­նու­թեան մի­ջեւ կա­մուրջ դար­ձան։

«Լոկ գա­ղա­փար մը կազ­մե­լու նպա­տա­կով ա­հա­ւա­սի՛կ գրա­կան քա­նի մը նմոյշ­ներ եւ զա­նոնք մշա­կող Մխի­թա­րեան հայ­րե­րը, ո­րոնք սա­կայն դժբախ­տա­բար ան­տե­սուե­ցան Գրի գիւ­տի զա­նա­զան յի­շա­տա­կում­նե­րու հան­դի­սու­թիւն­նե­րու ըն­թաց­քին։

«Լե­զուա­բա­նու­թիւն-Գրա­բա­րա­գի­տու­թիւն.

Հայր Մա­տա­թիա Գա­րա­գա­շեան, Հայր Յով­սէփ Գա­թըր­ճեան, Հայր Ղե­ւոնդ եւ Հայր Պօ­ղոս Յով­նա­նեան եղ­բայր­ներ, Հայր Ար­սէն Այ­տը­նեան, Հայր Գրի­գո­րիս Քա­լեմ­քեա­րեան։

«Քե­րա­կա­նու­թիւն՝ Գրա­բար եւ աշ­խար­հա­բար.

Հայր Վրթա­նէս Չա­լը­խեան, Հայր Մա­տա­թիա Գա­րա­գա­շեան, Հայր Ար­սէն Այ­տը­նեան, Հայր Ար­սէն Բագ­րա­տու­նի։

«Բա­ռա­րան­ներ.

ՀԱՅ­ԿԱ­ԶԵԱՆ. Մխի­թար Աբ­բա­հայր եւ Ե­րից Հարց, Հայր Ա­րիս­տա­կէս Պօհ­ճա­լեան, Կոյ­լաւ (գեր­մա­նե­րէն-հա­յե­րէն)։

«Հա­յոց եւ տիե­զե­րա­կան պատ­մու­թիւն.

Հայր Մի­քա­յէլ Չամ­չեան, Հայր Ղու­կաս Ին­ճի­ճեան, Հայր Յով­սէփ Գա­թըր­ճեան։

«Կրօ­նա­գի­տու­թիւն.

Մխի­թար Աբ­բա­հայր, Հայր Ղե­ւոնդ Յով­նա­նեան։

«Փի­լի­սո­փա­յու­թիւն.

Հայր Մա­տա­թիա Գա­րա­գա­շեան, Հայր Լե­ւոն Զէ­քիեան։

«Հռե­տո­րու­թիւն.

Հայր Սա­հակ Կո­գեան, Հայր Գրի­գո­րիս Մա­նեան։

«Բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն.

Հայր Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան, Հայր Վա­հան Յով­հան­նէ­սեան, Հայր Վար­դան Աշ­գա­րեան։

«Աշ­խար­հագ­րա­կան, ազ­գագ­րա­կան, պատ­մագ­րա­կան բա­նա­սի­րու­թիւն.

Վե­նե­տի­կի հայ­րե­րէն Աւ­գե­րեան եղ­բայր­ներ, Հիւր­միւ­զեան եղ­բայր­ներ, Հայր Պօ­ղոս Ա­նա­նեան, Վիեն­նա­կան հայ­րե­րէն Հայր Յա­կով­բոս Տա­շեան, Հայր Ներ­սէս Ա­կի­նեան։

«Ձե­ռագ­րաց ցու­ցա­կագ­րու­թիւն.

Հայր Յա­կով­բոս Տա­շեան, Հայր Հա­մա­զասպ Ոս­կեան, Հայր Օ­գոս­տի­նոս Մե­քու­լեան։

«Դիւ­ցազ­ներ­գա­կան.

Հայր Ար­սէն Բագ­րա­տու­նի։

«Հայ վան­քե­րու պատ­մու­թիւն.

Հայր Հա­մա­զասպ Ոս­կեան։

«Հայ բեր­դե­րու պատ­մու­թիւն.

Հայր Պետ­րոս Տէր-Պօ­ղո­սեան։

«Հայ ըն­տա­նիք­նե­րու պատ­մու­թիւն.

Հայր Եփ­րեմ Պօ­ղո­սեան։

«Հայ սո­վո­րու­թիւն­նե­րու եւ տա­րազ­նե­րու պատ­մու­թիւն.

Հայր Վար­դան Հա­ցու­նի։

Պի­տի շա­րու­նա­կենք։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 28, 2015, Իս­թան­պուլ