ՎԱ­ՀԱՆ ԹԷ­ՔԷԵԱՆ ՅԱ­ՒԵՐ­ԺԱ­ՀՈՒՆՉ ԲԱ­ՆԱՍ­ՏԵՂ­ԾԸ

«Վահան Թէքէեանով՝ կը զգաստանանք»։

Յակոբ Օշական

Այս հաստատումը կը բնորոշէ բանաստեղծութեան ինքնութիւնը:

Արդարեւ, «բանաստեղծութիւն»ը անվերծանելի այն խորհուրդն է, որ իր բխումը կը ստանայ Մարդ էակի խորախորհուրդ հոգեվիճակէն: Մերթ խաղաղ է ան, նման մշտադալար բնութեան մեզի պարգեւած խորագոյն ապրումներուն, ու մերթ՝ մեր ներքին տագնապներէն ծնունդ առնող յուզական եւ իմացական խռովքներուն:

Յակոբ Օշական երբ կը վերլուծէ Բանաստեղծին ստեղծագործութիւնը, շատ զգոյշ կը վերաբերի իր ընտրած բառերուն նկատմամբ: ԻՐԱՒ բառը, որ բոլորիս կողմէ կը գործած-ւի իր պարզագոյն իմաստով, իր մօտ բարձրագոյն որակումն է, զոր կ՚ընծայէ Թէքէեանի քերթողութեան եւ որու ընթերցումէն կը զգաստանայ ընթերցողը: Կա՞յ արդեօք ուրիշ բառ մը, որ պիտի կարենար փոխարինել բանաստեղծութենէն մեզի փոխանցուող գրական - գեղագիտական այն հաճոյքը եւ որուն ընկալումը կը հանդիսանայ բարձրակէտը ընթերցողին ներաշխարհային հարստութեան:

Յ. Օշական 1945-ի սկիզբին երբ գրի կ՚առնէր Թէքէեանին նուիրած «Սփիւռքը եւ իրաւ բանաստեղծութիւնը» մենագրութիւնը, տակաւին անաւարտ՝ Ապրիլ 4-ին, Գահիրէի մէջ 67-ամեայ բանաստեղծը իր «մէկ հատիկ»ն ալ կը փակէր ընդմիշտ այս աշխարհին: Յանկարծ կանգ կ՚առնէ Օշական եւ նոր՝ Դ. եւ Ե. զոյգ ենթաբաժանումներով կ՚ամբողջացնէ իր երկը, սկսելով հետեւեալ նախադասութեամբ.

«Այս գրքոյկը նոր էր աւարտած,

Երբ… վարագոյրը իջաւ»։

Գիրքը լոյս կը տեսնէ նոյն տարին, որ կ՚ըլլայ Թէքէեանի քերթողութեան նուիրուած գրականագիտական առաջին վկայութիւնը, իր խորքով՝ ցարդ անկրկնելի:

Արդարեւ, եթէ Թէքէեան ի կենդանութեան ամբողջապէս ու լիարժէք խորքով չէր կրցած վայելել իր երկերուն արդար գնահատանքն ու «հասկցուած ըլլալու» գոհունակութիւնը, սակայն յետմահու, իր թողած գրական ժառանգութիւնը գրեթէ լիովին եղաւ առարկան թէ՛ մտաւորականութեան եւ նոյնքա՛ն՝ գրասէր ընթերցող հասարակութեան: Ցարդ, տասնեակէ մը աւելի լոյս տեսան հատընտիր հատորներ եւ ուսումնասիրութիւններ, որոնք իր ժողովուրդին մօտեցուցին արուեստագէտ բանաստեղծն ու արձակագիրը, խմբագիրն ու հրապարակագիրը, ուսուցիչն ու գաղափարախօսը, հասարակական ու հայ մշակոյթի գործիչը:

Այժմ կը մնայ գիտական խորքով պատրաստուած ամբողջական երկերու ակադեմական հրատարակութիւնը՝ որուն արժանի է Վահան Թէքէեան Մարդն ու Բանաստեղծը:

Քիչերն են որ պիտի մնան իրենց բարձունքին վրայ:

Թէքէեանի գեղարուեստական ստեղծագործութիւնը կը պատկանի այդ «քիչ»երուն վերապահուած մենաշնորհին:

Որովհետեւ, իր մօտ՝ քերթուածը առաւելաբար «կեանքէ կեանք» գացող ապրուած յոյզն ու ճաշակուած դառնութիւնն է տառապանքին: Այդտեղ՝ Մտածում եւ Զգացում հաւասարազօր բաղադրատարրերն են բանաստեղծին ներքին աշխարհին, խորապէ՛ս ներդաշնակ, ջինջ ու պարզ, ու նաեւ ճարտարապետուած՝ խորունկէն եկող իր արմատներով:

Իր քերթուածները ազատագրուած են ժամանակի նեղ սահմանափակումէն, նոյնիսկ եթէ անոնք բանաստեղծականացուած վերարտադրութիւնն են ժամանակի ոգիին, մեր համայնական ապրումներուն եւ հաւաքական յիշողութեան:

Արդ, ո՞ւր է գաղտնիքը:

Պիտի ըսենք՝ բանաստեղծումին մէջ: Անխա՛ռն եւ իրաւ:

Անհունօրէն իր խորունկ ցաւն ու ցասումը, արդարօրէն՝ բայց անկրկնելի զսպուածութեամբ մը արտայայտել կարենալու մէջ կը կայանայ այն՝ որ պիտի զանազանէր ոտանաւորը քերթուածէն:

«Հոգեր» (1901) հատորը, իբրեւ անդրանիկ բխում, խոստմնալից սկիզբ մը համարուեցաւ ժամանակակից քննադատ միտքին կողմէ: Սակայն, անմիջապէս ետք այդ թուականէն, Թէքէեանի ներաշխարհին մէջ կեանքի կոչուեցաւ հրաշալի յարութիւն մը: Տասնամեակ մը բաւարար եղաւ, որ ան դարձնէր անկարելին՝ կարելի: 1914-ին հրատարակուած էր իր երկրորդ քերթողագիրքը, համանուն հրաշքը իբրեւ խորագիր կ՚ընդունէր ու կը մէկտեղէր մեծագոյն մասը իր ցանուցիր քերթուածներուն, թիւով՝ շուրջ 150: Գիրք մը՝ արդարօրէն իր տեղն ու դիրքը նուաճող «Ցեղին սիրտը»ի եւ «Հեթանոս երգեր»ու հեղինակին կողքին, զուգահեռաբար՝ Մեծարենցին ու Սիամանթոյին:

Ու պատահեցաւ նաեւ այլ հրաշք մը (Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքարանէն եկած հրաւէրը), որ զինք փրկեց Եղեռնի զոհը դառնալու վերահաս վտանգէն: Մնաց կենդանի՝ երգելու փառքն ու արհաւիրքը անցեալի, ներկայի շուարումն ու ապագայի տեսիլքը… եւ Արիւնը ազգին… վասն մեր եւ բազմաց:

«Կէս գիշերէն մինչեւ արշալոյս»ը, «Սէր»ը, «Հայերգութիւն»ն ու «Տաղարան»ը մեզի կու գան իբրեւ վկայութիւնը եղեռնապատումին եւ նորակազմ Սփիւռքին, որուն համար կը դողար իր հոգին:

Թէքէեանի քերթողութիւնը կը պատկանի որքա՛ն հայ ժողովուրդին, նոյնքա՛ն եւ համայն մարդկութեան ազնի՛ւ հոգիներուն:

Եղեռնի յուշ-քանդակներով ստեղծագործուած իր քերթուածները, վե՛ր են, շա՛տ վեր՝ միայն մեր ժողովուրդին ցաւն ու ցասումը արտայայտող կտորներ ըլլալէ, այլեւ կը պատկանին հանուր մարդկութեան: Համամարդկային ազնուագոյն գաղափարներուն շեշտադրումն են նաեւ՝ խոհական էջերը իր չափածոյ տաղերուն, որոնք ունին Ապրումին եւ Յղացքին կենարար միասնութիւնը:

Կա՞յ աւելի վսեմը այն բնութագրումին, քան՝ «Եկեղեցին հայկական», «Հաշուեյարդար», «Բարձրացում» կամ «Երբ օրը գայ վերջապէս» քերթուածներուն եւ անոնց բազմատասնեակ նմաններուն մէջ տեղ գտած հոգիի եւ միտքի հաւասարազօր արտայայտութիւնը... որ մեր իւրաքանչիւր ընթերցումէն ետք մեզի կը վերադառնայ առաւե՛լ անուշցած ու զօրացած, մեր հոգիին մէջ մնալու յաւիտեան։

Թէքէեանի կենդանութեան լոյս տեսած հատորներէն դուրս կը մնայ այլ քերթուած մը, որ հրապարակուեցաւ իր «Ամբողջական երկեր» յետմահուան հանրութեան ներկայացուած հատորներու շարքին: Այդ բանաստեղծութեամբ կ՚ուզեմ փակել այս հակիրճ ակնարկը, զոր կը նուիրեմ Թէքէեանի համամարդկային քերթողութեան.

«Գիտեմ գաղտնիք մ՚ահաւոր.-

Այս Աստուածն է սուտ

Աստուած

Մ՚որ խաբած է մարդը միշտ, եւ

մարդը զինք է խաբած…»

եւ անոր շարունակութեան մէջ՝

«Պիտի մեռնի՛ այս Աստուած

այս մարդուն հետ

գիրկընդխառն,

Որ բուն Աստուածն՝ աքսորուած

սրտէն, մտքէն իր զաւկին՝

Վերադառնայ ու կազմէ նորէն

անոր նոր հոգին»։

Իսկ մա՞րդը...

«Պիտի մեռնի մարդը այս -

հրճուանքս է մեծ թէեւ դառն -

Իր գործերովը բոլոր,

ու պիտի նոր մարդը ծնի

Բանաստեղծի մը թերեւս

երգէն սիրոյ, ցասումի…»։

Ա՛յս է կտակը բանաստեղծին:

Աշխարհը ղեկավարող ուժերու մօտ, յանուն եւ վասն Աստուծոյ, 20-րդ դարուն ամբողջ տեւողութեան աւելի քան 100 միլիոն մարդկային զոհերու, պիտի մեռնի անպայման Չարիքի աստուածը, որպէսզի «նոր Մարդը ծնի՝ բանաստեղծի մը թերեւս երգէն սիրոյ, ցասումի» եւ անոր երգերուն ընդմէջէն ծնի հաւաքական գիտակցութեան նոր Աստուածը, համամարդկային իմաստասիրութեամբ գերագոյն ուժը, որ մշտագոյ, անսկիզբ եւ անվախճան մեծատառ ՍԷՐն է: ԲԱՆՆ Աստուծոյ:

«Միմիայն ա՛յս, մընացեալն

ամբողջ պատրա՜նք է…

եւ գուցէ Անոր երբեք չհասնինք։

Անոր իղձովը մեռնինք…»։

Կը վերադառնամ Թէքէեանի գիտակցական կեանքի յիսնամեայ շրջանին... որ խառնուրդն էր հողեղէնի եւ ոգեղէնի, եւ իբրեւ մշտական ներկայութիւն՝ ան կը մնայ մեզի հետ այսօր, եւ նոյնքան, առաւել եւս ներկայ 21-րդ դարու համամարդկային եղբայրութեան եւ սիրոյ ռահվիրայ բանաստեղծը: Անոր քերթողութիւնը պարզ է, բայց խորունկ: Իր տողերը մութին մէջ լոյսը շողացնող ճաճանչներ են, մերթ՝ լճացած զգացումներու շարժում ու գրգիռ շնորհող, հոգիները ալեկոծող մինչեւ հոգեյատակը մեր զգայնութեանց, ու մերթ՝ ալեկոծեալ ու խռովեալ հոգիներուն խաղաղութիւն ներշնչող ԲԱՆի արարում:

Թերեւս վաղուան սերունդները պիտի գան լաւագոյնս մեկնաբանելու խորհուրդը Թէքէեան հայերգակ ու մարդերգակ բանաստեղծին:

Յաւերժութեան ուղեւորն է ան, մեզմէ հեռու՝ մեզի հետ, որպէսզի միշտ յիշենք իր հոգին, «որ դողաց վասն [մեր] եւ բազմաց…»։

ԱՐԱՄ ՍԵՓԵԹՃԵԱՆ

«Նոր Յառաջ», Փարիզ