ԳԷՈՐԳ ՄՍԸՐԼԵԱՆ. «ՆՊԱՏԱԿՍ ԷՐ ՑՈՅՑ ՏԱԼ ՀԱՅՈՒԹԵԱՆ ԱՊՐԱԾ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ»

Նորութիւն մը ըսած պիտի չըլլանք, եթէ գրենք, որ Միջին Արեւելքի կարեւորագոյն հարցերէն մէկը պիտի ըլլայ ջրային պաշարներու եւ այդ պաշարներու «բաժանման» հիմնախնդիրը: Քիչ չէ թիւը այն վերլուծաբաններուն, որոնք տեսակէտ յայտնած են, որ Արեւելքի մէջ յաջորդ պայքարը պիտի ըլլայ՝ «ջուրի պայքար»ը: Գէորգ Մսըրլեան Յորդանանի այն սակաւաթիւ մասնագէտներէն է, որոնց մասնագիտութիւնն է զբաղուիլ ջրային պաշարներու եւ այդ պաշարները «վերադասաւորելու» կամ անոնց առընթեր պետական քաղաքականութիւն մը ներկայացնելու հարցը:

Յորդանանի Իրպիտ շրջանը ծնած Գէորգ Մսըրլեանին առաջին անգամ հանդիպեցայ երկու տարի առաջ, երբ ան կը գտնուէր Երեւան, մասնակցելու համար Հայաստանի Սփիւռքի նախարարութեան կազմակերպած «Հայ ճարտարապետներու համաժողովին»:

Այդ օրերուն էր նաեւ, որ յաջողեցայ ամփոփիչ զրոյց մը ունենալ Պրն. Մսրըլեանին հետ։ Մեր խօսակցութեան նիւթին էական մասը յատկացուած էր Միջին Արեւելքի դիմագրաւած հիմնահարցերուն, ինչպէս նաեւ այդ տարածքաշրջանի քրիստոնեայ բնակչութեան ընդհանուր իրավիճակին:

Ամիսներ առաջ տեղեկութիւն ստացայ, որ Պրն. Մսըրլեան հեղինակած է արաբերէն լեզուով հատոր մը, որուն թեման եւ առանցքը կը հանդիսանան Յորդանանի Իրպիտ շրջանի հայերը: Ու այդ առիթով ալ կարողացայ հեռակայ դրութեամբ շահեկան զրոյց մը ծաւալել «Իրպիտի եւ Հիւսիսային Յորդանանի հայերը» գրքի հեղինակ Գէորգ Մսըրլեանին հետ:

*

-ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ յղացաք Իրպիտի հայերու մասին գիրք գրելու գաղափարը:

-Հայաստան կատարած վերջին այցելութենէս ետք մէջս ծագեցաւ Իրպիտի եւ Հիւսիսային Յորդանանի հայութեան մասին գիրք մը գրել: Այդ ժամանակ չէի մտածեր գիրքի մասին, այլ կը մտածէի ձայնային արձանագրութիւններ, բնիկ Իրպիտի հայ մարդոց հետ հանդիպումներ ունենալու եւ իրենց պատմութիւնները, անցած դժուարութիւնները եւ խնդիրները գրի առնելու մասին: Սակայն այս երազանքս շատ ուշացաւ իրականութիւն դառնալու: Անցեալ տարի, Մայիսին, երբ Պէյրութի Հայկազեան համալսարանի Հայկական սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոնը «Յորդանանի հայերը» խորագրով գիտաժողով մը կազմակերպեց եւ այդ գիտաժողովին աշխարհի տարբեր երկիրներէն (Միացեալ Նահանգներ, Ֆրանսա, Լիբանան, Գանատա եւ Յորդանան) բազմաթիւ մասնագէտներ, հասարակական գործիչներ, միութիւններու ներկայացուցիչներ եւ ակադեմիկոսներ հրաւիրուեցան: Այդ գիտաժողովին, ես անգլերէնով շատ կարճ զեկոյց մը ներկայացուցի իմ ծննդավայր Իրպիտի հայութեան մասին, իմանալով որ բոլոր զեկուցումները եւ նիւթերը պիտի հրատարակ-ւին: Այնուհետեւ, Իրպիտի հայերը լսելով իմ ներկայացուցած նիւթի մասին, հետս կապուեցան ու սկսան նոր փաստաթուղթեր եւ նկարներ ղրկել՝ նիւթս հարցստացնելու համար: Անոնք զիս մեծապէս քաջալերեցին եւ առիթ ընձեռեցին քանի մը էջերէ բաղկացած նիւթը վերածել գիրքի: Գիտաժողովի ժամանակ, ինչպէս ըսի, ես անգլերէնով ներկայացուցի զեկոյցս, այդ պաճառով ալ գիրքը անգլերէնով գրեցի, եւ ետքը որոշեցի արաբերէնով ալ գրել՝ ընթերցողներու շրջանակը աւելի ընդլայնելու նպատակով:

-Ի՞նչ ուսումնասիրութիւններ կատարեցիք այդ շրջանի հայերուն մասին տեղեկութիւններ հաւաքելու համար: Ի՞նչ միջոցներ ձեռք ձգեցիք՝ հանդիպումներ ունեցա՞ք մարդոց հետ, խօսեցա՞ք կամ որոշ արխիւներ պրպտեցի՞ք: Ի վերջոյ ի՞նչ միջոցներ օգտագործեցիք այդ գիրքը իրականութիւն դարձնելու համար:

-Սկիզբէն որոշած էի, թէ ինչ միջոցներու պէտք է դիմեմ գիրքը կեանքի կոչելու համար: Հանդիպիլ, խօսիլ եւ գրի առնել Իրպիտի հայերու պատմութիւնը. այսինքն աղբիւրը պիտի ըլլայ բնիկ ժողովուրդի խօսքը: Կապ հաստատեցի այն ընտանիքներուն հետ, որոնք գաղթած են Միացեալ Նահանգներ, Գանատա, Աւստրալիա եւ այլ երկիրներ, եւ՝ անոնց, որոնք տեղափոխուած են Յորդանանի մայրաքաղաքը՝ Ամման: Դիմեցի նաեւ Ամմանի Ազգային առաջ-նորդարան, ուր Պատրիարքական փոխանորդ եւ Ամմանի Ազգային տեղական խորհուրդի նախագահ Տ. Աւետիս Ծ. Վարդապետ Իփրաճեան կարելիութիւն տուաւ ուսումնասիրել եկեղեցական արխիւները: Նշեմ, որ իմ ընտանիքս՝ Մսըրլեան ընտաինքը, կը համարուի Իրպիտի առաջին հայ ընտանիքը, որ հոն յայտնուած է 1923-ին: Իմ երկու մեծ հայրերս եւ մեծ մայրերս մարաշցի են: Հօրս հայրը եւ մայրը գաղթած են Հալէպ, Դամասկոս, ապա հաստատուած են Իրպիտ, իսկ մօրս ընտանիքը Մարաշէն գաղթած է Իրպիտի գիւղերը: Փառք Տիրոջ, մայրս, մեծ քեռիս եւ հօրաքոյրս ողջ են եւ աննկարագրելի յիշողութիւն ունին: Իրենք պատմեցին մեր ընտանիքի ամբողջ պատմութիւնը եւ յանձնեցին շատ մը փաստաթուղթեր, նկարներ եւ նամակներ: Այսպիսով բաւական նիւթ հաւաքեցի:

-Կարելի՞ է սեղմ տողերու մէջ ներկայացնել Իրպիտ քաղաքն ու հոն ապրող հայերու ընդհանուր վիճակը:

-Իրպիտը Ամմանէն ետք կը համարուի Յորդանանի երկրորդ խոշորագոյն քաղաքը եւ այն կը հանդիսանայ որպէս ուսումնառութեան կարեւոր կեդրոն, որովհետեւ ունի երկու մեծ պետական համալսարաններ եւ մասնաւոր քանի մը համալսարան, ինչպէս նաեւ այն ունի մեծ գիւղատնտեսութիւն եւ արդիւնաբերութիւն:

1920-ական թուականներուն հայերը յայտնուած են Իրպիտի մէջ, իսկ 1948 թուականին հայերու հոսքը բազմացած է արաբ-իսրայէլեան պատերազմի պատճառաւ: Սակայն դժբախտաբար Իրպիտի հայերուն թիւը հետզհետէ նուազեցաւ եւ այսօր միայն քանի մը տասնեակ ընտանիքներ կ՚ապրին հոն:

-Գիրքը ի՞նչ նպատակ կը հետապնդէ: Ինչո՞ւ որոշեցիք այսպիսի գիրք մը գրել, ի՞նչն է նպատակը խորքին մէջ այսպիսի գիրք մը հեղինակելու եւ տպելու:

-Ինչպէս քիչ վերը նշեցի, նպատակներէս մէկը Իրպիտի հայ համայնքի պատմութիւնը գրի առնելն ու ներկայացնել էր, թէ անոնք ո՛ւրկէ եւ ինչպէ՛ս եկած հաստատուած են Յորդանան, ինչպէս յաղթահարած են կեանքի դժուարութիւնները, ինչպէս տեղական համայնքները ընդունած են հայերը: Նկատած էի նաեւ, որ նոր սերունդը բաւարար տեղեկութիւն չունի իր նախնիներուն պատմութեան մասին, ուստի նպատակներէս մէկը պատմութիւնը տարածելը եղաւ: Գիրքը երբ արաբերէնով գրեցի, նախքան տպելը խնդրեցի իմ արաբ ընկերոջմէս՝ Մահմուտ Սատի ալ Թալլէն, որ Յորդանանի Մշակոյթի նախարարութեան առաջին քարտուղարն է եւ միեւնոյն ժամանակ պատմաբան-գրող է, խմբագրէ զայն: Ան խմբագրելէ ետք ըսաւ. «Այնքան երախտապարտ եւ շնորհակալ եմ, որ առիթ տուիր իմանալու այս համեստ եւ աշխատասէր ժողովուրդի պատմութիւնը: Ներողութիւն կը խնդրեմ քեզմէ, որովհետեւ մինչեւ այսօր որեւէ բան չէի գիտեր հայ ժողովուրդի ապրած դժուարութիւններուն մասին: Անպայման մշակոյթի նախարարութեան հովանաւորութեան ներքոյ այս գիրքին շնորհահանդէսը պիտի կազմակերպենք, որովհետեւ մեր ժողովուրդը պէտք է գիրքը կարդայ եւ տեղեկանայ, թէ հայ ազգը ի՜նչ դժուարութիւններով հասած է Յորդանան եւ կերտած է իր նոր կեանքը»:

Իսկ խորքին մէջ նպատակս այսպիսի գիրք մը հեղինակելու եւ տպելու ինքնագոհացումն էր: Իրպիտ ծնած ըլլալով, երկար տարիներ հոն ապրելով, ապերախտութեան զգացում ունէի, որովհետեւ չէի կրցած իմ ազգիս, ժողովուրդիս համար բան մը ընել, եւ երբ լոյս տեսաւ գիրքը` ուրախացայ, որովհետեւ կրցայ չնչին բան մը տալ մեր ժողովուրդին, սակայն միեւնոյն ժամանակ սրտիս մէջ նոր վէրքեր բացուեցան, որովհետեւ յայտնաբերեցի, որ գաղթի ընթացքին շատ որբեր հասած են այստեղ եւ ձուլուած են տեղւոյն ժողովուրդին մէջ, կորսնցնելով իրենց ազգութիւնը եւ կրօնքը: Այս մասին շատ փաստեր կան, սակայն ափսոս ես բաւարար ժամանակ չունիմ այդ հսկայական ուսումնասիրութիւնը կատարելու համար, ուստի կոչ կ՚ընեմ երիտասարդ ուսանողներուն եւ հետազօտողներուն զբաղուիլ այս հարցով, եւ վստահ եմ, որ անոնք Իրպիտի գիւղերուն մէջ արմատներով հայ ընտանիքներ շատ պիտի գտնեն:

-Դուք նաեւ վստահաբար այցելեցիք Իրպիտ: Ի՞նչ իրավիճակ կը տիրէ հոն: Կրնաք տեղւոյն հայութեան թիւին մասին լրացուցիչ տուեալներ տալ:

-Ինչպէս որ ըսի, դժբախտաբար հայ ընտանիքներուն թիւը հետզհետէ կը պակսի: Հայերը Իրպիտ գաղթած են 1923 թուականին եւ տարիներու ընթացքին հայերու թիւը բազմացած է, եւ հոն ապրած են մէկ ընտանիքի պէս: Երբ հարսանիք կամ ուրախութիւն ըլլար, բոլոր հայերը պէտք էր ներկայ գտնուէին, նոյնիսկ առանց յատուկ հրաւէրի: Մինչեւ այսօր ես երբ իմանամ մէկու մը հարսանիքի մասին, հրաւէր չեմ սպասեր, որովհետեւ այդպէս մեծցած եմ: Մենք՝ հայերս Իրպիտի մէջ հայկական եկեղեցի, դպրոց կամ միութիւններ չենք ունեցած: Առիթներու ժամանակ, միչնեւ 1970 թուականը հայոց եկեղեցւոյ տէր հայրները կ՚այցելէին հայ ընտանիքներուն, իսկ պսակ, կնունք կամ թաղում ըլլալու պարագային անոնք արարողութիւնը կը կատարէին յոյներու եկեղեցիին մէջ: Վերջերս նորանշանակ հայր սուրբի մը հետ համաձայնեցանք վերականգնել այդ գեղեցիկ սովորութիւնը՝ այցելել Իրպիտի ընտանիքներուն: Յուսամ շուտով կ՚իրականացնենք այս ծրագիրը: Այսօր ոչ միայն Իրպիտի, այլ նաեւ Յորդանանի եւ ընդհանրապէս սփիւռքի առողջ գոյատեւման կը սպառնայ խառն ամուսնութիւնները: Իրաւունք չունիմ հայ երիտասարդները այպանելու, որովհետեւ ի վերջոյ իրենց որոշումն է, սակայն կը ցաւիմ, որովհետեւ այդ երեւոյթը շատ վտանգաւոր է հայ համայնքի գոյատեւման համար:

-Նկատի ունենալով որ գիրքը անգլերէնով եւ արաբերէնով գրուած է, ի՞նչպիսի տարածում ունեցաւ Յորդանանի մէջ: Մարդիկ գրեցի՞ն գիրքին մասին, մանաւանդ Յորդանանի մամուլը արձագանգե՞ց, այս թեմաներու մասին հետաքրքրուեցա՞ւ, նիւթը շօշափուեցա՞ւ:

-Գիրքը Մայիսին տպուեցաւ: Հրատարակչատան տնօրէնը իմ մօտիկ բարեկամս էր եւ ան եղաւ այն անձերէն մէկը, որ կարդաց գիրքի սեւագրութիւնը: Զարմանքը մեծ եղաւ եւ ըսաւ. «Չըլլայ որ այս գիրքը միայն հայկական շրջանակներուն մէջ մնայ: Ես պիտի խօսիմ մշակոյթի նախարարութեան հետ, որպէսզի գիրքի շնորհանդէսը կատարէ Յորդանանի Ազգային գրադարանէն ներս: Իրապէս ալ ան հեռաձայնեց եւ գիրքի շնորհանդէսի օրը որոշեցինք, սակայն դժբախտաբար ես ծանրօրէն հիւանդացայ եւ չկրցանք նշանակուած օրը կատարել միջոցառումը: Ես չուզեցի գիրքը Յորդանանի ժողովուրդին յանձնել նախքան շնորհանդէսը, այս պատճառով ալ շատ կարծիքներ չկան, սակայն այն անձերը, որոնք կարդացին արդէն, քաջալերեցին զիս: Ես գիրքը Լիբանանի Հայկազեան համալսարան, Աւստրալիա եւ Հայաստանի գրեթէ բոլոր կարեւոր գրադարանները եւ ուսումնարանները՝ Մատենադարան, Ազգային գրադարան, Երեւանի Պետական համալսարան եւ այլ տեղեր ղրկեցի: Առաջին արձագանգը Հայկազեան համալսարանէն եկաւ. անոնք շատ բարձր գնահատեցին աշխատանքս եւ մանաւանդ այն գաղափարը, որ գրած եմ թէ՛ անգլերէն, թէ՛ արաբերէն լեզուներով:

-Դուք մօտէն գիտէք Միջին Արեւելքի եւ յատկապէս Յորդանանի ընդհանուր իրավիճակը: Ի՞նչ կրնանք փոխանցել այսօր մեր ընթերցողներուն. Յորդանանի հայ համայնքի իրավիճակին մասին:

-Յորդանան կը գտնուի կրակի գօտիի մէջ՝ չորս կողմէն պատերազմ, սակայն փառք Աստուծոյ 2011-2017 թուականներուն, որ կը համարուին դժուար տարիներ, Յորդանանը շատ քիչ վնասներ ունեցաւ: Երկրի վիճակը կայուն է, քանի մը ահաբեկչական փորձեր տեղի ունեցան, որոնցմէ մէկը Իրպիտի մէջ: Այդ փորձերը ձախողեցան շնորհիւ մեր զինեալ ուժերու եւ ոստիկանութեան: Մենք այս մէկը կը պարտինք վսեմաշուք Ապտալլահ Բ. թագաւորի խոհեմութեան, խելացութեան եւ դիւանագիտութեան: Կ՚՚ուզեմ յիշել, որ Եգիպտոսի եկեղեցիներու եւ հաւատացեալներու դէմ կատարուած ահաբեկչութենէն ետք, Յորդանանի կառավարութիւնը բոլոր եկեղեցինները 24 ժամ հսկողութեան տակ պահեց՝ կանխելու համար ահաբեկչութիւնը: Այս հինգ տարուան ընթացքին Միջին Արեւելքի մէջ տեղի ունեցած դէպքերը ծանր հետք ձգեցին Յորդանանի տնտեսութեան վրայ: Օրինակ՝ Եգիպտոսի եւ Յորդանանի սահմանը գոցուեցաւ եւ վերջերս բանակցութիւններ տեղի ունեցան սահմանը վերստին բանալու եւ առեւտուրը վերսկսելու շուրջ: Ինչպէս գիտէք, Յորդանան-Սուրիա սահմանն ալ գոց է, սակայն տարիներ շարունակ մեր եւ Սուրիոյ միջեւ փոխյարաբերութիւնները շատ լաւ եղած են եւ զարգացած է առեւտրական ոլորտը, ուստի Յորդանան այս տարիներու ընթացքին շատ տուժեց եւ այսօր տնտեսութիւնը շատ դժուար վիճակի մէջ կը գտնուի: Նշեմ նաեւ, որ այսօր Յորդանանի մէջ կ՚ապրին 1.3 միլիոն սուրիացիներ, որոնք ծանր ազդեցութիւն կ՚ունենան Յորդանանի տնտեսութեան, յատկապէս անոր ենթակառոյցներուն վրայ: Եթէ 2015-ին Յորդանանը կը համարուէր աշխարհի հինգերորդ ջուրի կողմէ աղքատ երկիրը, ապա այսօր կը գրաւէ երկրորդ տեղը: Սակայն պէտք է ըսեմ, որ սուրիացիներուն մեծ մասը շատ լաւ վիճակի մէջ կ՚ապրին՝ իրենց իրաւունքները, դպրոցը, բժշկութիւնը ապահովուած է, միեւնոյն ատեն կ՚ուզեմ նշել, որ յորդանանցիները շատ բարի, հիւրասէր ժողովուրդ են, իրենք դժուարութեան մէջ կ՚ապրին, բայց նորէն հիւր կ՚ընդունին:

-Ձեր կարծիքով, այն սուրիացիները, որոնք հոն են եւ մաս մըն ալ գաղթականներ են, մտադի՞ր են վերադառնալ:

-Այն սուրիացիները, որոնք ճամբարներու մէջ կ՚ապրին՝ կը վերադառնան, իսկ այն մարդիկ, որոնք տուն գնած են եւ իրենց գործը վերսկսած են, հաստատուած են՝ չեն վերադառնար, կը մնան Յորդանան: Կ՚ուզեմ ըսել, որ սուրիացինները իրենց խոհանոցի համն ու հոտը բերին Յորդանան, զարգացուցին խոհանոցը իրենց իւրայատուկ ճաշերով:

-Այս վերջին հինգ տարուան զարգացումները բաւական ծանր վիճակի մատնեցին արաբական աշխարհը, մանաւանդ Արաբական գարունին հետեւանքով: Դուք կը կարծէ՞ք, որ Միջին Արեւելքի հայութիւնը վտանգուած է, եթէ կան վտանգներ, ի՞նչ են անոնք: Անոր փոխարէն ինչպէ՞ս պէտք է հայութիւնը լուծումներ գտնէ կամ հայութեան անվտանգութիւնը ապահովուի, ձեր կարծիքով, ի՞նչ միջոցներ կարելի է ձեռք առնել:

-Այս հարցումը շատ դժուար հարցում մըն է եւ ես պատասխանը ճիշդ պիտի չկարենամ տալ, որովհետեւ շատ մտահոգիչ հարց մըն է ամբողջ Միջին Արեւելքի հայութեան համար: Կ՚առաջարկեմ իւրաքանչիւր երկրի վիճակը առանձին վերլուծել: Օրինակ՝ այսօր Իրաքի մէջ շատ սակաւաթիւ հայեր կան: Այն իրաքահայերը, որոնք գաղթի ճամբան բռնեցին, Յորդանանը կայանատեղի դարձուցին՝ Գանատա, Աւստրալիա, Միացեալ Նահանգներ եւ Եւրոպա գաղթելու համար, որոշներ ալ մնացին Յորդանան եւ հոն հաստատուեցան: Իսկ եթէ խօսինք սուրիահայութեան մասին, ապա այն ընտանիքները, որոնք Եւրոպա, Գանատա գաղթեցին, իմ կարծիքով՝ երբեք չեն վերադառնար. անոնք, որոնք Լիբանան են՝ անպայման կը վերադառնան իրենց ծննդավայրը, իսկ անոնք, որոնք Հայաստան գաղթեցին, վստահ եմ մեծ մասամբ կը վերադառնան, նոյնիսկ այսօր սկսած եմ լսել ընտանիքներու մասին, որոնք վերադարձած են:

Գալով անվտանգութեան հարցին. Իրաքի մէջ դժուար թէ վերականգնուի անվտանգութիւնը: Տայ Աստուած Սուրիա ոտքի կանգնի եւ այդ ժամանակ հարիւր տոկոսով ո՛չ մէկ սպառնալիք կ՚ըլլայ հայութեան համար, ո՛չ միայն Սուրիոյ հայ համայնքին, այլեւ լիբանանահայ եւ յորդանանահայ համայնքին: Ինչ որ արաբ ժողովուրդին հետ կը պատահի, մեր հետ ալ կը պատահի, այսինքն մենք հասարակութենէն մեկուսացած չենք, մենք մաս կը կազմենք այս հասարակութեան: Յուսանք, որ Միջին Արեւելքի մէջ խաղաղութիւն տիրէ, Սուրիան վերականգնուի, Լիբանանը քիչ մը ուշադիր ըլլայ ձախող երկիրներու շարքին վրայ չյայտնուելու համար: Իսկ ինչ կը կատարուի Արաբական ծոցի մէջ՝ կը համարեմ դրական քայլ, որովհետեւ եկեղեցի մը, դպրոց մը կառուցելը կը նշանակէ հայերու ծաղկումը: Ես կը հաւատամ, որ սփիւռքը պիտի շարունակէ իր ընթացքը: Ու այս առումով ալ հայութիւնը պէտք է ջանք թափէ դանդաղեցնելու համար ձուլման ընթացքը եւ պահպանելու հայ կառոյցները, դպրոցները եւ եկեղեցիները: Ցաւ ի սիրտ, շատ քիչ է այն հայերու թիւը, որոնք կը փափաքին Հայաստան գաղթել, շատերու համար Հայաստանը միայն զբօսաշրջութեան գեղեցիկ «համալիր» է:

-Վերջին հարց մը: Կրնա՞ք խօսիլ ձեր նոր ծրագիրներուն մասին:

-Վերջերս ուսումնասիրութիւն կատարեցի հայոց պատմութեան մասին եւ շատ սակաւաթիւ գիրքեր գտայ յորդանանեան գրադարանին մէջ: Գիտեմ շատ սուրիացի, լիբանանցի պատմաբաններ գրած են հայոց պատմութեան մասին, սակայն շատ քիչ յորդանանցիներ անդրադարձած են մեր պատմութեան, ուստի որոշեցի արաբերէնով գրել պատմական վէպ մը, որուն հերոսները հայ որբերը պիտի ըլլան: Վէպի դէպքերը տեղի կ՚ունենան 1894-1896 թուականներուն, երբ համիտեան ջարդերը կատարուեցան Ապտիւլ Համիտի եւ քիւրտերուն կողմէ, որուն հետեւանքով բացի 300 հազարէ զոհէ, ունեցանք 50 հազար որբեր, եւ որոնց մեծ մասը կորսուեցան եւ ձուլուեցան շրջանի ժողովուրդին մէջ:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան