«ԳԻՐՔԻ ԳՈՐԾԷՆ ՀԱՑ Չ՚ԵԼԼԵՐ»

Կար ժամանակ, երբ հայ գրողը՝ թէեւ ոչ արժանի ձեւով, սակայն կ՚ապրէր իր գրելու շնորհով։ Կար ժամանակ, երբ ժողովուրդը լաւապէս կը գիտակցէր, որ գիրն ու գրականութիւնն է, մամուլն է, որ կը կոփէ մարդոց միտքը, կը դաստիարակէ եւ ազգի մը բարոյական արժէքները կը զարգացնէ։ Կար ժամանակ, երբ գիրքը հեղինակի ինքնասիրութիւնը շոյելէ աւելի հասարակութիւնը կրթելու կը ծառայէր։ Բայց եւ այնպէս, ժողովուրդը կամաց կամաց սկսաւ հեռանալ գիր գրականութենէն, հեռանալ ընթերցանութենէն. շատեր կը պնդեն, որ պատճառը գրողներու որակին հետ կրնայ կապ ունենալ։ Իրականութեան մէջ մինչեւ չկարդաս՝ որակը չես կրնար գիտնալ, սակայն, մեր ժողովուրդին մէջ տարածուած է այն համոզումը, որ հին գրողները լաւ գրողներ էին, իսկ նորերը ո՛չ եւ այդ մէկը ո՛չ թէ ճշմարտութիւն, այլ լոկ համոզում մըն է: 

Այս բոլորը Մուշեղ Իշխան կը շարունակէ ներկայացնել իր «Մշակոյթի պահակներ» թատերգութեան մէջ։ Ցրուիչը կը մտնէ խմբագրատուն եւ կը գանգատի, որ ամբողջ օրը շրջած է տունէ տուն, խանութէ խանութ եւ ո՛չ ոք ուզած է հատ մը գիրք վերցնել: Ցրուիչը զայրացած կ՚ըսէ. «Գիրքի գործէն հաց չ՚ելլեր»։ Գիրքի հեղինակը զարմանալով կ՚ուզէ տեսնել ցանկը, թէ ցրուիչը որո՞նց այցելած է. Թորոսեանին համար ցրուիչը կ՚ըսէ. «Երեք անգամ գացի, խանութը չէր. այսօր վերջապէս բռնեցի, մերժեց»։ Սաւանճեան եղբայրները չվերցնելու համար «առած ենք» ըսած են՝ հակառակ անոր, որ գիրքը տակաւին առաջին անգամն էր, որ մարդոց կը «հրամցուէր»։ Պարոն Բամպակեանը չվերցնելու համար առարկած է, թէ պէտք է մէյ մը կնոջը հարցնէ։ Մասիսեանը ըսած էր, որ «Ռոմանի փարա չեմ տար»։ Պրն. Բարակեանը առարկած է, թէ գիրքը սուղ է. օտարալեզու գիրքեր շատ աւելի աժան կը ծախուին: Պրն. Վահանեանը գիրքը չգտնելու համար հարցուցած էր, թէ գրողը ո՞ր գոյնին կը պատկանի: 

Ցրուիչը յաջողած է գիրքը ծախել շրջանի ամենէն կծծի անձին։ Անշուշտ, զարմանք է, որ նման կծծի մարդ մը ինչպէս գնած է գիրքը. Մանուչարեան անշուշտ պայքարած է գիրքը չվերցնելու. այդ պայքարը ցրուիչը կը պատմէ հետեւեալ ձեւով. «Սկսայ լեզու թափել. «Այս գիրքը,- ըսի,- ձեր տան գրադարանին զարդը պիտի կազմէ». գրադարան չունիմ պատասխանեց: «Ասիկա կարդալով զաւակներուդ հայերէնը կը զօրանայ», ըսի: Զաւակներս հայերէնի պէտք չունին, անգլերէնին ուժ պէտք է տան, պատասխանեց: «Հատ մը առէք, Կաղանդին նուէր կ՚ընէք ձեր մէկ սիրելիին» ըսի: Նուէր առնել-տալու սովորութիւն չունիմ, պատասխանեց»: 

Ցրուիչը կը պատմէ, թէ այդ պահին ներս մտած է օրիորդ մը եւ Մանուչարեան մեծ պատիւներով ընդունած է կինը. առիթէն օգտուելով ցրուիչը օրիորդին ներկայութեան մեծարած է Մանուչարեանի հայրենասիրութիւնը եւ յաջողած է գիրք մը ծախել։ Ցրուիչը կը պատմէ, թէ Մանուչարեան ջղայնանալով դրամը տուած ատեն ըսած է հետեւեալը. «Աս էր պակաս, գրողներն ալ մենք պիտի ապրեցնենք. աղբա՛ր, շունչ քաշել չեն տար… ա՛ռ ու կորսուէ»: 

