ԱՆՑԵԱԼԻ ՍՈՎՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ՝ ԱՏԱԲԱԶԱՐԻ ՇՐՋԱՆԻՆ ՄԷՋ

Հե­տաքրք­րա­կան է ու­սում­նա­սի­րել՝ ժո­ղո­վուր­դին ա­ւան­դա­կան ծէ­սե­րը եւ ա­րա­րո­ղութ­իւն­նե­րը ան­ցեա­լի մէջ, ո­րոնք կը տար­բե­րին շրջա­նէ շրջան։ Զոր օ­րի­նակ, առ­նենք ա­մուս­նու­թիւ­նը, եւ տես­նենք թէ՝ ան­ցեա­լի Նի­կո­մի­դիոյ Ա­տա­բա­զա­րի շրջա­նին մէջ ի՛նչ­պէս կը կա­տա­րուէր, ի՞ն­չեր էին ա­նոր ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րը, ծէ­սե­րը, պայ­ման­նե­րը՝ ո­րոնք այ­սօր գո­յու­թիւն չու­նին մեծ մա­սամբ, թե­րեւս շատ փոքր շրջա­նակ­նե­րու մէջ միա՛յն։

«Գլխա­հարկ» (=«պաշ­լըք փա­րա­սը») եւ կամ «կաթ­նա­գին» վճա­րե­լու սո­վո­րու­թիւ­նը աղ­ջիկ վա­ճա­ռե­լու ա­մե­նա­հին բար­քե­րը յի­շեց­նող սո­վո­րու­թիւն մըն է ան­շուշտ, որ կը շա­րու­նա­կուէր տա­կա­ւին մին­չեւ ԺԹ դա­րու կէ­սե­րը։ Հոս մի­ջան­կեալ պէտք է ա­ւելց­նել, որ այս «տուրք»ը՝ մին­չեւ ետքն ալ, եր­կար ժա­մա­նակ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է «մա­ղա­գործ» հայ «բո­շա­ներ»ու մէջ։ («մա­ղա­գործ»=ձա­րա­գոյծ, մաղ գոր­ծող ար­հես­տա­ւոր), («բո­շայ»=թա­փա­ռա­կան ցեղ մը՝ վաչ­կա­տուն, քո­չուոր, գնչու)։

Գլ­խա­հար­կի կամ կաթ­նա­գի­նի սա­կար­կու­թիւն­նե­րու եւ հե­տե­ւա­բար խնա­միա­կան գժտու­թիւն­նե­րու ա­ռաջքն առ­նե­լու հա­մար, «Ա­տա­բա­զա­րի ազ­գա­յին իշ­խա­նու­թիւն»ը աշ­խա­տե­ցաւ ո­րոշ միօ­րի­նակ փոք­րիկ սա­կի մը վե­րա­ծել՝ հա­րուս­տի թէ աղ­քա­տի հա­մար, որ­պէս­զի ժո­ղովր­դա­յին ար­մա­տա­ցած հա­ւա­տա­լի­քի՝ «ի­րա­ւունք-սո­վո­րու­թեան» մը խորհր­դան­շա­նա­կան գո­հա­ցում, զոր՝ «նշան­տուք»ի՝ «պաշ­տօ­նա­կան հա­րս­­նա­խօ­սու­թեան» ա­տեն, ազ­գա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նը կը գան­ձէր փե­սա­ցուէն պսա­կադ­րու­թեան եւ ե­կե­ղե­ցա­կան տուր­քե­րու հետ միա­սին, ուղ­ղա­կի՛ հարսն­ցուին մօ­րը տրուե­լու հա­մար։

Այս միօ­րի­նակ կաթ­նա­գի­նը՝ մին­չեւ վերջն ալ ար­ձա­նագ­րուած է թա­ղա­յին տո­մար­նե­րու մէջ, զոր՝ շատ ըն­տա­նիք­ներ չյօ­ժա­րե­լով ստա­նալ, կը թո­ղէին ե­կե­ղեց­ւոյ։

Ա­մուս­նա­կան ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րէն մէկն էր նաեւ՝ «Ա­ռե­ւան­գում»ը կամ «աղ­ջիկ փախց­նել»ու ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը։ Կով­կա­սէն գաղ­թած Չէր­քէզ­նե­րու մէջ կը շա­րուն­կուէր ձե­ւա­կա­նօ­րէն «ա­ռե­ւան­գում»ը՝ ի­րա­րու սահ­մա­նուած զոյ­գի ըն­տա­նիք­նե­րուն մի­ջեւ։

