Հռոմի Սրբազան Քահանայապետ Ֆրանսիսքոս Ա. Պապի Հայաստան կատարած այցելութեան լոյսին տակ նոր հեռանկարներ ու վարկածներ (Բ.)

Կրօ­նը հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի լուրջ գոր­ծօն մը կը դառ­նայ մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ։ Ճիշդ է, որ ա­ռար­կա­յա­կան շա­հե­րու գնա­հատ­ման տե­սան­կիւ­նէն կրօ­նակ­ցու­թեան մղու­մով ա­ռաջ­նոր­դուի­լը չի տե­ղա­ւո­րուիր մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մտայ­նու­թեան մէջ, սա­կայն ընդ­հան­րա­պէս կրօ­նի գոր­ծօ­նը տա­կաւ կը շեշ­տուի զա­նա­զան հար­թու­թիւն­նե­րու վրայ։ Մի­ջազ­գա­յին օ­րա­կար­գի առ­կայ բա­զում խնդիր­նե­րու յաղ­թա­հար­ման ո­րո­նում­նե­րուն շրջագ­ծով գո­յա­ցած է ընդ­հա­նուր հա­մո­զում մը, թէ քա­ղա­քակր­թու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ ներ­դաշ­նա­կու­թիւն մը, դա­շինք մը ու­նե­նա­լը անհ­րաժեշտ է։ Սա ճիշդ է առնուազն այն ա­ռու­մով, որ ներ­կա­յիս աշ­խար­հի վրայ առ­կայ տմար­դի, վայ­րագ ե­րե­ւոյթ­նե­րը, անն­կա­րագ­րե­լի բռնու­թիւն­ներն ու ող­բեր­գու­թիւն­նե­րը յա­ճախ կը պայ­մա­նա­ւո­րուին կրօ­նի գոր­ծօ­նով կամ կ՚ու­նե­նան դա­ւա­նա­կան ե­րանգ։ Հե­տե­ւա­բար, քա­ղա­քակրթու­թիւն­նե­րու ներ­դաշ­նա­կու­թիւն ո­րո­նե­լու ճա­նա­պար­հին ակ­նար­կու­թիւ­նը ինք­նա­բե­րա­բար կը վե­րա­բե­րի նաեւ կրօն­նե­րու հա­մա­կե­ցու­թեան եւ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րու մի­ջեւ փո­խա­դարձ յար­գան­քի եւ երկ­խօ­սու­թեան։

Հռո­մի Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պետ Ֆրան­սիս­քոս Ա. Պա­պի Հա­յաս­տան կա­տա­րած այ­ցե­լու­թիւ­նը յատ­կան­շա­կան էր այս բո­լո­րին ա­ռու­մով։ Սրբա­զան Պա­պի ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը ամ­փո­փե­լու ժա­մա­նակ ան­կա­րե­լի է հա­շուի չառ­նել այս բո­լո­րը։ Ար­դա­րեւ, Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տը իր ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը կո­չած էր՝ ուխ­տագ­նա­ցու­թիւն դէ­պի ա­ռա­ջին քրիս­տո­նեայ եր­կիր։ Այդ ա­ռա­ջին քրիս­տո­նեայ երկ­րի հան­գա­ման­քին շեշ­տադ­րու­մը բնա­կա­նա­բար ա­ռա­ջին հեր­թին խորհր­դան­շա­կան բնոյթ մը ու­նի, պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թեամբ ակ­նարկ մըն է։ Գա­լով այ­սօ­րուան՝ Հա­յաս­տան գու­ցէ Ա­րե­ւել­քի սա­կա­ւա­թիւ քրիս­տո­նեայ եր­կիր­նե­րէն մին է, չը­սե­լու հա­մար գու­ցէ միա­կը։ Ա­ռանց չա­փա­զան­ցու­թեան, Հա­յաս­տան ներ­կա­յիս քրիս­տո­նեայ ա­րե­ւել­քի ա­ռանց­քա­յին դար­պաս­նե­րէն մին է։ Երբ ամ­բողջ Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քը կը քրիս­տո­նէա­թա­փուի այդ տա­րած­քաշր­ջա­նի ան­մի­ջա­կան հա­րե­ւա­նու­թեամբ կը գո­յա­տե­ւէ Հա­յաս­տան՝ քրիս­տո­նեայ ինք­նու­թիւ­նով եւ հա­մա­պա­տաս­խան դի­մագ­ծով։ Ճիշդ է, որ Հա­յաս­տա­նի հա­րե­ւան Վրաս­տանն ալ քրիս­տո­նեայ եր­կիր մըն է, սա­կայն այդ պա­րա­գա­յին մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու դրուած­-քին մէջ այդ երկ­րին նշա­նա­կու­թիւ­նը կը բիւ­րե­ղա­նայ այլ գոր­ծօն­նե­րով, մա­նա­ւանդ աշ­խար­հի ու­ժա­նիւ­թի քար­տէ­սին վրայ ու­նե­ցած տա­րան­ցիկ դիր­քով։

Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յին քրիս­տո­նեայ եր­կիր մը ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քը այ­սօ­րուան ի­րա­վի­ճա­կին մէջ ու­նի հե­տաքրք­րա­կան ծալ­քեր։ Ե­թէ փոր­ձենք Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի հա­մայ­նա­պատ­կե­րը մեկ­նա­բա­նել բաղ­դա­տու­թիւն­նե­րու մի­ջո­ցաւ՝ ա­պա ու­շագ­րաւ հան­գա­մանք­ներ ի յայտ կու գան։ Վրաս­տան, որ­պէս քրիս­տո­նեայ եր­կիր, ա­ռար­կա­յա­կան շա­հե­րու ա­ռու­մով դրա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան մէջ է իր եր­կու մահ­մե­տա­կան հա­րե­ւան­նե­րուն՝ Թուր­քիոյ եւ Ատր­պէյ­ճա­նի հետ։ Մի­ջան­կեալ յա­ւե­լենք, որ Ատր­պէյ­ճա­նի պա­րա­գա­յին կրօ­նի նշա­նա­կու­թիւ­նը ըստ ե­րե­ւոյ­թին բո­լո­րո­վին տար­բեր է Թուր­քիա­յէն։ Յա­մե­նայն­դէպս, մահ­մե­տա­կան հա­րե­ւան­նե­րուն հետ ներ­դաշ­նա­կու­թեան հա­սած Վրաս­տան լուրջ խնդիր­ներ կ՚ապ­րի հիւ­սի­սի իր քրիս­տո­նեայ հա­րե­ւա­նին՝ Ռու­սաս­տա­նի հետ։ Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գան ալ նոյն­պէս յատ­կան­շա­կան է այս ա­ռու­մով։ Հիւ­սի­սէն՝ Վրաս­տա­նի հետ Հա­յաս­տա­նի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կա­րե­լի է հա­մա­րել կա­յուն։ Հասկ­նա­լի սահ­ման­նե­րու մէջ թէեւ կը յա­ռա­ջա­նան վե­րի­վայ­րում­ներ, սա­կայն հայ-վրա­ցա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան ըն­թաց­քը մտա­հո­գիչ չէ։ Բաց աս­տի, Հա­յաս­տան ու­նի մահ­մե­տա­կան ե­րեք հա­րե­ւան։ Ե­թէ Թուր­քիոյ եւ Ատր­պէյ­ճա­նի հետ Հա­յաս­տա­նի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ան­բաղ­ձա­լի վի­ճա­կի մէջ են, ա­պա հա­րա­ւի Ի­րա­նին հետ պա­րա­գան բո­լո­րո­վին տար­բեր է։ Այ­սինքն, Հա­յաս­տան ու­նի թէ՛ դրա­կան եւ թէ՛ ժխտա­կան օ­րի­նակ­ներ։ Որ­պէս քրիս­տո­նեայ եր­կիր Հա­յաս­տան տա­րի­նե­րէ ի վեր հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն կը խու­սա­փի իր օ­րա­կար­գի թիւ մէկ խնդրին՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տու­թեան կրօ­նա­կան ե­րանգ վե­րագ­րե­լէ, ի տար­բե­րու­թիւն Ատր­պէյ­ճա­նի, որ յանձն կ՚առ­նէ նաեւ այդ­պի­սի ար­կա­ծախնդ­րու­թիւն մը։

