ՀԱՅ ՀԵՐՈՍՈՒՀԻ ԿԻՆԵՐ

Մար­տի 14-ին, Հա­յաս­տա­նի Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան մէջ հրա­ւի­րուած էինք գիր­քե­րու շնոր­հան­դէ­սի: Հան­դի­սա­ւո­րու­թեամբ ներ­կա­յա­ցուե­ցան Սփիւռ­քի եւ Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րու հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ հրա­տա­րա­կուած «Հայ հե­րո­սու­հի կա­նայ­ք» եւ «Հայ կա­նայք 19-րդ դա­րա­վեր­ջի եւ 20-րդ դա­րաս­կիզ­բի հե­րո­սա­մար­տի տա­րի­նե­րու­ն» գիր­քե­րը, ո­րոնց­մէ ա­ռա­ջի­նը Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի աշ­խա­տանքն է, իսկ երկ­րոր­դը՝ Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի եւ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի Սփիւռ­քա­գի­տու­թեան ամ­պիո­նի դա­սա­խօս՝ Տա­թե­ւիկ Մի­նա­սեա­նի հա­մա­տեղ աշ­խա­տան­քը:

Գիր­քե­րը լոյս տե­սած են Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի հրա­տա­րա­կու­թե­նէն: Է­դիկ Մի­նա­սեան՝ նոյն հա­մալ­սա­րա­նի պատ­մու­թեան բաժ­նի տնօ­րէն, պատ­մա­կան գի­տու­թիւն­նե­րու տոթ­քոր եւ փրո­ֆե­սէօր, նշա­նա­ւոր պատ­մա­բան է, իսկ Տա­թե­ւիկ Մի­նա­սեա­նին հետ ա­ռիթ ու­նե­ցանք ծա­նօ­թա­նա­լու շնոր­հան­դէ­սին:

Նման բո­վան­դա­կու­թեամբ աշ­խա­տու­թիւն մը ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րը ող­ջու­նե­ցին Սփիւռ­քի նա­խա­րար Հրա­նոյշ Յա­կո­բեան, Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րի տե­ղա­կալ Ներ­սէս Տէր-Վար­դա­նեան, Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի նա­խա­գահ Ա­րամ Սի­մո­նեան, Հա­յաս­տա­նի Գի­տու­թիւն­նե­րու ազ­գա­յին ա­կա­դե­մի­ոյ Գրա­կա­նու­թեան հիմ­նար­կի տնօ­րէն Վար­դան Դեւ­րի­կեան, Գի­տու­թիւն­նե­րու Ազ­գա­յին ա­կա­դե­միոյ Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կի տնօ­րէն Ա­շոտ Մել­քո­նեան, սա­ղի­մա­հայ բա­նաս­տեղ­ծու­հի Ա­նուշ Նագ­գա­շեան, պատ­մա­բան Ար­տակ Մով­սի­սեան, գրող Վրէժ Սա­րու­խա­նեան եւ գիտ­նա­կան­ներ, հիւ­րեր: Մե­ծա­պէս գնա­-հա­տուե­ցաւ հայ հե­րո­սու­հի­նե­րու մա­սին պատ­մա­կան ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող այս­պի­սի գիրք մը գրե­լու նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը, որ թէ՛ մաս­նա­գէտ­նե­րուն, թէ՛ պարզ ըն­թեր­ցող­նե­րուն հայ հե­րոս կի­նե­րու ան­ցեա­լէն կա­րե­ւոր տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը փո­խան­ցէ:

Ող­ջու­նե­լով շնոր­հան­դէ­սի մաս­նա­կից­նե­րը՝ Սփիւռ­քի նա­խա­րար Հրա­նոյշ Յա­կո­բեան իր խօս­քին մէջ մաս­նա­ւո­րա­պէս ը­սաւ. «Հա­յաս­տա­նի մէջ յայ­տա­րա­րուած կի­նե­րու միամ­սեա­կի ձեռ­նարկ­նե­րուն ըն­թաց­քին ո­րո­շե­ցինք կազ­մա­կեր­պել եւ հայ հա­սա­րա­կու­թեան նուի­րել Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի հայ կի­նե­րուն մա­սին այս եր­կու հիմ­նա­րար աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը: Հայ ժո­ղո­վուր­դի դժուար ու ճա­կա­տագ­րա­կան պա­հե­րուն հայ կի­նը ան­մասն չէ մնա­ցած մեր գո­յա­պայ­քա­րէն, որ թէ՛ կը վկա­յէ հա­յու­հիին խի­զա­խու­թեան, քա­ջու­թեան, հե­րո­սու­թեան եւ թէ նպա­տա­կաս­լա­ցու­թեան մա­սին: Ան միշտ մե­ծա­րուած է իբ­րեւ սրբու­թիւն, ե­ղած է ա­ռա­քի­նի, ազ­նիւ ու համ­բե­րա­տար: Բազ­մա­թիւ հա­յու­հի­ներ պայ­քա­րած են թշնա­միին դէմ: Կռիւ­նե­րու, ար­հա­ւիրք­նե­րու ըն­թաց­քին դար­ձած են քաջ զի­նուոր եւ կեան­քի գնով պաշտ­պա­նած են ի­րենց տունն ու զա­ւակ­նե­րը: Զոյգ գիր­քե­րուն մէջ Է­դիկ Մի­նա­սեան փոր­ձած է բա­ցա­յայ­տել եւ հա­մա­պար­փակ ձե­ւով ներ­կա­յաց­նել այս հայ կա­նանց տի­պա­կան կեր­պար­նե­րը: Մենք պէտք է ա­մէն ինչ ը­նենք, որ­պէս­զի այս գիր­քին մէջ նշուած հայ կի­նե­րը ա­ւե­լի լայն ճա­նա­չում ձեռք բե­րեն եւ մա­նա­ւանդ ճա­նա­չե­լի դառ­նան նոր սե­րունդ­նե­րու­ն»:

Իր կար­գին, Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, նա­խա­րա­րի տե­ղա­կալ Ներ­սէս Տէր-Վար­դա­նեան նշեց, որ ա­մէն ինչ պէտք է ը­նել այս գիր­քե­րուն բո­վան­դա­կու­թիւ­նը հան­րու­թեան հա­սա­նե­լի եւ մատ­չե­լի դարձ­նե­լու ուղ­ղու­թեամբ:

Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի նա­խա­գահ Ա­րամ Սի­մո­նեան Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի կա­տա­րած գոր­ծը նկա­տեց պատ­մագ­րու­թեան մէջ նոր խօսք:

Իսկ հան­դի­սու­թեան ա­ւար­տին շնոր­հա­կա­լա­կան խօս­քով հան­դէս ե­կաւ գիր­քե­րուն հե­ղի­նա­կը՝ Է­դիկ Մի­նա­սեան, որ ը­սաւ. «Իմ ա­ռանձ­նա­յա­տուկ շնոր­հա­կա­լու­թիւ­նը կը յայտ­նեմ Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան եւ ան­ձամբ նա­խա­րար Հրա­նոյշ Յա­կո­բեա­նին, որ ա­ռիթ եւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն տուաւ ին­ծի նման աշ­խա­տանք ի­րա­կա­նաց­նե­լու: Հայ կի­նը իս­կա­պէս հե­րո­սու­հի է: Այդ կա­պակ­ցու­թեամբ ե­րիցս ճիշդ են մեծ հա­յուն՝ Գա­րե­գին Նժդե­հի խօս­քե­րը. «Մայ­րե­րու ա­փին մէջ պէտք է փնտռել ազ­գե­րու ճա­կա­տա­գի­րը»: Հե­տե­ւա­բար, հա­յու­հի­նե­րուն դաս­տիա­րա­կու­թե­նէն կա­խեալ է ա­նոնց զա­ւակ­նե­րուն հայ ըլ­լա­լը:

«Ե­թէ այլ եր­կիր­նե­րու մէջ, ինչ­պէս՝ եւ­րո­պա­կան, կի­նե­րուն տեղն ու դե­րը ի­մաս­տա­ւո­րուած է կնո­ջա­կան շարժ­ման մէջ, ա­պա մեր ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կի­նը ոչ թէ իր ան­ձին ա­զա­տագր­ման հա­մար մտա­ծած է, այլ կա­պանք­նե­րու մէջ գտնուող ազ­գին: Ան ազ­գը փրկե­լու նպա­տա­կով յայտ­նուած է հօ­րը, ա­մու­սի­նին, եղ­բօրն ու որ­դիին կող­քին: Եւ հե­տաքրք­րա­կա­նը այն է, որ հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման պատ­մու­թեան մէջ տղա­մար­դու կող­մէ կի­նը դար­ձեալ կը շա­րու­նա­կէ ըն­կա­լուիլ որ­պէս մայր, մայ­րու­թեան խորհր­դա­նի­շ»:

Այս միտ­քը ընդ­հան­րաց­նե­լով Ա­շոտ Մել­քո­նեան մաս­նա­ւո­րա­պէս ը­սաւ. «Հայ կի­նը ըն­տա­նի­քին մայրն է, ըն­տա­նի­քին հիմ­քը, բայց ի­րա­վի­ճա­կէն ել­լե­լով ան նաեւ տղա­մար­դուն կող­քին կե­ցած զի­նուոր է»:

Ձեռ­նար­կի մաս­նա­կից­նե­րը ա­ռա­ջար­կե­ցին լրամ­շա­կել, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի վե­րա­ծել եւ վե­րահ­րա­տա­րա­կել աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը, իսկ գիր­քե­րու հե­րո­սու­հի կի­նե­րուն կեր­պար­նե­րը ա­ւե­լի ճանչ­նա­լի դարձ­նե­լու հա­մար նկա­րա­հա­նել ժա­պա­ւէն­ներ, հա­ղոր­դում­ներ, տպագ­րել գրքոյկ­ներ:

*

Գիր­քե­րու նա­խա­բա­նին մէջ կը կար­դանք հե­րո­սու­հի կի­նե­րու մա­սին գիրք գրե­լու հե­ղի­նակ­նե­րուն մտո­րում­նե­րը, մինչ այդ հա­տո­րը ստա­նա­լու ժա­մա­նակ Փրոֆ. Է­դիկ Մի­նա­սեա­նէն տե­ղե­կա­ցած էինք, որ գիր­քը գրուած է եր­կու շար­ժա­ռի­թով, ո­րոնց­մէ ա­ռա­ջի­նը՝ անձ­նա­կան է. ան յի­շա­տա­կի գիր մըն է նուի­րուած Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի մեծ­հօր հե­րո­սու­հի մայ­րի­կին, ո­րուն մա­սին շատ խօ­սած է իր մեծ­հայ­րը եւ այդ մէ­կը շատ տպա­ւո­րած է ա­պա­գա­յին պատ­մա­բա­նի լուրջ մաս­նա­գի­տու­թիւ­նը ընտ­րած եւ այ­սօր նշա­նա­ւոր պատ­մա­բան դար­ձած հա­յոր­դիին: «Երբ Սի­մոն մեծ­հայրս կը պատ­մէր իր Հռիփ­սի­մէ՝ մօր մա­սին, հո­գիս կը լեցուէր հպար­տու­թեամբ, բայց միեւ­նոյն ժա­մա­նակ կը մտա­ծէի, թէ մեծ­հայրս կը գո­վա­բա­նէ իր մայ­րը՝ պատ­մե­լով ա­նոր սխրա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, ինչ­պէս կ­­՚ը­նէ իւ­րա­քան­չիւր ոք իր հա­րա­զա­տը ներ­կա­յաց­նե­լու ժա­մա­նակ: Սա­կայն երբ կար­դա­ցի Ռու­բէ­նի (Տէր-Մի­նա­սեան) «Հայ յե­ղա­փո­խա­կա­նի մը յի­շա­տակ­նե­րը» աշ­խա­տու­թեան հա­տոր­նե­րը եւ ըն­թեր­ցե­ցի Շե­նի­կի Մեծ ե­ղեռ­նը վե­րապ­րած­նե­րուն յու­շե­րը, հա­մո­զուե­ցայ, որ մեծ­հայրս հա­մես­տու­թեամբ տա­կա­ւին քիչ ալ պատ­մած է իր հե­րո­սու­հի մօր մա­սին », իր ըն­տա­նի­քի հե­րոս մեծ­մօր մա­սին կ­­՚ը­սէ Է­դիկ Մի­նա­սեան:

Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի մեծ­հօր մայ­րը ե­ղած է Սա­սու­նի հե­րո­սա­մար­տի հե­րո­սու­հի­նե­րէն՝ Շա­քէին քոյ­րը: Շա­քէն եօ­թ քոյր ու­նե­ցած է, մէ­կը միւ­սէն քաջ, ո­րոնց­մէ մէկն ալ ե­ղած է Է­դիկ Մի­նա­սեա­նի մեծ­հօր մայ­րը՝ Ռպէն (Հռիփ­սի­մէ Յա­կո­բեա­նը): Հե­րո­սու­հի Ռպէն աչ­քի ին­կած է մա­նա­ւանդ 1915 թուա­կա­նի Ան­իո­քի ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան կռիւ­նե­րուն ըն­թաց­քին: Մինչ այդ ան իր հար­սին՝ ա­ւագ որ­դիին կնոջ հետ ստեղ­ծած էր կի­նե­րու ջո­կատ­ներ, ո­րոնք կը յար­ձա­կէին քրդա­կան գիւ­ղե­րու վրայ եւ սննդամ­թերք կը հասց­նէին գաղ­թա­կա­նու­թեան: Հե­րո­սու­հի այդ կի­նը նաեւ տի­րա­պե­տած է ժո­ղովր­դա­կան բժշկու­թեան գաղտ­նիք­նե­րուն: Ան մեղ­րով, ա­ղով եւ ա­նա­նու­խով կրնար փամ­փուշտ­նե­րը հա­նել զի­նուոր­նե­րու մար­մին­նե­րէն եւ բու­ժել վի­րա­ւոր­նե­րը: Ռպէն հո­գա­տար մօր պէս խնա­մած է վի­րա­ւոր­ներն ու հի­ւանդ­նե­րը, քա­ջա­լե­րած ու յոյս ներշն­չած է ա­մէն մար­դու:

Հա­կա­ռակ ա­նոր որ ա­մուս­նա­ցած էր, զա­ւակ­ներ ու­նէր եւ մի­ջին տա­րի­քի հա­սուն կին մըն էր, բայց կի­նե­րու իր ջո­կա­տով ան ան­դա­դար կը հսկէր Ան­տիո­քի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան փէ­շը: Ռպէն նա­հա­տա­կուած է Սա­սու­նի վեր­ջին ծանր կռիւ­նե­րուն ըն­թաց­քին: Այս մէ­կը՝ ինչ­պէս ը­սինք, գիր­քը գրե­լու անձ­նա­կան շար­ժա­ռի­թը ե­ղած է, իսկ երկ­րորդ շար­ժա­ռի­թը, որ Է­դիկ Մի­նա­սեա­նը մղած է գրե­լու հայ հե­րո­սու­հի­նե­րուն մա­սին պա­տում մը, ե­ղած է Սփիւռ­քի նա­խա­րար Հրա­նոյշ Յա­կո­բեա­նի կազ­մա­կեր­պած հա­մա­ժո­ղո­վը՝ նուի­րուած հայ հե­րո­սու­հի կի­նե­րուն, ո­րու ըն­թաց­քին Է­դիկ Մի­նա­սեան զե­կոյ­ցով մը ներ­կա­յա­ցած է եւ այդ մէ­կը ա­ռիթ հան­դի­սա­ցած է, որ հինգ տա­րուան աշ­խա­տան­քին որ­պէս ար­դիւնք ստեղ­ծէ ար­ժէ­քա­ւոր այս վա­ւե­րագ­րու­թիւ­նը: Գիր­քե­րուն մէջ ըստ ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րու, յա­ջոր­դա­բար անդ­րա­դարձ կը կա­տա­րուի 20-րդ դա­րաս­կիզ­բի՝ հա­յոց ա­զա­տա­մար­տի տա­րի­նե­րուն հա­յու­հի­նե­րու հե­րո­սա­կան գոր­ծու­նէու­թեան: Այդ բաժ­նին մէջ ա­ռան­ձին քննու­թեան նիւթ են հայ­դու­կա­յին (ֆի­տա­յա­կան) պայ­քա­րի, Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի, ինչ­պէս նաեւ՝ Ար­ցա­խեան հե­րո­սա­մար­տի մաս­նա­կից հայ կի­նե­րու սխրա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը:

Գիր­քե­րէն կը տե­ղե­կա­նանք, որ հա­յոց հա­զա­րա­մեակ­նե­րու պատ­մու­թիւ­նը հա­րուստ է ի­րենց կեան­քը հայ­րե­նի­քի ա­զա­տու­թեան նուի­րա­բե­րած անձ­նուէր, խի­զախ ու հա­մար­ձակ, հայ­րե­նա­սէր հա­յու­հի­նե­րու գոր­ծած սխրանք­նե­րով: Այդ նուի­րեալ հա­յու­հի­նե­րը, սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի փրկու­թիւ­նը բարձր դա­սե­լով անձ­նա­կան եր­ջան­կու­թե­նէն, սի­րով ու անտր­տունջ նետուած են զո­հո­ղու­թեան:

Հայ կնոջ կեր­պա­րին մա­սին խօ­սե­լով հե­ղի­նակ­նե­րը օ­րի­նակ­ներ կը բե­րեն «Սա­սուն­ցի Դա­ւի­թ» հա­զա­րա­մեայ դիւ­ցազ­ներ­գու­թե­նէն, ուր լիո­վին բա­ցա­յայ­տուած է հայ կնոջ դե­րը: Հայ մօր խոր­հուրդ­նե­րը, հայ­րե­նի­քը պաշտ­պա­նե­լու, ըն­տա­նի­քի ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը բարձր պա­հե­լու, իր սե­փա­կան կա­րո­ղու­թեան ար­ժէ­քը գիտ­նա­լու եւ մին­չեւ վերջ թշնա­միին դէմ քա­ջա­բար կռուե­լու պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւ­նը յա­ջո­ղու­թիւն բե­րած են սա­սուն­ցիին: Հայ ժո­ղո­վուր­դի դիւ­ցազ­ներ­գու­թեան մէջ հայ կի­նը տղա­մար­դուն կը ներշն­չէ ինքնավստա­հու­թիւն, թափ ու թռիչք, ան­պար­տե­լի քա­ջու­թիւն, վճռա­կա­նօ­րէն մին­չեւ յաղ­թա­նակ պայ­քա­րե­լու ո­գի: Եւ այդ ո­գին մենք կը տես­նենք նաեւ գիր­քին միւս բա­ժին­նե­րուն մէջ, որ կը հաս­նի մին­չեւ մեր օ­րե­րու պայ­քա­րը՝ Ար­ցա­խեան ա­զա­տա­մար­տը, ո­րուն բո­վին նե­տուե­ցան հա­րի­ւա­ւոր հայ կի­ներ ու մայ­րեր, շա­տեր հե­րո­սա­նա­լով, ան­մա­հա­նա­լով եւ միա­նա­լով ազ­գի միւս հե­րոս­նե­րուն:

Հե­ղի­նակ­նե­րը ցոյց կու տան, որ մեր պատ­մու­թեան ամ­բողջ ըն­թաց­քին բա­րե­պաշ­տու­թեան, կրօ­նա­սի­րու­թեան, հայ­րե­նա­սի­րու­թեան հետ միա­սին ո­ղոր­մա­ծու­թիւ­նը, ա­ռա­տա­ձեռ­նու­թիւ­նը, ու­սում­նա­տեն­չու­թիւ­նը ե­ղած են հայ կնոջ ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րը: Սա­կայն այդ յատ­կու­թիւն­նե­րուն կող­քին անգ­նա­հա­տե­լի ար­ժա­նի­քը ե­ղած է ազ­գի ա­զա­տու­թեան հա­մար պայ­քա­րե­լու վսեմ գա­ղա­փա­րի նուի­րուա­ծու­թիւ­նը, անձ­նա­կան նուի­րու­մը կամ զո­հո­ղու­թեան ո­գին:

«Բազ­մա­թիւ կին հայ­դուկ­ներ ի­րենց հե­րո­սու­թեամբ չեն զի­ջած տղա­մար­դոց: Կի­նե­րը, տղա­մար­դոց կող­քին կռուե­լով ուժ ու կո­րով ներշն­չած են ա­նոնց, հա­ւատք՝ ի­րենց սե­փա­կան կա­րո­ղու­թիւն­նե­րու եւ յաղ­թա­նա­կի նկատ­մամբ: Ե­թէ նոյ­նիսկ կռուի դաշ­տին մէջ հայ կնոջ մաս­նակ­ցու­թիւ­նը հա­մե­մա­տա­բար ե­ղած է սահ­մա­նա­փակ, ա­պա թի­կուն­քին՝ ան­հա­մե­մատ ա­ւե­լի նշա­նա­կա­լի: Հա­յու­հին ոչ միայն հսկած է հայ­դու­կին թաքս­տո­ցը, այլ նաեւ անհը-րա­ժեշտ տե­ղե­կու­թիւն­ներ, զէնք-զի­նամ­թերք, հաց ու ջուր հաս­ցու­ցած է վի­րա­ւոր­նե­րուն, վէր­քե­րը բու­ժած եւ գաղտ­նի նա­մակ­ներ տեղ հաս­ցու­ցած է», գրուած է գիր­քի յա­ռա­ջա­բա­նին մէջ: Ծա­նօթ է այն փաս­տը, որ հայ­դու­կա­յին կռիւ­նե­րուն հայ կի­նե­րու մաս­նակ­ցու­թիւ­նը ըն­դու­նուած չէր հայ­դու­կա­յին չգրուած կա­նոն­նե­րով. հայ տղա­մար­դիկ զայն հա­մա­րած են ան­թոյ­լատ­րե­լի: Հայ տղա­մար­դը թոյ­լատ­րե­լի չէ նկա­տած վտան­գի են­թար­կել իր օ­ճա­խին պա­հա­պա­նը: «Այ­նուա­մե­նայ­նիւ օր­հա­սա­կան պա­հե­րուն հայ կի­նը եր­բեք կրա­ւո­րա­կան կե­ցուածք ցոյց չէ տուած, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ գի­տակ­ցե­լով մարտն­չած է: Նշուած ի­րո­ղու­թեան ակ­նա­ռու ա­պա­ցոյց­նե­րէն է Ռու­բի­նեանց Հե­թում սպա­րա­պե­տի կնոջ՝ Զար­մա­նու­հիին օ­րի­նա­կը: 1363 թուա­կա­նին, երբ Սիս մայ­րա­քա­ղա­քը պա­շա­րուե­ցաւ, ան իր ա­մու­սի­նին կող­քին Ա­տա­նա­յի դաշ­տին մէջ կռուե­լու ժա­մա­նակ իր ձեռ­քով սպան­նեց մեմ­լուք զօ­րա­վար Օ­մա­րը: Ռու­բի­նեան­նե­րու ան­կու­մէն ետք, երբ ա­մու­սի­նը դա­ւադ­րա­բար սպան­նուե­ցաւ, Զար­մա­նու­հի տի­կի­նը իր զաւ­կին՝ Գէ­որ­գի հետ ա­պաս­տա­նե­ցաւ Կո­կի­սոն եւ Ուլ­նիա լեռ­նե­րուն մէջ: Հինգ տա­րի աս­տան­դա­կան կեանք վա­րե­լէ ետք ի վեր­ջոյ յա­ջո­ղե­ցաւ իր դրօ­շին ներ­քոյ հա­ւա­քել ե­րեք հա­րիւր քաջ լեռ­նա­կան­ներ: Ա­պա գլխա­ւո­րե­լով զա­նոնք՝ հե­րոս հա­յու­հին յար­ձա­կե­ցաւ, խլեց Կա­պա­նը, ամ­րա­ցաւ այն­տեղ՝ ցոյց տա­լով, որ ա­զա­տա­տենչ հայ կնոջ ո­գին եր­բեք չ­­՚ընկ­ճուի­ր»:

 19-րդ դա­րա­վեր­ջին եւ 20-րդ դա­րաս­կիզ­բին հայ ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի է­ջե­րուն մէջ աչ­քի կ­­՚իյ­նայ կին զի­նա­տար հայ­դուկ՝ Ծա­ղի­կը (Սա­թե­նիկ Ար­ղու­թեան): Ան զի­նակ­ցած է Տե­րի­քի վան­քի հայ­դուկ­նե­րուն հետ, մաս­նակ­ցած է նաեւ Տե­րի­քի 1894 թուա­կա­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան կռիւ­նե­րուն եւ զէն­քի փո­խադր­ման, հոս մեծ դեր խա­ղա­ցած է նաեւ Ու­զուն­լու­ծի (Եոզ­կատ) հե­րո­սու­հի՝ Գո­հա­րիկ Մար­գա­րեա­նը: 1890-1908 թուա­կան­նե­րուն Գո­հա­րի­կը տար­բեր մի­ջոց­նե­րով եւ մե­թոտ­նե­րով զէնք ու զի­նամ­թերք տե­ղա­փո­խած է պատ­մա­կան Հա­յաս­տան՝ նոյ­նիսկ եր­բեմն ջա­հե­րու մէջ թաքց­նե­լով զա­նոնք: Այդ ջահ-թաքս­տոց­նե­րէն մէ­կը պահ­պա­նուած է եւ այժմ կը գտնուի Ե­րե­ւա­նի Զօ­րա­վար Անդ­րա­նի­կի ա­նու­նը կրող թան­գա­րա­նին մէջ:

*

Փոքր Հայ­քի ֆի­տա­յի­նե­րէն եւ Ա­րա­մի մտե­րիմ գոր­ծըն­կեր­նե­րէն էր Սե­բաս­տիոյ Թոն­տու­րակ գիւ­ղէն Էլ­մաստ Դար­բի­նեա­նը (Մա­լեմ­զեան), որ կո­չուած է «Հօր­քու­ր»։ «Հնչա­կեան բո­լոր խմբա­պետ­նե­րը գի­տէին, թէ ո՞վ է Հօր­քու­րը, եւ ի՞նչ է ա­նոր դե­րը», գրած է ժա­մա­նա­կա­կի­ցը, որ նաեւ տեղ գտած է հե­րո­սու­հի­նե­րու մա­սին գիր­քե­րուն մէջ: «Տա­կա­ւին 19-րդ դա­րու 70-80-ա­կան թուա­կան­նե­րուն Թիֆ­լի­զի մէջ շարք մը հայ օ­րիորդ­ներ հան­դէս ե­կած են ի­րենց զօ­րեղ ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ եւ քա­ջու­թիւն ու­նե­ցած են ոչ միայն ար­հա­մար­հե­լու այն ժա­մա­նա­կուան հայ հա­սա­րա­կա­կան նեղ­միտ հա­յեացք­նե­րը, այլ մէկ կող­մէն կրցած են պայ­քա­րիլ կնոջ ի­րա­ւունք­նե­րուն հա­մար, միւս կող­մէ՝ հայ տղա­մար­դու կող­քին եւ ա­նոր հետ հա­մա­հա­ւա­սար մաս­նակ­ցած մշա­կու­թա­յին աշ­խա­տանք­նե­րուն, նաեւ հայ հա­սա­րա­կա­կան-յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծե­րուն, ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի­ն», գիր­քի յա­ռա­ջա­բա­նին մէջ գրած են հե­ղի­նակ­նե­րը:

Գիր­քե­րը լի են հայ հե­րո­սու­հի­նե­րու ա­նուն­նե­րով՝ Հա­յօ-Հա­յաս­տան, Սա­թօ Օ­հան­ջա­նեան, Սա­տան Սի­մէեան, Գայլ Շա­հէ, Խա­զալ, Մա­վի, Ա­ղաւ­նի Վար­պե­տեան, Սրբօ, Սե­ւօ, Իս­մօ եւ ու­րիշ­ներ, ո­րոնց գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին, դար­ձեալ քիչ բան հա­սած է մե­զի:

Է­դիկ Մի­նա­սեան գիր­քը նուի­րած է ոչ միայն իր Ռպէ մեծ­մօ­րը, այլ՝ մօ­րը՝ Լու­սիկ Մի­նա­սեա­նին:

Եւ ա­ւար­տին նշենք այն հա­րուստ աղ­բիւր­նե­րուն մա­սին, ո­րոնց­մէ օգ­տուած են հե­ղի­նակ­նե­րը ի­րենց այս աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը ըն­թեր­ցո­ղի սե­ղան­նե­րուն դնե­լէ ա­ռաջ: Այդ մէ­կը ե­ղած է՝ հա­յոց պատ­մա­գի­տու­թիւ­նը պատ­միչ­նե­րու եր­կե­րը, ա­ւե­լի ուշ շրջա­նին հրա­տա­րա­կուած գրա­կա­նու­թիւ­նը՝ Պո­լիս, Պէյ­րութ, Թիֆ­լիզ, Վե­նե­տիկ եւ այ­լուր, ինչ­պէս նաեւ ժա­մա­նա­կի մա­մու­լը՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ եւ Հա­յաս­տա­նէն դուրս տպագ­րուած: Մա­նա­ւանդ մա­մու­լէն մէջ­բե­րում­նե­րու ա­ռա­տու­թիւ­նը նկա­տի առ­նե­լով, կրնանք ան­գամ մը եւս փաս­տել, թէ որ­քա՜ն վա­ւե­րա­կան ար­ժէք ու­նի օ­րուան մա­մու­լը՝ ա­պա­գա­յի հա­մար:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