Ման­չուն բա­րե­կամ­նե­րէն կազ­մուած ձիա­ւոր խումբ մը կ՚եր­թար աղջ­կան գիւ­ղը կամ տու­նը, «ա­ռե­ւան­գել»ու՝ փախց­նե­լու հա­մար աղ­ջի­կը՝ որ­մէ ետք միայն հար­սա­նե­կան խրախ­ճան­քը կը սկսէր։

Եր­կու կող­մե­րու ե­րի­տա­սար­դու­թեան այս «ձե­ւա­կան ընդ­հա­րում»ը՝ եր­բեմն ալ տե­ղի կու տար ի­րա­կան բար­դու­թիւն­նե­րու եւ մին­չեւ իսկ գժտու­թիւն­նե­րու։

Չէր­քէզ­նե­րու այս սո­վո­րու­թիւ­նը ա­ռիթ մըն է պար­զա­պէս դիւ­րու­թիւն ըն­ծա­լե­լու հա­մար՝ բաղ­դա­տու­թիւն ը­նե­լու՝ հայ ժո­ղո­վուր­դին «Գեղմ­տէք» կո­չուած սո­վո­րու­թեան հետ։

«Գեղմ­տէք», այ­սինքն՝ «գիւղ մտնե­լու սո­վո­րու­թիւն» կո­չուած նուէր, որ կը բաղ­կա­նար ողջ կամ ե­փած հա­ւե­ղէ­նէ մը, մէկ ափ­սէ խմո­րե­ղէ­նէ եւ մէկ շիշ օ­ղիէ, զոր հարս­նա­ռու­թեան գա­ցող փե­սա­յի խում­բին յա­ռա­ջա­պահ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը կը տա­նէին հարսն­ցուի տան դրան առ­ջեւ դի­մա­ւո­րե­լու սպա­սող ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն՝ որ­պէս­զի դռ­­նէն «անցք» տրուի փե­սա­ցուին եւ ու­ղե­կից խում­բին։

Այս «գեղմ­տէք»ի նուէ­րը շատ կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէր, այն­պէս որ նուէ­րի զան­ցա­ռու­թե­նէն խնա­միա­կան գժտու­թիւն­ներ ալ ծա­գած են եր­բեմն, մա­նա­ւանդ պար­տեալ կող­մի ե­րի­տա­սար­դու­թեան իբր ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան հարց, քա­նի որ կա­տա­կա­խառն հեգ­նան­քի նշա­ւակ պի­տի դառ­նան այ­լեւս ա­նոնք…։

«Շեմ­քի անցք». Ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ պսա­կադ­րու­թե­նէ ետք, հար­սա­նե­կան թա­փօ­րով՝ պսա­կուած զոյ­գը կը դառ­նայ ման­չուն տու­նը, ո­րուն դրան առ­ջեւ ա­ւան­դա­կան նոր ա­րար­մունք­ներ տե­ղի կ՚ու­նե­նան։

ա) «Տա­րօս». Փե­սա­յի տան պա­տու­հա­նէն՝ ցո­րեն կամ կո­րեկ, մանր դրամ­նե­րու հետ խառն, կը ցա­նուին հար­ս ու փե­սի գլխուն վրայ։ Ա­ռա­տու­թիւն եւ բեղմ­նա­ւո­րու­թիւն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար, հա­մակ­րա­կան մո­գու­թեան հե­թա­նոս պաշ­տա­մուն­քի կամ հա­ւա­տա­ցեալ վեր­ջամ­նա­ցու­թիւն մըն է այս «ծէս»ը։

բ) «Տան շե­մին վրայ մա­տաղ ը­նել». տան շե­մին վրայ հաւ մը զե­նուլ՝ մա­տաղ ը­նել, ո­րուն ա­րեան կա­թիլ­նե­րէն ան­պատ­ճա՛ռ քսել հարս ու փե­սի ոտ­նա­մատ­նե­րուն, որ­պէս­զի կա­րե­նան անց­նիլ շե­մին վրա­յէն դէ­պի ներս։

