ԳՈՒՄԳԱՓՈՒԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԸ - Ա -

Պատ­մու­թիւ­նը կը վկա­յէ թէ՝ երբ Ֆա­թիհ Սուլ­թան Մէհ­մէտ, 1453 թուա­կա­նին մուտք գոր­ծեց Կ.­Պո­լիս, Ա­նա­տօ­լուէն եւ Կի­լի­կիա­յէն հա­յեր բե­րել տա­լով, ա­նոնց հա­մար բնակ­չու­թիւն հաս­տա­տեց Պոլ­սոյ զա­նա­զան կող­մե­րը ու ա­նոնց վրայ Պատ­րիարք հռչա­կեց Պրու­սա­յէն հրա­ւի­րած Յո­վա­կիմ ե­պիս­կո­պո­սը, որ ի­րեն վա­ղա­ծա­նօթ բա­րե­կա­մը ե­ղած էր։ Ո­րոշ թա­ղե­րու մէջ բնակ­չու­թիւն հաս­տա­տած հա­յե­րը «Ալ­թը Ճէօ­մաաթ» յոր­ջոր­ջուե­ցան, ինչ­պէս որ այս ա­նուա­նու­մը շեշ­տուած կը գտնենք այն շրջան­նե­րու պատ­րիարք­նե­րուն շնոր­հուած Հրո­վար­տակ­նե­րուն մէջ։ Մինչ 1453 թուա­կա­նէն ալ ա­ռաջ հա­յեր կը բնա­կէին Բիւ­զան­դա­կան շրջա­նին եւ ու­նէին ի­րենց ա­ռաջ­նորդ­նե­րը եւ սա­կայն ա­սոնք նկուն դիրք մը ու­նէին եւ կ՚ապ­րէին իբ­րեւ «Հայ-Հո­ռոմ», նոյ­նիսկ ե­կե­ղեց­ւոյ կոչ­նակ­նե­րը հնչեց­նե­լու ի­րա­ւուն­քը զլա­ցուած էր ի­րենց։

Ֆա­թիհ Սուլ­թան Մէհ­մէ­տի օ­րով այս հա­յե­րը սկսան «լայն շունչ մը առ­նել» եւ Պո­լիս բե­րուած Հայ գաղ­թա­կա­նու­թեան հետ հետզ­հե­տէ ա­ճե­լով կա­րե­ւոր թիւ մը կազ­մե­ցին։ Ար­դա­րեւ Պոլ­սոյ Հայ գաղ­թա­կա­նու­թեան սկզբնա­կան վի­ճա­կին մա­սին դժբախ­տա­բար պատ­մագ­րա­կան ա­ռողջ տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը պակ­սին։

Ըստ այսմ Ֆա­թիհ Սուլ­թան Մէհ­մէ­տի կող­մէ բե­րուած հա­յեր բնակ­չու­թիւն հաս­տա­տած են նախ Թօփ­գա­փուի կող­մե­րը՝ յատ­կա­պէս շի­նել տրուած տախ­տա­կեայ տա­ղա­ւար­նե­րու մէջ, ո­րոնք կո­չուած են «Օ­տա­լար»։ Այն­պէս կը կար­ծուի՝ թէ հոս բնա­կող­ներ աղ­քատ գոր­ծա­ւոր­ներ էին, որ Պա­լա­թի քաղ­քե­նի՝ բա­րեկ­ցիկ ու հան­գիստ կեանք վա­րող հա­յե­րէն «Օ­տա­լար­ցի» մակ­դի­րով յոր­ջոր­ջուե­ցան, իբր յատ­կան­շա­կան՝ «գռե­հիկ ու սին­լքոր, ստո­րին դա­սա­կարգ»ի. մակ­դիր մը՝ որ ան­ցեա­լի մէջ, եր­կար ժա­մա­նակ գոր­ծա­ծուած կը տես­նենք յատ­կա­պէս ի­գա­կան սե­ռի մէջ. «ի՜նչ օ­տա­լար­ցի կին է որ …»։