Աշ­խար­հի ներ­կայ մտա­հո­գիչ ըն­թաց­քով միջկ­րօ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու դրա­կան օ­րի­նակ­նե­րը հետզ­հե­տէ կը դառ­նան ա­ւե­լի անհ­րա­ժեշտ։ Ա­նոնք կրնան նա­խըն­թաց­ներ ստեղ­ծել, որ­պէս­զի կրօ­նի պատ­րուա­կով բռնու­թիւն­նե­րը, ա­րիւ­նա­լի դէպ­քե­րը եւ ա­հա­բեկ­չու­թիւն­նե­րը կան­խուին։

Վե­րա­դառ­նա­լով Սրբա­զան Պա­պի այ­ցե­լու­թեան նշա­նա­կու­թեան թէ՛ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ղե­կա­վա­րու­թեան եւ թէ՛ Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի կող­մէ Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տի ու­ղե­ւո­րու­թեան օ­րե­րուն հնչե­ցին յատ­կան­շա­կան պատ­գամ­ներ։ Մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը հեր­թա­կան ան­գամ ա­կա­նա­տես ե­ղաւ, թէ Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը կը ձգտի տա­րած­քաշր­ջա­նէն ներս հա­մե­րաշ­խու­թեան մթնո­լորտ մը ձե­ւա­ւո­րե­լու եւ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ այդ ձգտում­նե­րուն մէջ կը գի­տակ­ցի իր դե­րա­կա­տա­րու­թեան ու պատ­րաս­տա­կամ է յանձ­նա­ռու­թիւն­նե­րու։

Իսկ Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի դիր­քը, հե­ղի­նա­կու­թիւ­նը հեր­թա­կան ան­գամ ան­վի­ճե­լիօ­րէն բիւ­րե­ղա­ցան Սրբա­զան Պա­պի այ­ցե­լու­թեան շար­ժա­ռի­թով։ Հա­մաք­րիս­տո­նէա­կան ըն­տա­նի­քին մէջ Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը ներ­կա­յիս ա­նան­տե­սե­լի դե­րա­կա­տար մըն է, ինք­նու­րոյն գոր­ծօն մը։ Այլ խօս­քով, Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը ա­ռանցքն է՝ քրիս­տո­նեայ ա­րե­ւել­քի դար­պա­սը դար­ձած Հա­յաս­տա­նին։ Ա­նոր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը չի սահ­մա­նա­փա­կուիր միայն երկ­րով, ո­րով­հե­տեւ Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը այ­սօր հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նի իր թե­մե­րուն եւ աշ­խար­հաս­փիւռ հօ­տին մի­ջո­ցաւ նե­րազ­դե­լու այն­պի­սի կէ­տե­րու վրայ, ո­րոնք միջկ­րօ­նա­կան հա­մա­կե­ցու­թեան տե­սան­կիւ­նէն կրնան հա­մա­րուիլ չա­փա­նիշ։ Հե­տե­ւա­բար, Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան դրա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը միջկ­րօ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու ձեռք­բե­րում­նե­րու շար­քին կը հա­մա­րուի։ Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տի այ­ցե­լու­թեան օ­րե­րուն Ա­մե­նայն Հա­յոց Տ.Տ. Գա­րե­գին Բ. Կա­թո­ղի­կո­սին կող­մէ փո­խան­ցուած դրա­կան պատ­գամ­նե­րը ա­պա­ցու­ցա­նե­ցին որ Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի այդ կա­րե­ւոր ա­ռա­քե­լու­թեան մէջ որ­քան կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նի Վե­հա­փառ Հայ­րա­պե­տին տե­սիլ­քը։

