ՄԱՂԱՔԻԱ ԱՐՔԵՊՍ. ՕՐՄԱՆԵԱՆԻ «ԽՈՀՔ ԵՒ ԽՕՍՔ»ԷՆ ՀԱՏՈՒԱԾՆԵՐ

Ստո­րեւ հա­տուած­ներ կը ներ­կա­յաց­նենք Մա­ղա­քիա Ար­քե­պիս­կո­պոս Օր­մա­նեա­նի «Խոհք Եւ Խօսք»էն։

«Հայրս ե­ռան­դուն կեր­պով զա­ւակ­նե­րուն կրթու­թեան եւ ուս­ման հե­տա­մուտ՝ ա­ռաջ­նե­րը տեղ­ւոյն թա­ղա­կան եւ տնա­կան դպրոց­նե­րէ կ՚օգ­տուի, եւ վեր­ջէն Վի­չէ­նին ու Կո­մի­տա­սին Լաբ­լան­շի վար­ժա­րա­նը լրա­ցեալ ըն­թացք կա­տա­րել կու տայ, եւ Եւ­գի­նէն Սի­մո­նեանց մօտ գի­շե­րօ­թիկ կը դնէ, եւ ա­նոր եր­կու տա­րի մնա­լէն ետ­քը կը հա­նէ եւ Լու­սի­կը կը դնէ։ Մանչ զա­ւակ­նե­րու ա­պա­գա­յին հա­մար, իմ ար­դէն ե­կե­ղե­ցա­կա­նու­թեան մտած ըլ­լա­լովս, մէ­կը բժշկու­թեան եւ միւ­սը դե­ղա­գոր­ծու­թեան կը սահ­մա­նէ, եւ այս նպա­տա­կով Վի­չէ­նը 1863 Սեպ­տեմ­բեր 19/1 Հոկ­տեմ­բե­րին ճամ­բայ կը հա­նէ Հռոմ, ի­տա­լա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ըն­թացք ը­նե­լու, օգ­տա­կա­րա­գոյն դա­տե­լով ին­ծի մօտ ըլ­լա­լը եւ վան­քի մէջ կա­նո­նա­ւոր կեան­քը։

«Թէ­պէտ Հայր Ռա­փա­յէլ Միա­սէ­րեան վա­նա­հայ­րը աշ­խար­հա­կան ե­րի­տա­սար­դին հա­մար քա­ղա­քա­կան կեան­քը յար­մա­րա­գոյն նկա­տե­լով՝ առ­ջի օ­րեր Վի­չէ­նը Ռու­պի­նօ ու­սու­ցի­չին տու­նը կը զե­տե­ղէ, սա­կայն հօրս պնդե­լուն վրայ շու­տով բնա­կակ­ցու­թեան եւ սե­ղա­նա­կա­ցու­թեան կ՚ըն­դու­նուի ամ­սա­թո­շա­կի վճար­մամբ։

«Վի­չէն եր­կու տա­րի ի­տա­լե­րէն եւ լա­տի­նե­րէն լե­զու­նե­րու վար­ժուե­լէ եւ փի­լի­սո­փա­յու­թեան դա­սե­րու հե­տե­ւե­լէն ետ­քը, հա­մալ­սա­րա­նի մէջ բժշկա­կան դա­սըն­թացք­նե­րու ձեռ­նար­կեց, եւ կա­նո­նա­ւո­րա­պէս շա­րու­նա­կեց, եւ վա­նա­կան շրջա­նա­կի մէջ ապ­րե­ցաւ, միայն ան­գամ մը, 1868-ին ա­մառ­նա­յին մեծ ար­ձա­կուր­դին, Կ. Պո­լիս գնաց եւ դար­ձաւ։

«Կո­մի­տաս, որ դե­ղա­գոր­ծու­թեան սահ­մա­նուած էր, մի­ջոց մը հօ­րե­նա­կան դե­ղա­րա­նը վար­ժու­թիւն­նե­րու հե­տե­ւե­ցաւ, եւ երբ Կ. Պոլ­սոյ զի­նուո­րա­կան բժշկա­կան վար­ժա­րա­նը սկսաւ ցե­րե­կեայ ա­զատ ա­շա­կերտ­ներ ըն­դու­նիլ, Կո­մի­տաս դե­ղա­գոր­ծու­թեան ճիւ­ղը մտաւ, զի­նուո­րա­կան հա­մազ­գեստ հագ­նե­լով։

«Բայց Կո­մի­տաս շու­տով միտ­քը փո­խեց, աչ­քին ստո­րին եւ ծա­ռա­յա­կան ե­րեւ­ցաւ դե­ղա­գոր­ծու­թեամբ զբա­ղի­լը, եւ փա­փա­քե­ցաւ կա­տա­րեալ բժշկա­կան ըն­թացք շա­րու­նա­կել։