Ըստ հին ժո­ղովր­դա­յին հա­ւա­տա­լիք­նե­րու՝ տան դրան շե­մը՝ նկա­տուած է նա­խա­հայ­րե­րու ո­գի­նե­րուն որ­պէս կա­յան, եւ ի­րեն յա­տուկ զա­նա­զան պաշ­տա­մունք­նե­րու, ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րու ծէ­սերն ու­նի։

աա) Ըն­տա­նի թե­րափ­նե­րու կամ նա­խա­հայ­րե­րու ո­գի­նե­րուն զոհ մա­տու­ցա­նե­լով նշան տալ, թէ՝ ա­ռե­ւան­գու­մի, այ­սինքն աղ­ջիկ փախց­նե­լու ար­շա­ւէն յաղ­թա­կան վե­րա­դար­ձած են ի­րենց յա­ջորդ­նե­րը։

բբ) Ա­ռե­ւան­գուած՝ փախ­ցուած աղ­ջի­կը՝ այ­լեւս «օ­տար» մը չէ՛, քա­նի որ միեւ­նոյն զո­հին ա­րիւ­նով շա­ղա­պա­տուե­լով՝ ա­րե­նակ­ցած է ի­րենց ըն­տա­նի­քին եւ ըն­դու­նած ըն­տա­նի թե­րափ­նե­րու («թե­րափ»=տնա­կան կուռք՝ չաս­տուած­նե­րու ար­ձան. պաշ­տու­մի ա­ռար­կայ) պաշ­տա­մուն­քը։

«Հա­ղոր­դա­կան զոհ»ի հա­ւա­տա­լիք, որ «անցք»ե­րու շե­մա­յի լրման եր­րորդ գօ­տիին յա­տուկ է հոս։

Ար­դա­րեւ հար­սա­նե­կան-ա­մուս­նա­կան սո­վո­րու­թիւն­նե­րու կար­գին կան տա­կա­ւին ու­րիշ մանր ձե­ւա­կա­նու­թիւն­ներ ալ, ո­րոնք զանց կ՚առ­նենք չեր­կա­րե­լու եւ յօ­դուա­ծի մը սահ­ման­նե­րէն դուրս չել­լե­լու հա­մար։ Այ­նուա­մե­նայ­նիւ, ան­ցեա­լի սո­վո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք կը փո­խուին ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին եւ տար­բեր ե­րե­ւոյթ­ներ ցոյց կու տան զա­նա­զան մշա­կոյթ­նե­րու մէջ, ա­ռիթ կ՚ըն­ծա­յեն որ բաղ­դա­տենք զա­նոնք մեր օ­րուայ սո­վո­րու­թիւն­նե­րուն հետ։ Ուս­տի ան­ցեա­լի սո­վո­րու­թիւն­նե­րը ու­սում­նա­սի­րե­լով, ա­ւե­լի լաւ կը հասկ­նանք ներ­կայ սո­վո­րու­թիւն­նե­րու պատ­ճառ­նե­րը, նպա­տակ­նե­րը եւ մա­նա­ւանդ ա­նոնց ի­մաս­տը։

Մար­դիկ ե­թէ ո­րե­ւէ ա­րա­րո­ղու­թեան կամ ձե­ւա­կա­նու­թեան ի­մաս­տը հասկ­նան, ա­ւե­լի նպա­տա­կա­յար­մար կը գոր­ծադ­րեն զայն, ա­պա թէ ոչ մե­քե­նա­բար կը կա­տա­րեն զա­նոնք։ Մե­քե­նա­բար կա­տա­րուած ո­րե­ւէ ա­րա­րո­ղու­թիւն ար­դիւ­նա­ւոր ըլ­լա­լէ հե­ռո՛ւ է, քա­նի որ կը մնայ միա՛յն «ձեւ»ի մէջ եւ խոր­հուր­դը զուրկ կը մնայ…։

- Օգ­տուե­ցանք՝ Ա. ԿԷՆ­ՃԵԱ­Նի «Ժո­ղովր­դա­յին Հա­ւա­տա­լիք Եւ Ա­րա­րո­ղու­թիւն­ներ-Բա­րիզ 1938» ու­սում­նա­սի­րու­թե­նէն։

 ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 29, 2016, Իս­թան­պուլ