Այ­ցե­լու­թեան ըն­թա­քին Ֆրան­սիս­քոս Ա. Պա­պին կող­մէ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն շուրջ ար­տա­յայ­տուած տե­սա­կէտ­ներն ալ ե­կան վե­րա­հաս­տա­տել, որ եր­կու հա­րե­ւան­նե­րու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն բնա­կա­նո­նա­ցու­մը կրնայ որ­քան լուրջ խթան մը հան­դի­սա­նալ միջկ­րօ­նա­կան հա­մե­րաշ­խու­թեան, քրիս­տո­նեայ-իս­լամ երկ­խօ­սու­թեան տե­սան­կիւ­նէն։ Թէեւ Ան­գա­րա վե­րա­պա­հու­թիւ­նով եւ բո­ղո­քով ըն­կա­լեց Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տին խօս­քե­րը, հայ­կա­կան հար­ցին շուրջ իր մօ­տե­ցում­նե­րը ըն­կա­լեց կողմ­նա­կալ, սա­կայն այդ բո­լո­րէն ան­դին թրքա­կան մա­մու­լին մօտ ար­ձա­գանգ գտան նաեւ յու­սադ­րիչ տուեալ­ներ։ Կարգ մը թեր­թեր մէջ­բեր­ցին Սրբա­զան Պա­պի խօս­քե­րը, ըստ ո­րոնց Հա­յաս­տա­նի Նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեան իր հետ զրու­ցե­լու ըն­թաց­քին պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւն յայտ­նած է Թուր­քիոյ հետ հա­մա­ձայ­նե­լու, զի­րար նե­րե­լու եւ հա­յեաց­քը դէ­պի ա­պա­գայ ուղ­ղե­լու հա­մար։ Կ՚ար­ժէ նաեւ վեր­յի­շել Սերժ Սարգ­սեա­նի հե­տե­ւեալ խօս­քե­րը, ո­րոնք իր կող­մէ Ե­րե­ւա­նի մէջ ար­տա­սա­նուած են Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տին ի պա­տիւ կազ­մա­կեր­պուած ըն­դու­նե­լու­թեան ըն­թաց­քին, պատ­մա­կան խնդիր­նե­րու շուրջ.

«Մենք մե­ղա­ւոր­ներ չենք փնտռեր, մենք մե­ղադ­րանք­ներ չենք սփռեր, պար­զա­պէս կը փա­փա­քինք, որ ի­րե­րը կո­չուին ի­րենց ա­նու­նով, ինչ որ եր­կու հա­րե­ւան ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն թոյլ պի­տի տայ ան­ցեա­լը ճանչ­նա­լով, նե­րո­ղամ­տու­թեամբ ու մա­քուր խղճով շար­ժուիլ դէ­պի ի­րա­կան հաշ­տու­թիւն եւ հա­մա­տեղ բա­րե­կե­ցիկ ա­պա­գայ»։

Սրբա­զան Քա­հա­նա­յա­պե­տը յա­ռա­ջի­կայ աշ­նան պի­տի այ­ցե­լէ Վրաս­տան եւ Ատր­պէյ­ճան։ Դէ­պի Հա­յաս­տան իր ու­ղե­ւո­րու­թեան ա­ռան­ձին կազ­մա­կեր­պուած ըլ­լա­լը վեր­լու­ծա­բան­նե­րու կող­մէ այն­պէս կը մեկ­նա­բա­նուի, թէ Վա­տի­կա­նի կող­մէ եր­կի­րը կ՚ըն­կա­լուի իբ­րեւ ու­րոյն գոր­ծօն մը։ Ֆրան­սիս­քոս Ա. Պա­պին այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին հնչած պատ­գամ­նե­րը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ե­կան վե­րա­հաս­տա­տել, թէ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման ա­ռու­մով յոյ­սե­րը ամ­բող­ջու­թեամբ սպա­ռած չեն եւ քա­ղա­քա­կան կամ­քի գո­յու­թեան պա­րա­գա­յին կրնայ սկսիլ հաշ­տու­թեան ու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան նա­ւուն ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը։

ԱՐԱ ԳՕՉՈՒՆԵԱՆ