«Թէ­պէտ եղ­բայ­րը ար­դէն բժշկու­թեան հե­տե­ւե­լու սկսած, սա­կայն հայ­րը չու­զեց զա­ւա­կին փա­փա­քին ար­գելք ըլ­լալ, եւ դիւ­րաւ հա­ւա­նե­ցաւ որ նա ալ բժշկու­թեան հե­տե­ւի Օս­մա­նեան զի­նուո­րա­կան վար­ժա­րա­նին մէջ, եւ այս­պէս եր­կու եղ­բայր­ներ միան­գա­մայն բժիշկ ըլ­լա­լու պատ­րաս­տուե­ցան։

«Օս­մա­նեան վար­ժա­րա­նին ու­սուց­չա­կան լե­զուն գաղ­ղիե­րէն էր եր­բոր Կո­մի­տաս կ՚ա­շա­կեր­տէր, ան­կէ ետ­քը գաղ­ղիե­րէ­նը խա­փա­նուե­ցաւ եւ թուր­քե­րէ­նը ու­սուց­չա­կան լե­զու ըն­դու­նուե­ցաւ։ Բայց միշտ Կո­մի­տա­սի Օս­մա­նեան ա­շա­կեր­տու­թե­նէն ել­լե­լը զինք ա­ւե­լի՛ մօ­տիկ պա­հեց Թուրք տար­րին, եր­բոր իբ­րեւ վկա­յեալ բժիշկ աշ­խա­տու­թեան աս­պա­րէ­զը թե­ւա­կո­խեց։

«Ըն­տա­նե­կան կեան­քը բնաւ եր­բեք տար­բե­րու­թիւն չու­նէր այն կեր­պա­րա­նէն՝ զոր նա­խըն­թաց հա­տուա­ծիս մէջ (հա­տուած ԶԸ) պատ­կե­րե­ցի եւ նո­րէն կրկնե­լու հարկ չեմ տես­ներ, եւ կը բա­ւա­կա­նա­նամ գլխա­ւոր դէպ­քե­րը քա­ղե­լով։

«Եր­բոր 1866 Փետ­րուա­րին Հռո­մէն դար­ձայ, տան մէջ ա­ւել­ցած ե­րեք քոյ­րե­րէս զատ գտայ նաեւ Եէ­նի­սէր­քի­սեան Սրբու­հի հօրս մօ­րա­քոյ­րը՝ որ թէ­պէտ տե­սու­թե­նէ զրկուած, սա­կայն մե­ծա­պէս օգ­տա­կար կ՚ըլ­լար մօրս ո՛չ միայն տնա­կան գոր­ծե­րու մէջ, այլ ա­ռա­ւե­լա­պէս պզտիկ­նե­րը զբա­ղեց­նե­լու եւ պահ­պա­նե­լու հա­մար։ Սուր լսե­լու­թեամբ եւ ա­մո՛ւր յի­շո­ղու­թեամբ ա­մէն բա­նի կը հե­տե­ւէր, եւ ակն­կա­լու­թե­նէ շատ վեր գոր­ծու­նէու­թիւն ու­նէր։

«Գա­տը­քէօ­յի մէջ հայ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի չկար, եւ Գուշ­տի­լի ու Սէօ­յիւտ­լի թա­ղա­բա­ժին­նե­րու մէջ բա­ւա­կան թի­ւով հայ կա­թո­լիկ ըն­տա­նիք­ներ կա­յին։

«Իմ գա­լէս օգ­տուե­լու եւ գո­նէ կի­րակ­նօ­րեայ եւ տօ­նա­կան պա­տա­րագ­ներ ու­նե­նա­լու հա­մար, կա­նու­խէն, հայրս պա­տա­րա­գա­մա­տոյց սե­ղան մը կազ­մած եւ մայրս պա­տա­րա­գի զգեստ մը պատ­րաս­տած էին, եւ տան մի­ջին սրա­հը մա­տու­ռի վե­րա­ծե­լով՝ կա­նո­նա­ւոր կեր­պով պա­տա­րա­գել սկսայ ի մխի­թա­րու­թիւն հայ կա­թո­լիկ ըն­տա­նիք­նե­րու, ո­րոնք 50-60 հո­գիէ ա­ւե­լի կը խռնուէին կի­րա­կի եւ տօն օ­րե­րը, եւ ես ին­ծի պարք սե­պեր էի ան­պա­կաս գտնուիլ, եւ ու­րիշ պաշ­տօն յանձն չառ­նել։

«Մին­չեւ 1867 Սեպ­տեմ­բեր, Կ. Պո­լիս մնա­ցած մի­ջոցս ըն­տա­նե­կան շրջա­նա­կի մէջ ո­րե­ւէ նո­րու­թիւն տե­ղի չու­նե­ցաւ. եղ­բայր­ներս ի­րենց սժշկա­կան ուս­մուն­քը կը շա­րու­նա­կէին, Եւ­գի­նէ վար­ժա­րա­նէն հա­նուած էր՝ մօ­րը օգ­նա­կան ըլ­լա­լու, Լու­սիկ վար­ժա­րան կը մնար, եւ Ա­գա­պի դեռ տհաս մա­նուկ էր։

«Երկ­րորդ ան­գամ Հռո­մէ դառ­նա­լէս ետ­քը՝ 1869 Փետ­րուար 15/27-ին վախ­ճա­նե­ցաւ Մի­քա­յէլ հօ­րեղ­բայրս ալ, որ կա­նու­խէն իւր Յա­րու­թիւն եւ Ստե­փան զա­ւակ­նե­րը Հռո­մի Ան­տո­նեանց վան­քը ղրկած էր, այլ ան­յար­մար դա­տուե­լով ետ դար­ձուած էին, եւ հօ­րեր­նուն մա­հուան ա­տեն եր­կուքն ալ զի­նուո­րա­կան դե­ղա­գոր­ծու­թեան մտած էին, ա­շա­կեր­տու­թիւն­նին ա­ւար­տե­լով, պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թեան մտնե­լու միտ­քով, ինչ­պէս որ ալ գոր­ծադ­րե­ցին։ Ստե­փան 1878 պա­տե­րազ­մին՝ Պոս­նա­յի բա­նա­կին ծա­ռա­յու­թեան ղրկուե­ցաւ, սա­կայն ո՛չ տե­ղը հաս­նե­լուն, եւ ո՛չ ուր մնա­լուն եւ ի՛նչ ըլ­լա­լուն լու­րը կրցաւ առ­նուիլ եւ ան­յի­շա­տակ ան­հե­տա­ցաւ։ Իսկ Յա­րու­թիւն, Կ. Պոլ­սոյ մէջ բա­ւա­կան յա­ջող աս­պա­րէզ ու­նե­ցաւ, դե­ղօ­րէից շտե­մա­րա­նին տե­սուչ նշա­նա­կուե­ցաւ, եւ Կայ­սե­րա­կան պա­լատ ալ ըն­դու­նուե­ցաւ՝ կեն­դա­նի­ներ զմռսե­լու պաշ­տօ­նով։

«Ըն­տա­նե­կան յի­շա­տակ­ներս ա­սոնց­մէ զատ նկա­տո­ղու­թեան ար­ժա­նի պա­տա­հար մը չեն ներ­կա­յեր, մին­չեւ այն մի­ջո­ցը՝ որ 1871-ին գոր­ծա­կա­տա­րու­թեան պաշ­տօ­նով չոր­րորդ ան­գամ Հռոմ դար­ձայ։

«Եր­բոր Հռոմ հա­սայ, Վի­չէն իւր ըն­թաց­քին վեր­ջերն էր, եւ 1872 Յու­լիս 28/9 Օ­գոս­տոս-ին իւր ա­ւար­տա­կան քննու­թիւ­նը տուաւ, եւ գոր­ծօն բժիշ­կի վկա­յա­կա­նը ստա­ցաւ կա­տա­րեալ յա­ջո­ղու­թեամբ։

«Մին­չեւ այն ա­տեն կե­նա­կից էինք եր­կուք­նիս, եւ իբր բժիշկ երբ գոր­ծօն կեան­քի պի­տի սկսէր, Վի­չէն ու­զեց յար­մար տեղ մը քիչ ժա­մա­նակ մը ա­զատ բժշկու­թիւն ը­նել եւ յանձն ա­ռաւ Ան­քո­նա գա­ւա­ռի մէջ Ար­չե­վիա գիւ­ղի պաշ­տօ­նա­կան բժշկու­թիւ­նը։ Նոյն տա­րին Կո­մի­տաս ալ Կ. Պոլ­սոյ մէջ իւր ըն­թաց­քը ա­ւար­տեց, բայց հմտու­թիւ­նը ըն­դար­ձա­կե­լու եւ գի­տու­թիւ­նը կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու հա­մար իմ մօտս ե­կաւ…»։

- Պա­տեհ ա­ռիթ­նե­րով պի­տի շա­րու­նա­կուին։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Դեկ­տեմ­բեր 3, 2016, Իս­թան­պուլ