«ԱՏԱՄՆԱԲՈՅԺՆ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ»Ը ՀԱՅՐԵՆԻ ԲԵՄԻՆ ՎՐԱՅ՝ ՆՈՐՈՎԻ

Շուտով իրադարձութեան մը կը սպասուի հայաստանեան թատերական կեանքին մէջ: Հայաստանի Հենրիկ Մալեանի անուան թատրոնէն ներս, առաջին անգամ կը ներկայացուի Յակոբ Պարոնեանի «Ատամնաբոյժն արեւելեան» ստեղծագործութեան հիման վրայ բեմադրուած «Ատամնաբոյժն...նորէ՞ն» ներկայացումը՝ արեւմտահայերէնով: Բեմադրութեան հեղինակը ֆրանսաբնակ արհեստավարժ բեմադրիչ Ժիրայր Բաբազեանն է, գլխաւոր դերերու մէջ ներգրաւուած են թատրոնի երիտասարդ դերասաններ՝ Սամուէլ Թոփալեան, Վահագն Գասպարեան, Աստղիկ Ապաճեան, Աննա Զաքարեան, Վալենթինա Ջուլհակեան, Գէորգի Յովակիմեան, Լեւոն Ղազարեան, Ալլա Սահակեան, Պօղոս Գույումճեան: Այս թատրոնի գեղարուեստական ղեկավարը թատրոնի հիմնադիր, անուանի թատերական գործիչ Հենրիկ Մալեանի դուստրն է՝ Նարինէ Մալեանը, որու հրաւէրով ալ Ժիրայր Բաբազեան կը կատարէ բեմադրութիւնը: Ժիրայր Բաբազեան հայրենի արուեստի ոլորտին մէջ այլ գործունէութիւն եւս կ՚իրականացնէ, որու համար ժամանակաւորապէս կը գտնուի Հայաստան եւ «Ատամնաբոյժն...նորէ՞ն»ի 10 Հոկտեմբերի առաջնախաղէն առաջ հարցազրոյց մը տուաւ ԺԱՄԱՆԱԿ-ին:

 

-Ժիրայր, առիթով մը Դուք ըսած էք, թէ սփիւռքի մէջ մշակոյթ չկայ: Արդեօք այդ մէկը առիթ հանդիսացա՞ծ է, որ փախուստ տաք սփիւռքեան միջավայրէն եւ աւելի արհեստավարժ վայրեր փնտռէք:

-Այսինքն, եթէ հայկականի մասին է խօսքը, այո, կարելի է ըսել, թէ փախած եմ, բայց ես վաղուց փախած եմ սիրողական մակարդակէն, նոր չէ: Այսինքն, կ՚երեւի 1984-85 թուականներուն, երբ ես Լոս Անճելըս էի: Հինգ տարի յետոյ փոխադրուեցայ Փարիզ, արդէն ձեւով մը դռները փակեցի գաղութային, սիրողական, համայնքային բոլոր տեսակի գործունէութիւններուն առջեւ ու զբաղեցայ իմ արհեստավարժ մասնագիտութեամբ: Կը նշանակէ, թէ կը գործէի օտար շրջանակի մէջ, որովհետեւ դուրսը, մեզ մօտ չկայ հայկական արհեստավարժ թատրոն:

-Բայց հայերը լսելով, որ հայ մը, տեղ մը ներկայացում ունի, կու գայի՞ն:

-Շատ չէ: Շատ չէին հետաքրքրուած:

-Այդ վիճակը կրնա՞յ հիասթափութիւններու առիթ դառնալ արուեստագէտի մը համար:

-Այո, կը ջղայնացնէ: Փարիզ ալ նոյն վիճակն է, ոչ միայն Ամերիկա:

-Իսկ այստեղ ինչպէ՞ս տեսաք մշակութային կեանքը. անցեալ տարուընէ սկսած էք գործակցիլ հայկական թատերական դաշտին հետ:

-Այո: Համազգայինի մէջ բեմադրած եմ ֆրանսացի անցեալ դարու ծանօթ հեղինակի մը՝ Սաշա Կիթրիի «Եկուր երազենք» թատրերգութիւնը, որ տակաւին բեմի վրայ է, կը խաղցուի: Անոր գործերը շատ սիրուած եւ բեմադրուած են, անցեալ դարուն յայտնի դէմք էր, հակառակ անոր որ իր թատրոնները պուլվարային մակարդակի են, բայց նուրբ եւ սրամիտ ոճով գրուած են: Քիչ մը փոշեզրկած եմ այդ մակարդակէն եւ յաւելումներ ըրած, որ դուրս գայ այդ հասարակ պուլվարային մակարդակէն:

-Հիմա՝ բեմ պիտի հանէք Պարոնեանի «Ատամնաբոյժն արեւելեան»ը, որուն նոր մօտեցում ցուցաբերած էք եւ խորագիրն ալ փոխած՝ «Ատամնաբոյժն...նորէ՞ն»ի: Ինչպէ՞ս մեկնաբանած էք հանրայայտ այդ ստեղծագործութիւնը:

-Հարկաւ, ամէն մարդ կը փորձէ աւանդական գործ մը նորոգել, ժամանակակից հագուստ հագցնել, կամ ժանրը փոխել, վերացական դարձնել եւ այլն, այդ չէ նորութիւնը ինծի համար: Իմ բերած նորութիւնս տրամաթուրկիական նորութիւն է, ոչ թէ հագուստի կամ այլ հարցերու մէջ փորձած եմ նորութիւն ընել, այլ՝ կառուցուածքի մէջ:

-Փաստօրէն, հայաստանցի դերասանները արեւմտահայերէն պիտի խօսին: Ինչպէ՞ս դրած էք լեզուն, շեշտը եւ լեզուի մը համար անհրաժեշտ կարեւոր բաղադրիչները:

-Կը փորձենք հնարաւոր չափով աշխատիլ այդ ուղղութեամբ: Մեծ ճիգեր կը թափենք լեզուի առումով: Թատրոնի գեղարուեստական ղեկավար՝ Նարինէ Մալեան ինք ուզեց, որ թատրոնին մէջ արեւմտահայերէնով բան մը բեմադրուի. ըսաւ, որ թատրոնը Պարոնեան չէ ունեցած, եւ քանի որ ես, բեմադրիչ ըլլալով նաեւ արեւմտահայերէնի կրողն եմ, ուրեմն զիս հրաւիրեցին եւ տեղւոյն վրայ ահաւասիկ կ՚աշխատիմ: Այստեղի բեմադրիչները փորձեր կ՚ընեն արեւմտահայ հեղինակներու գործեր բեմադրել, բայց լեզուն չեն կրնար ճիշդ ձեւով սորվեցնել: Կը կարծեն, թէ գիտեն, բայց այդպէս չէ, անընդհատ խոնարհումներու, հոլովումներու սխալ կ՚ընեն, հնչիւնականը մէկ կողմէն, շեշտի հարցերը՝ ուրիշ եւ այլն…

Թատրոնը, ուր կ՚ընեմ բեմադրութիւնը, լաւ եւ երիտասարդ դերասաններէ կը բաղկանայ, որոնք տրամադիր են, պատրաստակամ են սորվելու, լաւ գործ մը խաղալու:

-Այս գործով անգամ մը եւս պիտի փորձէ՞ք թերեւս յիշեցնել Պոլսոյ մէջ սկիզբ առած թատերական աւանդոյթները:

-Կարելի է յիշեցնել, բայց այդ չէր բեմադրութեան նպատակը: Հարկաւ, Պոլիսէն սկսած է արեւմտահայ թատրոնը, բայց շատ կանուխ Թիֆլիզ անցած է: Գրեթէ երկու գլխաւոր կեդրոններն էին արեւմտահայ թատրոնի՝ Պոլիսն ու Թիֆլիզը: Երբ այս ներկայացումը ֆրանսացի արհեստավարժ դերասաններով բեմադրեցի Փարիզի մէջ, Նարինէ Մալեան տեսած էր տեսագրութիւնը, եւ ուզած էր, որ հոս ալ ըլլայ: Ներկայացումը դուրս է հայկական նիւթէ, ամէն երկրի մէջ ալ կարելի է բեմադրել եւ ամէն ազգի հանդիսատեսի ներկայացնել: Ես Նարինէ Մալեանին անշուշտ ըսի, որ ֆրանսական բեմադրութեան մէջ, ինչպէս կ՚երեւի տեսագրութեան մէջ, բաւական բաց եւ չարաճճի տեսարաններ կան, ֆրանսական ճաշակով: Եւ ինք ըսաւ՝ այո՛, կ՚ուզեմ: Տռփական ներկայացում չէ անշուշտ, որ պիտի բեմադրենք, Պարոնեանի ժանրին մէջ է գործը, եւ Պարոնեան, երբ այս գործը գրած է, քսանչորս տարեկան էր, երիտասարդ էր, ուզած է զուարճանալ եւ բաց տեսարաններ դրած է մէջը, համբուրուելու եւ այլն, որոնք իր ժամանակին համար շատ բաց եղած են, բայց այսօր, եթէ այս օրերուն փոխադրենք, բոլորովին պիտի բանանք, իմաստ չունի հին ժամանակուան նման խաղալ, ինչպէս կը խաղային Պոլսոյ մէջ: Ուրեմն ես յանդգնութիւն ունեցած էի բաւական հեռու երթալու եւ այդ ամբողջ պատմութիւնը ներկայացնելու, որ ատամնաբոյժի մը պատմութիւն է՝ ատամնաբուժութենէն զատ ամէն ինչ կ՚ընէ, բացի իր գործէն, սեռային արկածախնդրութիւններու շարան մըն է: Բայց ինծի համար ամենէն էական նորութիւնը, որ բերած եմ այս գործին մէջ, այն է, որ բաւական փոխած եմ թատրերգութիւնը, անոր կառոյցը: Պարոնեան հինգ արար գրած է, կառոյցը այնքան ալ յաջող չէ: Փայլուն կը սկսի, բայց կամաց-կամաց կը թուլնայ եւ աւարտ ալ չունի գրեթէ: Իսկ այս զարգացումները կարեւոր են լաւ թատերախաղի մը համար: Աւելորդ բաներ կան մէջը, որոնք կապ չունին ընդհանուր թեմային հետ: Ուրեմն, ես հինգ արարները երեքի վերածած եմ, որոնց երրորդ արարը գրեթէ վերստին գրուած է, կան հատուածներ, զորս ես գրած եմ, բայց անշուշտ, ներշնչուելով նոյն Պարոնեանի ուրիշ գործերէն կամ իր երկխօսութիւններու կառուցուածքէն, ոճէն:

Կառոյցը փրկած եմ ձեւով մը: Սկիզբ, միջնախաղ չկար եւ կատակերգութեան արժանի վերջնախաղ ալ չկար: Ժամանակին, երբ Լոս Անճելըս նոր հասած էի եւ ՀԲԸՄ-ի գեղարուեստական ղեկավարութեան իմ գործունէութեան ծիրէն ներս «Ատամնաբոյժն արեւելեան» բեմադրած էի, արդէն այդ վերածումը ըրած էի, իսկ երբ Փարիզի մէջ ֆրանսերէնով ըրի, աւելի ձեւի մտաւ, ամրապնդուեցաւ…

Ուրեմն ատոնք է, որ կը կիրառեմ, արդէն հայկական արհեստավարժ թատրոնին մէջ:

-Ինչ նկատի ունիք, երբ կ՚ըսէք՝ սպասենք, տեսնենք, թէ ինչպէ՛ս կ՚ընդունուի իմ ներմուծածը թատրերգութեան մէջ: Քննադատնե՞րը նկատի ունիք, կը տեսնէ՞ք Հայաստանի մէջ բաւարար չափով թատերական քննադատական միտք:

-Ոչ, աւելի ժողովուրդին կողմէ կը սպասեմ տեսնել, թէ ինչպէս կ՚ընդունուի: Թատերական քննադատներն ալ արձագանգներ կ՚ունենան, կը սպասենք նաեւ անոնց գնահատականներուն: Ինծի կ՚ըսեն, թէ լուրջ քննադատներ չկան, չեմ գիտեր, ես ամէն ինչ չեմ կարդար, թերեւս ալ կան: Սպասենք, տեսնենք:

-Դուք տակաւին պիտի մնա՞ք Հայաստանի մէջ:

-Հիմիկուհիմա այո, որովհետեւ «Կարինէ» օփերայի ծրագիրն ալ կայ, ամբողջական բեմադրութիւնը պիտի կատարեմ, որ Փետրուարին ներկայացուի, բայց մինչեւ այդ՝ մաէսթրօ Օրբելեանը զիս պաշտօնապէս հրաւիրած է, որ ես մնամ Օփերայի իբրեւ բեմական հարցերով խորհրդական, որովհետեւ ես այնտեղ չեմ կրնար գործերս ամբողջովին ձգել, բայց քանի կ՚աշխատիմ հոս, խնդրած է ինձմէ, որ խորհրդատու ըլլամ բեմական հարցերուն: Խնդրած է, որ բոլոր օփերաները թարգմանեմ հայերէնի, որպէսզի վազող տողով ներկայացուի հանդիսատեսին, հիմա արդէն վազող տողով աշխարհի բոլոր օփերաները կ՚ընեն այդ մէկը, որպէսզի ժողովուրդը գիտնայ, թէ ինչ կ՚ըսուի բեմին վրայ եւ նաեւ հայկական օփերաները հայերէն կ՚ընենք: «Անոյշ»ը գնաց արդէն անգլերէնով:

-Իբրեւ բեմադրիչ, Ձեր երազներուն մէջ կա՞ր հայաստանեան բեմի վրայ գործունէութիւն ունենալ:

-Կը դժուարանամ ըսել: Խորհրդային տարիներուն չէի ուզեր: Ես հոս ուսանած եմ: Այնպէս որ լաւ գիտեմ Հայաստանը, եւ երբ ուսումս վերջացաւ, ես աւելի շատ կ՚երազէի երթալ արտասահմանի օտար շրջանակներուն մէջ իմ կարողութիւններս փորձել, տեսնել՝ ո՞ւր եմ, ի՞նչ եմ: Այդ ժամանակ շիտակը ոչ ոքի մտքէն կ՚անցնէր գալ եւ Հայաստան հաստատուիլ: Ես զգացած էի նաեւ, որ այդ ժամանակ այստեղ լուրջ խտրութիւն կար հայաստանցիներու եւ սփիւռքահայերու միջեւ, եւ չեմ կարծեր, որ ինծի լուրջ դերակատարութիւն կու տային: Այսօր իրավիճակը բոլորովին փոխուած է:

-Այսօր չէ՞ք զգար այդ խտրականութիւնը:

-Ոչ, մանաւանդ երիտասարդ սերունդին մէջ ի սպառ կը բացակայի: Այնքան շատ դուրսէն եկան, գացին, իրենք ալ գացին, ետ եկան, հազար տեսակ տեղաշարժ եղաւ, որ վերացուց այդ խտրականութիւնը: Երբեմն աւագ սերունդի ներկայացուցիչներ «ախպար» բառը կ՚ըսեն կատակի համար, բայց այդ նոր սերունդին հասկնալի չէ:

-Իսկ Ֆրանսայի մէջ ինչպիսի՞ թատերական գործունէութիւն կը վարէք:

-Այնտեղ կան ժամանակաւոր խումբեր, որոնք շրջանի մը համար կը կազմուին եւ բեմադրութիւններ կ՚իրականացնեն, անոնց հետ կը գործակցիմ, հայաստանեան չափանիշերով մնայուն թատերախումբեր չկան այնտեղ: Բայց 2003 թուականէն առիթն ունեցայ գործակցիլ յայտնի թատերական գործիչ Փիթըր Պրուքի դստեր՝ Իրինա Պրուքի հետ, որ Նիս քաղաքի Ազգային թատրոնի գեղարուեստական ղեկավարն է, մինչեւ վերջերս միասին էինք, ինք բեմադրութիւններ կը դնէր, ես կը խաղայի, խումբ կազմած էր, բայց ոչ պաշտօնական խումբ, երբ ներկայացում ըլլար, խումբը կը հաւաքուէր, կը խաղար եւ կը վճարուէր:

-Մտադի՞ր էք «Ատամնաբոյժն արեւելեան»ի այս բեմադրութիւնը տանիլ հայկական համայնքներ եւ արեւմտահայերէնով բեմադրուած գործը ներկայացնել նաեւ անոնց:

-Համայնքներուն հետ դժուար է նման գործ ընել, ամէն ինչ նիւթականի կը յանգի, տասը-տասնհինգ հոգինոց խումբ է, ծախսերը կան, մնալու, ներկայացում խաղալու… Գաղութներ կան, որ ամէն ծախս կ՚ընեն, բայց թատրոնի, մշակոյթի համար չեն ծախսեր…

-Իսկ Ձեր օրինակը կրնա՞յ սփիւռքահայ այլ արհեստավարժ արուեստագէտներու համար նախատիպ դառնալ, որ գան եւ ժամանակի մը համար գործեն Հայաստանի մէջ:

-Ամէն ինչ կարելի է, եթէ այդ արուեստագէտներուն նիւթական առումով արհեստավարժ մօտեցում ցուցաբերուի, վճարուին անոնց ծախսերը, հոնորարները, քանի որ հոս գալով անոնք իրենց երկիրներուն մէջ իրենց գործերը կը ձգեն, հետեւաբար հոս է, որ պիտի վճարուին: Այդպէս արհեստավարժ կ՚ըլլայ: Ես հիմա այդ ձեւով է, որ կը գործեմ Հայաստանի մէջ:

 

Ժիրայր Բաբազեան ծնած է Գահիրէի մէջ, Եգիպտոս, կրթութիւնը ստացած է Կիպրոսի Մելգոնեան կրթական հաստատութեան երդիքին տակ, այնուհետեւ բարձրագոյն կրթութիւնը ստացած է Երեւանի մէջ։ Յետոյ տեղափոխուած է Միացեալ Նահանգներ։ Անոր ամբողջ ստեղծագործական կեանքը կիսուած է Միացեալ Նահանգներու եւ Ֆրանսայի մէջ։

Մինչեւ 1980 թուականի Միացեալ Նահանգներ հաստատուիլը, Բաբազեան Գահիրէի Հայ գեղարուեստասիրաց միութիւնը ղեկավարած է, աշխատած է Եգիպտոսի, Աւստրալիոյ, Գանատայի, Ֆրանսայի, Անգլիոյ թատրոններուն մէջ իբրեւ դերասան, գործօն մասնակցութիւն բերած է այդ երկիրներու հայ թատերական կեանքին: Ժիրայր Բաբազեան արժանացած է Գալիֆորնիոյ շարժարուեստի խորհուրդի «Ոսկէ աստղ» շքանշանին (1986), Տրամայի քննադատներու առաջին մրցանակին (1989), Շարժարուեստի գործիչներու միութեան կողմէ՝ լաւագոյն դերասան կոչման: Իսկ Միացեալ Նահանգներու մէջ տասն տարի շարունակ ամենատարբեր թատրոններու մէջ ոչ միայն խաղացած է, այլեւ բեմադրութիւններ իրականացուցած: Չորս տարի ղեկավարած է ՀԲԸՄ  Գալիֆորնիոյ   թատերախումբը:

Բաբազեան տաղանդաւոր արուեստագէտ մըն է, որուն նուաճումները կ՚երկարին Հայաստանէն Միջին Արեւելք եւ անկէ մինչեւ Եւրոպա եւ Ամերիկա։ Ֆրանսահայ դերասան, բեմադրիչ ու թարգմանիչ Ժիրայր Բաբազեան 2009 թուականին արժանացած է Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Սերժ Սարգսեանի «Մովսէս Խորենացի» շքանշանին՝ իր գեղարուեստական նուաճումներուն եւ հայ արուեստը համաշխարհային բեմերու վրայ պանծացնելու նուիրումին համար։

Արուեստագէտը մաս կը կազմէ Ֆրանսայի ամենէն յայտնի թատերախումբերէն մէկուն. որուն բեմադրիչն է աշխարհահռչակ Իրինա Պրուք. դուստրը նոյնքան նշանաւոր Փիթըր Պրուքի։

Բաբազեան բեմ բարձրացած բազմաթիւ յայտնի դերերով, որոնց շարքին նաեւ ամենէն յայտնի դերերէն մէկը (Պաթըմ) Շէյքսփիրի «Միջամառնային երազ մը» թատերախաղին մէջ, որ Իրինա Պրուքի արդիական մեկնաբանութեամբ շրջեցաւ համայն Եւրոպան, Հիւսիսային Ափրիկէն եւ Գանատան, արժանանալով միջազգային մամուլի անվերապահ գնահատանքին։

Աշխարհահռչակ բեմադրիչը նախաձեռնած է ուրիշ արկածախնդրութեան մը Սերվանթեսի «Տոն Քիշոթ»ին տալով նոր մեկնաբանութիւն մը։ Այս խաղը բեմ բարձրացաւ Փիթըր Պրուքի «Թէաթր տէ Պուօ տիւ Նիւր» պատմական թատերասրահին մէջ։ Այս անգամ Բաբազեան ստանձնած էր Սանչօ Փանզայի դերը՝ գրեթէ ամբողջ թատերախաղը կրելով իր ուսերուն։ Ամբողջ ֆրանսական մամուլը գերազանց գնահատանքով արտայայտուեցաւ ի տես թատերախաղի յաջող բեմադրութեան ու մանաւանդ Բաբազեանի արտակարգ խաղարկութեան։ Փարիզի «Ֆիկարօ» թերթի թատերական քննադատը՝ Նաթալի Սիմոն իր թատերախօսականին մէջ «սքանչելի տաղանդ» հռչակած էր Բաբազեանը։

Բացի ֆրանսական բեմի իր յաջողութիւններէն, Բաբազեան Փարիզի մէջ հիմնած է Տիգրան Չուխաճեանի հետազօտական հիմնարկը, նպատակ ունենալով հայկական արժէքները ծանօթացնել միջազգային հասարակութեան։

Արեւմուտքի մէջ առաջին անգամ միջազգային բեմ բարձրացած է մեր ազգային օփերան՝ Տիգրանեանի «Անոյշ»ը, Ժիրայր Բաբազեանի ջանքերով եւ բեմադրութեամբ, 1981-ին՝ անգլերէնով եւ 2001-ին՝ հայերէնով Միշիկընի օփերային մէջ։ Նոյնպէս իր թարգմանութեամբ Սան Ֆրանսիսքոյի օփերայի բեմին վրայ ներկայացուեցաւ հայկական առաջին օփերան՝ Չուխաճեանի «Արշակ Բ.»ը, իր հարազատ բնագրով։

Իր ազատ պահերուն Բաբազեան կը զբաղի թարգմանչական գործով։ Վերջերս հրատարակութեան պատրաստած է Վահան Թէքէեանէն փուն մը քերթուածներ՝ անգլերէն լեզուով ու գեղարուեստական ընտիր ճաշակով։ Այս հատորին շնորհանդէսը մեծ արձագանգ գտած է մամուլին մէջ։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