ԽՈՐՀՐԴԱՆՇԱԿԱՆ ՔԱՅԼ

Միա­ցեալ Թա­գա­ւո­րու­թեան մօտ Պա­ղես­տի­նի դի­ւա­նա­գի­տա­կան ա­ռաքե­լու­թեան ղե­կա­վար, դես­պան, հայազ­գի դի­ւա­նա­գէտ Տքթ. Մա­նուէլ Հաս­սա­սեա­նին հան­դի­պե­ցանք Հա­յաստա­նի Կո­տայ­քի մար­զի Գե­տա­մէջ գիւ­ղին մէջ: Ան կարճ ար­ձա­կուր­դով մը Հա­յաս­տան կը գտնուէր եւ հիւ­րընկա­լուած էր Գե­տա­մէջ հաս­տա­տուած իր եղ­բօր՝ Յով­հան­նէս Հաս­սա­սեա­նի ըն­տա­նի­քին կող­մէ: Մա­նուէլ Հաս­սա­սեան ըն­դու­նեց ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի աշ­խա­տա­կից­նե­րը եւ սի­րով պա­տասխա­նեց մեր հար­ցում­նե­րուն:

Քա­ղա­քա­գի­տու­թեան հա­յազ­գի տոք­թո­րը ա­կա­դե­մա­կան գոր­ծիչ մըն է: Ան հրա­պա­րա­կած է Պա­ղես­տի­նեան դա­տին նուիրուած տաս­նեակ հա­տորներ եւ յօ­դուած­ներ: Դես­պա­նը նաեւ այ­ցե­լու դա­սա­խօս է ա­մե­րի­կեան Մե­րի­լենտ, Վեր­մոնտ, Ըրլ­հէմ Գոլէճ եւ այլ հա­մալ­սա­րան­նե­րու մէջ: Մա­նուէլ Հաս­սա­սեան անց­նող Մար­տին տի­րացած է յա­ջո­ղակ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լած դես­պան­նե­րու յա­տուկ Grassroot Diplomat մրցա­նա­կին: Ան պա­ղես­տի­նեան հար­ցի գի­տակ է, ինչպէս նաեւ՝ օ­տար հա­մալ­սա­րան­նե­րու մէջ կը դա­սա­խօ­սէ ղա­րա­բա­ղեան հար­ցի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մութեան նիւ­թե­րու շուրջ: Ինչ­պէս ը­սաւ մեր զրոյ­ցի ժա­մա­նակ, Պա­ղես­տի­նի բազ­մա­թիւ ա­ռաջ­նորդ­ներ, ո­րոնց հետ աշ­խա­տած է ինք, յա­ճախ հա­մեմա­տած են հայ եւ պա­ղես­տին­ցի ա­րաբ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քար­նե­րը: Այս ա­ռու­մով մէկ ան­գամ չէ, որ դի­տար­կուած է, թէ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը պատ­մա­կան հար­թութեան վրայ ո­րո­շա­կի նմա­նու­թիւն­ներ ու­նին. թէ՛ հա­յե­րը, թէ՛ պա­ղես­տիցի­նե­րը, ու­նին մե­ծա­թիւ սփիւռք, ու­նին սահ­մա­նա­կից եր­կիր մը, ո­ր մշ­տա­պէս փոր­ձած է խա­փա­նել իր դրա­ցի երկ­րին պե­տա­կա­նաս­տեղծ գոր­ծըն­թաց­նե­րը: Դես­պա­նը զրոյ­ցի ըն­թաց­քին խօ­սե­ցաւ նաեւ այս եւ այլ քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րու շուրջ: Իսկ ա­մե­նէն յատ­կան­շա­կան լու­րը, որ ան յայտ­նեց մեր զրոյ­ցի ժա­մա­նակ, այն է, որ շուտով Ե­րե­ւա­նի մէջ պի­տի բա­ցուի Պա­ղես­տի­նի դես­պա­նա­տուն:

-Պա­րոն դես­պան, վեր­ջին շրջանին Եւ­րո­պա­յի մէջ կը տա­րուին աշ­խա­տանք­ներ, ո­րոնց ար­դիւն­քին Եւ­րո­պա­յի ժո­ղովր­դա­յին խորհր­դա­րան­նե­րը սկսան քննարկել Պա­ղես­տի­նի՝ որ­պէս պե­տու­թիւն ճա­նաչց­ման գոր­ծըն­թա­ցը: Դուք, ըլ­լա­լով Մեծն Բրի­տա­նիոյ մօտ Պա­ղես­տի­նի դի­ւա­նա­գի­տական ա­ռա­քե­լու­թեան ղե­կա­վար, կը գտնուիք Եւ­րո­պա­յի սիր­տին մէջ, պի­տի ու­զէինք Ձեզ­մէ լսել, թէ ի՞նչ աշ­խա­տանք­ներ կը կա­տարուին այդ ուղ­ղու­թեամբ:

-Մենք գա­ցինք ՄԱԿ, Պա­ղես­տի­նը որ­պէս պե­տու­թիւն ճա­նա­չե­լու գոր­ծըն­թա­ցին նոր ըն­թացք մը տա­լու հա­մար, աշ­խար­հին ի ցոյց տա­լու Պա­ղեստին երկ­րի ի­րա­ւա­կան սահ­ման­նե­րը եւ հեր­քե­լու Իս­րա­յէ­լի Վար­չա­պետ Պե­նիա­մին Նե­թան­ի­յա­հուի այն պնդում­նե­րը, թէ պա­ղես­տի­նեան հո­ղերը վէ­ճի խնդրոյ ա­ռար­կայ են: Մենք գա­ցինք ՄԱԿ-ի Ա­պա­հո­վու­թեան խորհուրդ, բայց ցա­ւօք չկրցանք այդ ի­րա­ւա­կան ճա­նա­չու­մը ու­նե­նալ, ո­րովհե­տեւ Պա­ղես­տի­նը՝ ի­րա­ւա­կան պետու­թիւն ճանչ­նա­լու օ­րա­կար­գը պէտք էր ՄԱԿ-ի Ա­պա­հո­վու­թեան խոր­հուր­դի մշտա­կան տասն­հինգ անդամ եր­կիր­նե­րու ին­նի ձայ­նե­րուն: Մենք այն­տեղ ստա­ցանք ութ քուէ­ներ: Բայց մենք ՄԱ­Կ­-ի ընդ­հա­նուր ասամպ­լէէն ներս յա­ջո­ղե­ցանք ա­պա­հո­վել Պա­ղես­տի­նի պե­տու­թեան ճա­նաչու­մը՝ ստա­նա­լով ՄԱԿ-ի ան­դամ եր­կիր­նե­րէն հա­րիւր ե­րե­սու­նու­թի քուէն: Այս ճա­նա­չու­մը խոր­քին մէջ խորհր­դան­շա­կան էր, եւ այս ո­րո­շումով աշ­խար­հ կը ճանչ­նար 4 Յու­նիս 1967 թուա­կա­նին ՄԱԿ-ի կող­մէ ամրագ­րուած Պա­ղես­տի­նի պե­տու­թեան ի­րա­ւա­կան սահ­ման­նե­րը: Ճիշդ է նաեւ, որ ՄԱԿ-ի բո­լոր ո­րո­շում­նե­րը ո­րոշ չա­փով կը կորսնց­նեն ի­րենց ուժա­կա­նու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րը միշտ կը խա­փա­նէ ՄԱԿ-ի ո­րո­շում­նե­րուն գոր­ծադ­րու­մը՝ կի­րա­ռե­լով վե­թո­յի ի­րաւունք՝ ի նպաստ Իս­րա­յէ­լի գո­յու­թեան: Գաղտ­նիք չէ, որ Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու գլխա­ւոր դաշ­նա­կի­ցը՝ տա­րած­քաշր­ջա­նին մէջ, Իս­րա­յէլն է: Վերա­դառ­նա­լով եւ­րո­պա­կան գե­տին, պէտք է նշել, որ Պա­ղես­տի­նի պե­տութեան ճա­նա­չու­մը ըն­թացք ա­ռաւ ան­ցեալ տա­րուան Հոկ­տեմ­բե­րին, երբ Բրի­տա­նիոյ խորհր­դա­րա­նը քուէար­կեց Պա­ղես­տի­նը ճանչ­ցող օ­րի­նագ­ծի մը օգ­տին: Եւ Պա­ղես­տի­նի պե­տու­թեան ճանչց­ման բո­լոր գոր­ծըն­թաց­նե­րը տեղի ու­նե­ցան եւ­րո­պա­կան եր­կիր­նե­րու ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան խորհր­դա­րան­նե­րուն մէջ: Տե­ղին է նշել, որ Շուէտ, որ­պէս եւ­րո­պա­կան պե­տու­թիւն, միակ եր­կիրն էր, որ ճանչ­ցաւ Պա­ղես­տի­նը որ­պէս ան­կախ պե­տութիւն: Մե­զի հա­մար այս հանգ­րուա­նի կա­րե­ւո­րա­գոյն թի­րա­խը ո՛չ թէ խորհր­դա­րան­նե­րու՝ Պա­ղես­տի­նի ճա­նա­չումն է, այլ տուեալ եր­կիր­նե­րու կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րու կող­մէ, ո­րով­հետեւ ա­նոնց ո­րո­շում­ներն են, որ ի­րա­ւա­կան հիմք ու­նին:

Ը­սեմ նաեւ, որ Պա­ղես­տի­նը որ­պէս պե­տու­թիւն ցարդ ճանչ­ցուած է ասիա­կան, ափ­րի­կեան, լա­տի­ն­-ա­մե­րիկան եւ ա­րա­բա­կան մեծ թի­ւով եր­կիր­նե­րու կող­մէ:

Այս բո­լոր գոր­ծըն­թաց­նե­րը կու գան հաս­տա­տե­լու, որ Պա­ղես­տի­նի պե­տութեան ճա­նա­չու­մը ան­խու­սա­փե­լի է, եւ այդ մէ­կը ժա­մա­նա­կի խնդիր է:

-Ինչ­պէ՞ս կը բնու­թագ­րէք հայ-պա­ղես­տի­նեան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը:

-Մենք, ե­թէ խօ­սե­լու ըլ­լանք հայ-պա­ղես­տի­նեան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մա­սին, զայն պէտք է բաժ­նենք եր­կու մա­սի, նախ՝ Հա­յաս­տա­նի պե­տու­թեան եւ Պա­ղես­տի­նի պե­տու­թեան յա­րա­բերու­թիւն­նե­րը եւ երկ­րորդ՝ հայ­կա­կան Սփիւռ­քին եւ Պա­ղես­տի­նին մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը: Պէտք է նշեմ, որ շատ ջերմ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ կան Սփիւռ­քի հա­յու­թեան եւ Պա­ղես­տի­նի մի­ջեւ, յատ­կա­պէս, որ 1915-էն ետք մեծ թի­ւով հա­յեր Պա­ղես­տին հաս­տա­տուե­ցան եւ ըն­դու­նուե­ցան տե­ղւոյն ա­րաբ բնակ­չու­թեան կող­մէ ու այդ­պէ­սով հա­յու­թիւ­նը միա­խառ­նուե­ցաւ ո՛չ միայն պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուր­դին, այ­լեւ՝ բո­լոր այն ա­րաբ պե­տու­թիւն­նե­րու ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն հետ, ուր կայք հաս­տա­տեց: Ու գաղտ­նիք չէ, որ այն­տեղ մենք՝ հա­յերս, որ­պէս փոք­րա­մաս­նու­թիւն չ­­ապ­րե­ցանք, այլ հա­ւա­սար գոր­ծե­ցինք ա­րաբ ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն հետ: Այս յա­րա­բե­րու­թիւ­նը խոր­քա­յին ար­մատ­ներ ու­նե­ցող յա­րա­բե­րու­թիւն մըն է: Մենք, այո, հա­յեր ենք, բայց ա­րա­բա­կան դա­տին եւ ա­րա­բա­կա­նու­թեան հան­դէպ մեծ յար­գանք ու­նինք:

Իսկ գա­լով Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն՝ պէտք է ը­սել, որ Խորհրդա­յին Միու­թան ան­կու­մէն ետք Հա­յաս­տա­նի եւ Պա­ղես­տի­նի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ բաց մը գո­յու­թիւն ու­նե­ցաւ: Գաղտ­նիք չէ, որ Խորհր­դա­յին Միու­թիւ­նը, իր բո­լոր հան­րա­պե­տու­թին­նե­րով, յա­տուկ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ ու­նէր պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուր­դին հետ, բայց Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թե­նէն ետք այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ձե­ւով մը սա­ռե­ցան: Այ­սօր ես, որ­պէս հայ ար­մատ­նե­րով դի­ւա­նա­գէտ, Պա­ղես­տի­նի Նա­խա­գահ Մահ­մուտ Ապ­պա­սէն յա­տուկ յանձ­նա­րա­րու­թիւն ու­նիմ՝ այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը բա­րե­լա­ւե­լու եւ յա­ռա­ջի­կայ ա­միս­նե­րուն պի­տի ի­րա­կա­նաց­նենք Ե­րե­ւա­նի մէջ Պա­ղես­տի­նի դես­պա­նա­տան բա­ցու­մը, որ­մէ ետք բա­ցու­մը պի­տի կա­տա­րուի նաեւ Ռա­մա­լլա­յի մօտ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան դես­պա­նա­տան: Ը­սեմ նաեւ, որ պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուր­դին մօտ խո­րին յար­գանք եւ մեծ սէր կայ հայ ժո­ղո­վուր­դին հան­դէպ: Պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուր­դը լաւ գի­տէ հայ ժո­ղո­վուր­դին ան­ցեա­լը, պատ­մու­թիւ­նը եւ դա­տը: Այս­տեղ պէտք է մատ­նան­շեմ, որ Պա­ղես­տի­նի տա­րած­քին իւ­րա­քան­չիւր Ապ­րիլ 24-ին կը նշենք հայ զո­հե­րուն յի­շա­տա­կը: Հա­յաս­տա­նի ար­դի պատ­մու­թիւնն ալ իր կար­գին շատ մեծ տեղ կը գրա­ւէ Պա­ղես­տի­նի քա­ղա­քա­կան վե­րին խա­ւե­րուն մօտ: Օ­րի­նակ, իմ յի­շո­ղու­թեանս մէջ թարմ է, որ 88-եան շար­ժու­մէն ետք, ես յա­տուկ յանձ­նա­րա­րու­թեամբ մը ե­լոյթ ու­նե­ցայ Ռա­մա­լլա­յի հա­մալ­սա­րա­նին մէջ, ուր խօ­սե­ցայ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի տագ­նա­պին մա­սին: Պա­տե­րազ­մը նոր սկսած էր այդ շրջա­նին եւ պատ­կե­րա­ցու­ցէք, իմ կա­տա­րած բո­լոր հե­տե­ւու­թիւն­ներս ա­ւե­լի ուշ ի­րա­կա­նու­թիւն դար­ձան:

Իսկ գա­լով այ­սօ­րուան նա­խա­գահ Մահ­մուտ Ապ­պա­սին, պէտք է նշեմ, որ պա­րոն նա­խա­գա­հը շատ մօ­տէն կը հե­տե­ւի Հա­յաս­տա­նի շուրջ ըն­թա­ցող զար­գա­ցում­նե­րուն եւ լաւ կը ճանչ­նայ հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­ցեալն ու ներ­կան: Պէտք է շեշ­տեմ, որ Պա­ղես­տի­նի ա­զա­տագ­րու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեան (PLO) հիմ­նա­դիր եւ յայտ­նի ա­ռաջնորդ Եա­սէր Ա­րա­ֆաթ 1970 թուա­կա­նին շատ ջերմ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ ու­նէր Լի­բա­նա­նի մէջ գոր­ծող ե­րեք հայ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն հետ: Եւ այդ օ­րե­րուն է, որ այդ սերտ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան շնոր­հիւ պա­ղես­տի­նեան ջո­կատ­նե­րը զի­նուո­րա­կան բա­խում­ներ չու­նե­ցան հայ­կա­կան շրջան­նե­րուն անվ­տան­գու­թիւ­նը ստանձ­նած հայ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րու զի­նեալ­նե­րուն հետ: Հա­յու­թի­նը, ինչ­պէս գի­տէք, Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի ողջ ըն­թաց­քին հան­դէս ե­կաւ «դրա­կան չէ­զոքու­թիւ­ն» կո­չուած մօ­տե­ցու­մով: Բան մը, որ մե­ծաւ մա­սամբ նպաս­տեց, որ­պէս­զի լի­բա­նա­նա­հայ հա­մայն­քը զերծ մնայ լի­բա­նա­նեան պա­տե­րազ­մի մեծ ար­հա­ւիրք­նե­րէն:

Վե­րա­դառ­նա­լով այ­սօ­րուան Հա­յաստա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու վե­րամ­շակ­ման խնդրին, ա­մե­նայն հա­մես­տու­թեամբ կ՚ու­զեմ յստակ նշել, որ ես յա­ջո­ղե­ցայ կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­նալ Պա­ղես­տի­նի ղե­կա­վա­րու­թեան եւ յատ­կա­պէս՝ Նա­խա­գահ Մահ­մուտ Ապ­պա­սը հա­մո­զե­լու, թէ մե­զի հա­մար Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներու բա­րե­լա­ւու­մը դրա­կան քայլ մըն է: Դուք շատ լաւ գի­տէք Թուր­քիոյ ու­նե­ցած տա­րա­ծքաշր­ջա­նա­յին կա­րե­ւոր դե­րը: Այդ ա­ռու­մով նաեւ պէտք է լաւ հասկ­նանք Նա­խա­գահ Ապ­պա­սի ու­նեցած վե­րա­պա­հու­թիւն­նե­րը այն ա­ռու­մով, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ դի­ւա­նագի­տա­կան ո­րե­ւէ շեշ­տուած քայլ կրնայ ժխտա­կան անդ­րա­դարձ ու­նե­նալ պա­ղես­տի­նա-թր­­քա­կան յա­րա­բերու­թիւն­նե­րուն վրայ: Իբր այդ է, որ դես­պա­նա­տան բա­ցու­մը ու­շա­ցած է: Բայց այ­սօր, ո­րոշ հան­գա­մանք­նե­րու բե­րու­մով պի­տի ը­սեմ, որ այդ բո­լոր ար­գելք­նե­րը վե­րա­ցած են: Այս­տեղ նաեւ կ՚ու­զեմ ա­ւելց­նել, որ ես պա­րոն նա­խա­գա­հին հետ իմ ու­նե­ցած բա­զում զրոյց­նե­րուս ըն­թաց­քին շեշ­տած եմ, թէ Պա­ղես­տի­նը, որ­պէս եր­կիր, դրա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ պէտք է մշա­կէ ո՛չ միայն Թուր­քիոյ եւ ա­րաբ-իս­լա­մա­կան եր­կիր­նե­րուն, այլ նաեւ՝ կով­կա­սեան զա­նա­զան եր­կիր­նե­րուն հետ, ո­րոնց շար­քին կը գտնուի նաեւ Հա­յաս­տա­նը: Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներու զար­գաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը ա'յս ծի­րին մէջ պէտք է դի­տար­կել:

-Պա­րոն դես­պան, ինչ­պէ՞ս կը ներ­կա­յաց­նէք Կա­զզէի ի­րա­վի­ճակը։ Կա­զզէն որ­պէս ան­կախ միա­ւոր կը գոր­ծէ եւ ա­նոր ղե­կավա­րու­թիւ­նը ստանձ­նած է «Իս­լամ եղ­բայր­նե­ր­»ուն հետ ան­մի­ջա­կան գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան կապ ու­նե­ցող «Համ­ա­ս» շար­ժու­մը:

-Շատ կա­րե­ւոր հար­ցում մըն է: Այն ի­րա­վի­ճա­կը, որ ստեղ­ծուե­ցաւ Կա­զզէի մէջ, շատ ժխտա­կան ազ­դե­ցու­թիւն­ներ ու­նե­ցաւ ընդ­հա­նուր պա­ղես­տի­նեան դա­տին վրայ: Այն ի­մաս­տով, որ Կա­զզէի մէջ տի­րող ան­ջա­տո­ղա­կան շար­ժու­մը շատ յա­ճախ ա­ռիթ կը հան­դի­սա­նայ Իս­րա­յէ­լի հա­մար՝ իր ծա­ւա­լա­պաշ­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը գոր­ծադ­րե­լու: Մենք այ­սօր, որ­պէս պա­ղես­տի­նեան պե­տու­թիւն, «Համ­ա­ս­»ի հետ ստեղ­ծած ենք ազ­գա­յին հա­մա­ձայ­նու­թեան կա­ռա­վա­րու­թիւն: Բայց մեր փա­փաքն է, որ մենք կա­րո­ղա­նանք կեր­տել ազ­գա­յին միաս­նու­թեան կա­ռա­վա­րու­թիւն: Մեր՝ Պա­ղես­տի­նի Ռա­մա­լլա­յի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը լուրջ գա­ղա­փա­րա­կան տա­րա­կար­ծու­թիւն ու­նի «Համ­ա­ս­»ին հետ: Սա­կայն կը հա­ւա­տանք, որ այդ տար­բե­րու­թիւն­նե­րը կա­րե­լի է լու­ծել բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րու սե­ղա­նին շուրջ՝ յա­նուն պա­ղես­տի­նեան դա­տին: Ի վեր­ջոյ, մաս­նա­տու­մը վնա­սա­կար է մեր ժո­ղո­վուր­դին հա­մար: Մենք այդ մէ­կը շատ լաւ կը գի­տակ­ցինք:

Ինչ կը վե­րա­բե­րի Իս­րա­յէ­լին, ա­պա Իս­րա­յէլ իր այս կա­ռա­վա­րու­թեամբ եւ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ ցոյց տուաւ, որ ինք պատ­րաստ չէ խա­ղա­ղու­թեամբ ապ­րե­լու իր պա­ղես­տին­ցի դրա­ցիին հետ: Ա­նոնք կը շա­րու­նա­կեն աշ­խար­հը հա­մո­զել, որ պա­ղես­տին­ցի­նե­րը ե­կուոր, դրսե­ցի ժո­ղո­վուրդ են շրջա­նին մէջ, իսկ ի­րենք Աստ­ու­ծոյ ընտ­րեալ­ներն են երկ­րի վրայ: Այս դա­րուն այս ըմբռ­նում­նե­րը այ­լեւս տեղ չու­նին:

Այս­տեղ պէտք է նշեմ նաեւ, որ Իս­րա­յէլ յայտ­նուած է քա­ղա­քա­կան լուրջ մե­կու­սաց­ման մէջ ու ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը՝ ան կորսն­ցուց ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեամբ ապ­րող երկ­րի մը իր նախ­կին հռչա­կը:

-Դուք ը­սիք, որ մօտ է պա­ղես­տինեան դա­տի լու­ծու­մը: Ի՞նչ ակն­կա­լիք­ներ ու­նիք Եւ­րո­պա­յէն:

-Իմ կար­ծի­քով՝ պա­ղես­տի­նեան դատը, պա­ղես­տի­նեան հար­ցը պի­տի լու­ծուի եւ­րո­պա­կան եր­կիր­նե­րու միջամ­տու­թամբ: Օ­րի­նակ մը տա­լու հա­մար պէտք է նշեմ Մեծն Բրի­տա­նիոյ պա­րա­գան: Երբ ես 2005 թուա­կա­նին ստանձ­նե­ցի Մեծն Բրի­տա­նիոյ մօտ Պա­ղես­տի­նի դես­պա­նի պաշ­տօ­նը, ժողովր­դա­յին մա­կար­դա­կի վրայ բրի­տա­նա­ցի­նե­րուն 30 առ հա­րիւ­րը միայն զօ­րա­վիգ կը կանգ­նէր պա­ղես­տի­նեան դա­տին: Իսկ այ­սօր բրի­տա­նա­ցի ժո­ղո­վուր­դի 75 առ հա­րիւ­րը իր զօ­րակ­ցու­թիւ­նը կը յայտ­նէ պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուր­դին: Այս տա­սը տա­րուան ան­խոնջ աշ­խա­տան­քի մի­ջո­ցաւ մենք կարո­ղաց­նաք ցոյց տալ խնդրի իս­կա­կան դի­մա­գի­ծը:

Այս ընդ­հա­նուր մթնո­լոր­տին մէջ նաեւ կայ հո­սանք մը՝ բրի­տա­նա­ցի աքթի­ւիսթ­նե­րու եւ լրագ­րող­նե­րու, ո­րոնք Պա­ղես­տին կ՚այ­ցե­լեն եւ ի­րենց օ­ժան­դա­կու­թիւ­նը ցոյց կու տան մեր ժո­ղո­վուր­դին:

-Ի՞նչ ու­նիք ը­սե­լիք հայ եւ պա­ղես­տին­ցի ժո­ղո­վուրդ­նե­րու նմա­նու­թիւն­նե­րուն մա­սին, ին­չ որ յա­ճախ կը շեշտուի:

-Մենք՝ պա­ղես­տին­ցի­ներս, բա­ւա­կանին եր­կար եւ դժուա­րին ճա­նա­պար­հէ մը ան­ցած ենք: Կը խոս­տո­վա­նիմ, որ մօ­տիկ ան­ցեա­լին մեծ բաց­թո­ղում­ներ եւ սխալ­ներ ալ գոր­ծած ենք, մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ Լի­բա­նա­նի եւ Յոր­դա­նա­նի մէջ: Օ­րի­նակ, մտած ենք Լիբա­նա­նի ներ­քին քա­ղա­քա­կան կեան­քի յոր­ձա­նու­տին մէջ, բան մը, որ ժխտա­կան ար­դիւնք­ներ ու­նե­ցաւ թէ՛ Լի­բա­նա­նի եւ թէ պա­ղես­տի­նեան դա­տին հա­մար: Այ­սօր այս բո­լո­րը կը պատ­կա­նին ան­ցեա­լին: Պա­ղես­տի­նը լիար­ժէք պե­տու­թիւն մըն է, եւ մենք ա­պա­գա­յին կը նա­յինք որ­պէս խա­ղաղու­թիւն տեն­չա­ցող եւ ար­դա­րու­թեան հա­մար պայ­քա­րող ժո­ղո­վուրդ մը, որ իր ար­ժա­նի տե­ղը պի­տի գրա­ւէ մի­ջազ­գա­յին քա­ղա­քա­կան թա­տե­րա­բե­մին վրայ: Այդ­պի­սի տեն­չե­րով լե­ցուած է նաեւ հայ ժո­ղո­վուր­դը: Ան նոյն­պէս կը պայ­քա­րի իր խա­ղա­ղու­թեան հա­մար: Այս ա­ռու­մով նաեւ կը հա­ւա­տամ, որ Հա­յաս­տան եւ Պա­ղեստին միա­սին կա­րե­ւոր դեր ու­նին կա­տա­րե­լիք, տրուած ըլ­լա­լով, որ եր­կու ժո­ղո­վուրդ­ներն ալ զի­նուած են պատ­մա­կան դժուա­րին եւ ի­մաստ­նու­թեամբ յատ­կան­շուող փոր­ձա­ռու­թիւնն­նե­րով: Ինչ­պէս ը­սի, կը հաս­տա­տեմ, որ հայ եւ ա­րա­բա­կան բա­րե­կա­մու­թիւ­նը ոչ միայն պատ­մա­կան խորք ու­նի, այլ նաեւ կը բխի մարդ­կու­թեան հա­մե­րաշ­խու­թեան եւ խա­ղա­ղու­թեան հան­դէպ մեր եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ու­նե­ցած պաշ­տա­մուն­քէն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