Այո, այս մէկը թատերգութիւն է, սակայն, կը պարզէ մեր կեանքի ճշմարիտ պատկերը. «գիրքի գործէն հաց չ՚ելլեր» արտայայտութիւնը ազգի մը դժբախտութեան մը սկիզբն է, որովհետեւ գիրքի գոյութիւնը պէտք չէ տեսնել լոկ որպէս հեղինակի մը գոյատեւման միջոց. գիրքը իր մէջ ունի ազգին ոգին բարձր պահող շարք մը յատկութիւններ. օրինակի համար՝ մշակութային յիշողութիւնը։ Գիրքերն են, որ իրենց մէջ կ՚ամփոփեն ազգի մը պատմութիւնը, մշակոյթը, լեզուն, աւանդութիւնն ու արժէքները. անցեալէն մինչեւ օրս մեզի հասած ամէն արժէք ու սրբութիւն հասած են պատմութեան եւ գիրքերու ճամբով։ Գիրքն է, որ այդ ժառանգը կը փոխանցէ սերունդէ սերունդ։ Գիրքն է, որ կը կրթէ եւ կը զարգացնէ։ Գիրքը գիտելիքի հիմնական աղբիւր ըլլալով կը ձեւաւորէ մտածողութիւն: Գիր-գրականութեան ճամբով է, որ կը զարգանայ մարդուն ստեղծագործական եւ քննադատական մտածողութիւնը: 

Թորոսեան մերժած է գիրքը վերցնել. կար ժամանակ, երբ մարդիկ լաւապէս կը գիտակցէին, որ նոյնիսկ եթէ պիտի չընթերցեն՝ հայ հեղինակին, հայ մամուլին աջակցիլը պարտաւորութիւն մըն է։ Կը յիշեմ, երբ փոքր էի, շատ մը մեծահասակներ՝ որոնք հայերէն կարդալ չէին գիտեր, ամէն օր կը վերցնէին հայերէն թերթը՝ որովհետեւ այդ մէկը պարտաւորութիւն մըն էր նեցուկ կանգնելու հայ թերթին: Մամուլը ի՛նք եւս լաւապէս կը գիտակցէր, որ իր բաժանորդներէն շատեր չէին կարդար այդ թերթը եւ կամ կ՚ուզէին կարդալ՝ սակայն չէին կրնար: Անցեալին մարդոց մէջ գոյութիւն ունէր հայրենասիրական պարտք մը. Թորոսեանի գիրք չվերցնելով մտաւորականին արժէքը չի նուազիր, սակայն, կը նուազի համախմբուելու եւ իրարու նեցուկ դառնալու անհրաժեշտութիւն, որովհետեւ սփիւռքի մէջ հայը հայ պահողը միայն իր արենակիցն է եւ ո՛չ օտարը: 

Սաւանճեան եղբայրները առանց գիրքը վերցուցած ըլլալու ըսած են, թէ առած են. պատճառը պարզ է: Շատեր գիրքին ճշմարիտ արժէքը չգիտնալով կը կարծեն, թէ գիրքը գիրք է եւ տունին մէջ պատահմամբ տեղ գտած գիրքը մը կը համեմատեն բոլոր միւս գիրքերուն հետ. նման անձերն են, որոնք երբեք չեն կարդար, որպէսզի հասկնան, թէ ինչո՞ւ համար աշխարհի մէջ գոյութիւն ունի այսքան գիրք, գոյութիւն ունի այսքան ընթերցող: 

•շարունակելի…

ՀԱՐՑ՝ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Հարցում. Ի՞նչ կ՚ըլլայ ազգի մը վիճակը առանց գիրքի:

Պատասխան. Առանց գիրքի ազգ մը կը կորսնցնէ իր մտաւոր ու հոգեւոր սնունդը, գիտութիւնը, պատմութիւնը, աւանդութիւններն ու ստեղծագործական միտքը եւ այդ բոլորը չեն փոխանցուիր ապագայ սերունդներուն: Նման հասարակութիւն մը կը դառնայ անմշակոյթ, իր ինքնութիւնը աստիճանաբար կը խամրի, իսկ ժողովուրդը չի զարգանար ու ժամանակակից աշխարհին մէջ իր արժանավայել դիրքը չի գրաւեր:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

Երեւան