ՅՈԲԵԼԵՆԱԿԱՆ ՕՍՔԱՐ. ԿՈՉԵՐ ԵՒ ՅԱՌԱՋԸՆԹԱՑ

Շարժարուեստի Ամերիկեան ակադեմիոյ տարեկան մրցանակաբաշխութիւնը՝ «Օսքար»ը, այս տարի 90-րդ անգամ տեղի ունեցաւ, կրկին իր վրայ սեւեռելով բարձր արուեստի սիրահարներուն ուշադրութիւնը: Հոլիուտի «Տոլպի» թատերասրահը արարողութենէն շաբաթներ առաջ կը զարդարուէր ու պատշաճօրէն կը պատրաստուէր ընդունելու շարժապատկերի արուեստի այսօրուան աստղերը, որոնք ամբողջ տարի մը կը սպասեն վայելելու աշխարհի ամենէն նշանաւոր կարմիր գորգին վրայ քալելու հաճոյքը: Աշխարհի չորս ծագերէն «Տոլպի» ժամանած են նաեւ անոնց ինքնամոռաց երկրպագուները: «Օսքար»ը, որ վաղուց արդէն դադրած է միայն արուեստի տօն ըլլալէ, շքեղութեամբ, առեւտուրով, որմազդներու հեղեղով ողողեց ողջ տարածքը: Միլիոնաւոր մարդիկ ալ արարողութեան կը հետեւէին տուներէն կամ սրճարաններէն՝ ուղիղ արձակուող եթերի միջոցաւ: Մրցանակաբաշխութեան արարողութիւնը, ինչպէս անցեալ տարի, այս տարի նոյնպէս կը վարէր ամերիկեան հեռատեսիլի հաղորդավար Ճիմի Քիմմըլ՝ ընթացքին շաղակրատելով եւ շատախօս կատակներ ընելով:

Հակառակ յոբելենական ըլլալուն, այս տարուան «Օսքար»ը ընթացաւ առանց անակնկալներու, սակայն նկատելի էր յարաճուն հետաքրքրութիւնը այն նիւթերուն եւ գաղափարներուն հանդէպ, որոնք տարուէ տարի, աւելի բազմազան կերպով, կ՚արծարծուին մրցանակաբաշխութեան ընթացքին: Այդ նիւթերը հետզհետէ աւելի բաց քննարկումի կը դրուին եւ կը բազմանան աւելի համարձակ կերպով անոնց մասին արտայայտուողները: Այս տարուան «Օսքար»ին ուղեկցեցան հաւասարութեան ու կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան կոչերը: Ամիսներ առաջ, շարժարուեստի աշխարհը ցնցած էր բրիտանացի դերասանուհի Քէյտիըն Նոպլի՝ Նիւ Եորքի դատարան ներկայացուցած հայցը՝ հոլիուտեան ազդեցիկ արտադրիչ Հարւի Ուէյնսթէյնի դէմ՝ զայն մեղադրելով իրեն «սեռական-ստրկութեան» մէջ պահելուն համար: Այլ կիներ եւս միացած են այդ մեղադրանքին եւ մեղադրած են նշանաւոր գործիչը նոյն արարքին համար: Այս աղմկայարոյց իրողութենէն ետք Հարւի Ուէյնսթէյն որոշումով մը հեռացուած է Ամերիկեան շարժարուեստի եւ գիտութեան ակադեմիայէն: Անոր անդամակցութիւնները դադրեցուցած են նաեւ Բրիտանական շարժարուեստի ակադեմիան եւ այլ միութիւններ, մամուլը անողոք քննադատութեան ենթարկած է հոլիուտեան արտադրիչը՝ այսպէսով վերջ դրուած է նաեւ անոր փառք ու հռչակին: Վաճառքի հանուած է արտադրիչին սթիւտիոն, քանի որ բացայայտումէն ետք սթիւտիոյի գործերը ճգնաժամի մէջ մտած են: Ահա այս իրողութենէն ամիսներ ետք տեղի ունեցաւ «Օսքար»ը եւ շարժարուեստի դէմքերը բեմ բարձրացան՝ ֆիլմաշխարհը փոխելու եւ զայն աւելի պատասխանատու դարձնելու կոչերով: Կոչերուն սլաքները ակնյայտօրէն կը տանէին դէպի Ուէյնսթէյնի հետ պատահած խայտառակութիւնը, սակայն նպատակ կար այս արարքով բացառել նման արմատացած վարքը՝ շարժապատկերի աշխարհէն ներս:

«Ջուրին ձեւը». Ահա այն շարժապատկերը, որ ստացաւ այս տարուան «Օսքար»ը՝ յայտնուելով հիացումներու եւ քննադատութիւններու տարափին տակ: Մեքսիկացի նշանաւոր բեմադրիչ Կիյերմօ Տել Թորոյի այս շարժանկարը, մրցանակի ներկայացուելէն առաջ քննադատուեցաւ: Բեմադրիչը մեղադրած են գրագողութեան կապակցութեամբ: Փուլիցըրեան մրցանակի դափնեկիր Փոլ Զինտէլի որդին յայտնած է, որ «Ջուրին ձեւը» ժապաւէնի բեմագրութիւնը ակնյայտօրէն գողցուած է իր հօր՝ «Ձգէ զիս լսեմ քու փսփսուքդ» (Let Me Hear You Whisper) ստեղծագործութենէն, որ գրուած է 1969 թուականին: Այս մեղադրանքը լայն քննարկման նիւթ դարձաւ, սակայն շարժանկարը արտադրող սթիւտիոն հերքեց այդ յանցանքին վերագրումը՝ նշելով, որ նիւթի համընկնումը պատահական է: Տել Թորոյի շարժանկարը այն մասին է, թէ ինչպէս ռազմական տարրալուծարանին մէջ աշխատող մաքրող կինը, որ խուլ ու համր է, կը սիրահարուի այդ տարրալուծարանին մէջ պահուող եւ գիտութեան անյայտ երկկենցաղ էակին: Գիտնալով, որ յանուն գիտութեան գիտնականները զայն պիտի սպաննեն, կը ջանայ փրկել եւ կ՚օգնէ, որ ան փախչի տարրալուծարանէն: Զինտէլի՝ 1969 թուականին գրուած գործին մէջ ալ մաքրող կինը կը սիրահարուի տարրալուծարանին մէջ պահուող դլփինին եւ կը փորձէ փրկել զայն: Հակառակ այս աղմուկին՝ շարժանկարը ստացաւ գլխաւոր «Օսքար»ը. «Օսքար» մըն ալ ստացաւ բեմադրիչը, իբրեւ տարուան լաւագոյն բեմադրիչ: Երեւակայական ժանրի «Ջուրի ձեւը» շարժանկարի մեքսիկացի բեմադրիչը իր նախորդ ժապաւէններուն մէջ նոյնպէս անդրադարձած է մութ, գաղտնի, խորհրդաւոր նիւթերու՝ պատրանք ու մտախորհուրդ ստեղծելով իր անունին շուրջ: Ամուր բռնելով «Օսքար»ի արձանիկը, ան հպարտօրէն ըսաւ, որ իր մրցանակը կը նուիրէ բոլոր սկսնակ բեմադրիչներուն, քանի որ երբ ինք կը բնակէր Մեքսիկա, կը պաշտէր արտասահմանեան ժապաւէնները եւ չէր մտածեր, թէ ինք այս ամէն ինչին կը հասնի: Տել Թորօ վստահեցուց, որ կեանքի մէջ ամէն ինչ հնարաւոր է: Մեքսիկացի բեմադրիչը այժմ կը բնակի Լոս Անճելըս։ «Ես ներգաղթեալ եմ: Կուատալախարայի մէջ ծնած մէկը, որ հիմա կը բնակի երկրի մը մէջ, որ մեր բոլորինն է: Կը կարծեմ, որ մեր արուեստի հզօրութիւնը այն է, որ շարժապատկերը կը քանդէ բոլոր պատնէշները, եւ մենք պէտք է շարունակենք վերացնել սահմանները, որքան ալ աշխարհը ստիպէ խորացնել զանոնք», ըսաւ ան: Տել Թորոյի շարժանկարը ձեւով մը նաեւ սահմաններ վերացնելու առաքելութիւն ստանձնած է՝ այս ստեղծագործութեան մէջ փոխաբերական իմաստ ունի ջուրը, որ կը հոսի, կեանք կը պարգեւէ եւ կը հարթեցնէ խոչընդոտները:

90-րդ «Օսքար»ի ժամանակ Լաւագոյն դերասանուհիի մրցանակը տրուեցաւ Ֆրենսիս ՄաքՏորմընտին՝ «Երեք գովազդային վահանակ Էպինկի սահմանին, Միսուրի» շարժանկարին մէջ գլխաւոր դերակատարման համար։

Իսկ «Մութ ժամանակներ» շարժանկարին մէջ անգլիացի նշանաւոր քաղաքական գործիչ, Միացեալ Թագաւորութեան վարչապետներէն Ուինսթըն Չըրչիլը մարմնաւորած Կերի Օլտմըն ճանչուեցաւ լաւագոյն դերասան: Ան յայտարարեց, որ մըր-ցանակը կը նուիրէ իր 99 տարեկան մօրը, որ, ինչպէս ըսաւ, «Օսքար»էն մեծ է:

Լաւագոյն օտարերկրեայ շարժանկար անուանակարգին մէջ յաղթած է «Երեւակայական կին» շարժանկարը (Չիլի):

Մրցանակներ տրուած են նաեւ այլ անուանակարգերու համար՝ լաւագոյն համադրում, լաւագոյն տեսողական ազդեցութիւն, կարճ գծապատկերային շարժանկար, երկրորդ հարթագիծի լաւագոյն դերասան, երկրորդ հարթագիծի լաւագոյն դերասանուհի եւ այլն:

Այս մրցանակաբաշխութեան ընթացքին քննարկման նիւթ դարձաւ նաեւ Լաւագոյն վաւերագրական շարժանկար ժապաւէնը, որուն «Օսքար»ը տրուեցաւ «Իքառուս» շարժանկարին: Այս մէկը քաղաքական առումով ամենէն շատ աղմկայարոյցն էր, քանի որ կ՚անդրադառնայ բացայայտումի մը, որ կ՚առընչուի ռուսական մարզական աշխարհին: Շարժանկարը կը պատմէ ռուս մարզիկներու առընչուող վերջին աղմուկին մասին, որ խթանիչներու կը վերաբերէր: Ինչպէս յայտնի է՝ կարգ մը երկիրներու հակախթանիչ գործակալութիւններ դիմած էին Միջազգային ողիմպիական կոմիտէին՝ արգիլելու ռուս մարզիկներուն մասնակցութիւնը Ռուսաստանի դրօշին տակ՝ Փխենչխանի մէջ կայանալիք Ողիմպիական խաղերուն: Ատոր պատճառը բերած են ռուս մարզիկներուն խաղերէն առաջ խթանիչներ գործածելը: Այս շարժանկարի ստեղծման մասնակցած է մոսկովեան հակախթանիչային տարրալուծարանի նախկին ղեկավար Կրիկորի Ռոտչենքով, որ տարիներ առաջ հեռանալով հայրենիքէն, աշխարհին պատմեց ռուսական մարզանքին մէջ կիրարկուող ապօրինի միջոցներուն մասին: Շարժանկարին համար «Օսքար» ստանալով՝ «Իքառուս» ժապաւէնի բեմադրիչ Պրայն Ֆոկել դահլիճի երկարատեւ ծափերուն զուգահեռ յայտարարեց, որ մրցանակը կը նուիրէ Ռոտչենքովին՝ նշելով, որ ան ճշմարտութիւնը բացայայտելու համար իր սեփական կեանքը վտանգի տակ դրած է: Կրիկորի Ռոտչենքով այժմ կը բնակի լուրջ վտանգի տակ, եւ այս ժապաւէնի բեմադրիչը բեմէն յայտարարեց, թէ ինք մեծ յոյս ունի, որ «Իքառուս»ը ահազանգ կը դառնայ Ռուսաստանի մասին, եւ կը յիշեցնէ ճշմարտութիւնը բացայայտելու կարեւորութիւնը, որ այս ժամանակներուն շատ հրատապ է:

59-ամեայ Ռոտչենքով Ռուսաստանէն հեռացած է երկու տարի առաջ, իր տուած վկայութիւններէն յետոյ էր, որ Համաշխահային հակախթանիչ գործակալութիւնը եզրակացուց հետեւեալը՝ Ռուսաստանի մէջ մարզիկներու կողմէ խթանիչներու գործածումը կը հովանաւորուի եւ կը կազմակերպուի պետական մակարդակով: Այժմ Ռուսաստանի մէջ իրաւապահները Ռոտչենքովի դէմ քրէական գործեր յարուցած են, յայտարարուած է միջազգային հետախուզում զայն գտնելու, իսկ Ռուսաստանի Ողիմպիական կոմիտէի նախկին ղեկավարը յայտարարած է, որ անհրաժեշտ է Ռոտչենքովը ստելուն համար գնդակահարել, ինչպէս որ կ՚ընէր Սթալին:

Վերջին քանի մը տարիներուն շատ խօսուած է այն մասին, որ «Օսքար»ը ճերմկած է: Այս բնորոշումը կատարողները նկատի ունեցած են ոչ թէ «Օսքար»ին տարիքը, այլ այն, որ աւելի շատ ճերմակամորթ դերասաններու եւ գործիչներու կը տրուի առաջնութիւնը: Այս տարի կրկին խօսուեցաւ նաեւ այդ մասին, բազմաթիւ սեւամորթեր «Օսքար»ին սրահը հասած էին՝ սեւամորթ դերասանները քաջալերելու համար, եւ աղաղակեցին, որ սեւամորթերը «Օսքար»ի մրցանակաբաշխութեան միայն զուարճացնելու համար չեն, անոնք արժանի են շատ աւելի լուրջ ուշադրութեան:

ՀԱՅԵՐԸ ԵՒ «ՕՍՔԱՐ»Ը

Արդէն մէկ դարու մօտեցող «Օսքար» մրցանակաբաշխութեան համընթաց նորէն առիթ եղաւ խօսելու շարժարուեստի ամենէն բարձր մրցանքին եւ անոր հետ հայերու կապին մասին:

Եթէ ամերիկեան կեանքի բազում բնագաւառներուն մէջ հայերը յաջողութիւններու հասած են, ապա նոյնը թերեւս չենք կրնար ըսել «Օսքար»ի մասին: Սակայն շարժարուեստի մասնագէտները ուսումնասիրած են այս նիւթը եւ պարզած, որ «Օսքար»ը այնքան ալ հեռու չէ հայերէն: Այսպիսի անդրադարձ մը կատարած է հայագէտ Արծուի Բախչինեան, որ երկար տարիներ զբաղած է համաշխարհային շարժարուեստին մէջ հայերու ունեցած դերակատարութեան հարցերով: Իր ուսումնասիրութիւններուն մէջ Արծուի Բախչինեան անդրադարձած է առաջին հայուն, որուն անունը կապուած է «Օսքար»ին: Ան Ռուբէն Մամուլեանն է: 1931 թուականին պաստառներուն վրայ յայտնուեցաւ անոր «Տոքթոր Ճեքիլը եւ միսթըր Հայտը» սարսափի ժանրի ժապաւէնը, որ «Օսքար»ի առաջադրուեցաւ մէկ անգամէն երեք ան-ւանակարգերու մէջ՝ լաւագոյն դերասան, բեմադրութիւն եւ բեմագրութիւն: Ճիշդ է «Օսքար» ստացած է միայն գլխաւոր դերասանը, սակայն ան-հընար է շրջանցել այն փաստը, թէ շարժանկարին բեմադրիչը հայ է:

«Օսքար»ի ներկայացուած դերասան եղած է նաեւ Աքիմ Թամիրով, որուն իսկական անուն-մականունը Յովակիմ Թամիրեանց է: Ճիշդ է, որ ան «Օսքար» չէ ստացած, սակայն բազում այլ միջազգային մրցանակներու տիրացած է, իսկ «Օսքար»ի ներկայացուելուն հանգամանքը նոյնպէս ճանաչում բերած է իրեն: Յետագային ալ շատ մը հայ դերասաններ ներկայացուցած են «Օսքար»ի. ինչպէս՝ Աթոմ Էկոյեան եւ այլն, եւ հակառակ, որ չեն խլած արձանիկը, սակայն առաջադրուիլը արդէն մեծ շուք հաղորդած է անոնց անուններուն:

Ամերիկահայ նշանաւոր գրող Ուիլիըմ Սարոյեան 1944 թուականին «Մարդկային կատակերգութիւն» շարժանկարի բեմագրութեան համար արժանացած է Ամերիկեան շարժարուեստի ակադեմիոյ մրցանակին: Սարոյեանի կենսագրութեան մէջ ոչ այնքան յայտնի այս փաստին մասին վերջին շրջանին աւելի շատ գրուեցաւ, որ բացայայտեց, թէ ինչպէս Սարոյեան 36 տարեկանին գրեց նախ «Մարդկային կատակերգութեան» բեմագրութիւնը, ապա զայն վէպի վերածեց:

Արծուի Բախչինեանի ուսումնասիրութիւններով ակնյայտ կը դառնայ, որ ամերիկեան շարժարուեստի ամենահռչակաւոր հայ անունը Շերն է՝ Շերլին Սարգսեան, որ անգերազանցելի մնացած է թէ՛ իբրեւ երգչուհի եւ թէ դերասանուհի: Երգարուեստի մէջ իր բազում նուաճումներուն կողքին շարժարուեստին մէջ անոր գլխաւոր նուաճումը 1988 թուականին «Լուսինով հմայւածները» ժապաւէնին մէջ Լաւագոյն դերասանուհի անուանակարգին մէջ ստացած «Օսքար»ն էր: Ոչ միայն բեմադրիչներ ու դերասաններ, այլ շարժարուեստի ուրիշ հայ գործիչներ, զանազան տարիներու ըս-տացած են «Օսքար»ը. ինչպէս՝ ձեւագէտ Այրին Շարաֆ, որ 16 անգամ առաջադ-րըւած է «Օսքար»ին՝ որպէս զգեստներու լաւագոյն նկարիչ եւ հինգ անգամ մրցանակ ստացած է: Արմատներով հայ երգահան, բազում շարժանկարներու երաժշտութեան հեղինակ Միշէլ Լեկրա 13 անգամ առաջադրուած է «Օսքար»ի եւ երեք անգամ ստացած է մրցանակ:

Արծուի Բախչինեան կը յիշէ նաեւ հայազգի բեմագիր Սթիվըն Զաիլեանը, որ 1994 թուականին «Շինտլըրի ցուցակը» ժապաւէնին համար «Օսքար» ստացաւ:

Շարժապատկերի հարցերով զբաղող մասնագէտ Արծուի Բախչինեան ուսումնասիրած է նաեւ մեր օրերը, եւ յայտնած, որ 2000 թուականին շարժարուեստի արտադրութեան մէջ իր ներդրած աւանդին համար «Օսքար» ստացած է Թովմաս Օհանեան, իսկ տարի մը ետք՝ 2001 թուականին, թեքնիկ նուաճումներու համար «Օսքար» ստացած է Աշոտ Նալպանտեան. 2007 թուականին նոյն անուանակարգին մէջ «Օսքար» ստացած է ուրիշ հայ մը՝ Բաբգէն Շահպազեան: 2004 թուականին մրցանակ ստացած է նաեւ Պոպի Կարապետեան, չեխ-ամերիկեան կարճատեւ ժապաւէնին համար:

Այս ամէնը առիթ է մենք՝ հայերուս համար սպասելու աւելի մեծ ձեռքբերումներու «Օսքար»ի գայթակղիչ աշխարհէն ներս եւ ըսելու, որ հայերն ալ անմասն չեն 90-ամեայ «Օսքար» պապի կենսագրութեան մէջ:

Իսկ այս տարուան մրցանակաբաշխութիւնը տակաւին քննարկումներու նիւթ է՝ մինչեւ միւս «Օսքար» քննադատներն եւ շարժարուեստի տեսաբանները տակաւին խօսելու նիւթ կ՚ունենան:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