Հա­յե­րուն մէկ մասն ալ բնակ­չու­թիւն հաս­տա­տած են «Ա­խըր­գա­փու»ի կող­մե­րը՝ ո­րոնք ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին հետզ­հե­տէ ա­ճե­լով եւ տա­րա­ծուե­լով, շրջա­նակ­նե­րը մին­չեւ Գում­գա­փու, Լան­կա հաս­նե­լով կա­րե­ւոր թիւ մը կազ­մած են։

Թէ հա­յեր այն շրջան­նե­րուն քա­նի ե­կե­ղե­ցի ու­նէին, յայտ­նի չէ՛, միայն հետզ­հե­տէ կը յի­շուին Ս. Սար­գիս, Ս. Լու­սա­ւո­րիչ, Ս. Նի­կո­ղա­յոս եւ Ս. Աս­տուա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցի­նե­րը։ Նոյն­պէս Ս. Գէորգ, որ տրուած էր Գա­րա­մա­նէ Պո­լիս բե­րուած հա­յե­րուն՝ ո­րոնց բնա­կու­թեան տեղ սահ­մա­նուած էր Սա­մա­թիա (1479)։­

Այս «վեց հա­մայնք»ին հաս­տա­տու­մը եւ կազ­մու­թիւ­նը գո­նէ վեց սկզբնա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րու գո­յու­թիւ­նը կը պա­հան­ջէր բնա­կա­նա­բար։ Ըստ ո­րում ա­մէն հա­սա­րա­կու­թիւն կամ հա­մայնք եւ կամ թաղ՝ իր ա­ղօ­թա­տե­ղիով կը ստա­նար իր ու­րոյն կազ­մու­թիւ­նը, ինչ­պէս կը յի­շուի Մա­ղա­քիա Ար­քեպս. Օր­մա­նեա­նի «Ազ­գա­պա­տում»ին մէջ (Բ հա­տոր, էջ. 2185-2186)։

­Նոյն սկզբուն­քով կազ­մուած էր Սա­մա­թիոյ Սուրբ Գէորգ ե­կե­ղե­ցին՝ ուր հաս­տատուած էր նաեւ Պատ­րիար­քա­րա­նը։ Գում­գա­փուի հայ բնակ­չու­թիւնն ալ ու­նե­ցած են ե­կե­ղե­ցի­ներ, ո­րոնց­մէ մին է Ս. Սար­գիս։

Ըստ պատ­մա­կան վկա­յու­թիւն­նե­րու՝ Ս. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցին կը գտնուէր «Մերձ ի դուռն Ե­նի­գա­փուի ի Հի­սար Տի­պի», ըստ Սա­րաֆ Սար­գիս Դպիր Յով­հան­նէ­սեա­նի տե­ղե­կու­թեան։

Ս. Սար­գիս ե­կե­ղեց­ւոյ հիմ­նար­կու­թեան կամ սկզբնա­ւո­րու­թեան թուա­կա­նը ճշդուած չէ, այլ կը կար­ծուի, թէ ան Բիւ­զան­դա­կան շրջա­նէն մնա­ցած ըլ­լայ։

Հայր Մի­քա­յէլ Չամ­չեան իր Պատ­մու­թեան Գ Հա­տո­րին՝ 678-679 է­ջե­րուն մէջ կ՚ը­սէ՝ թէ 1658 թուա­կա­նին Ս. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցին կի­սա­ւեր էր, եւ Թըլթ­լեան­ներ զայն բո­լո­րո­վին ա­ւե­րեր ու ա­նոր ար­ծա­թեայ եւ պղնձեայ սպաս­նե­րը «կո­ղոպ­տեր» ու ծա­խեր են «ի­րենց անձ­նա­կան վրէժխնդ­րու­թեան ու հա­ճոյ­քին ծախ­սե­լով»։

­Սուրբ Սար­գիս ե­կե­ղե­ցին, ըստ պատ­մա­կան վկա­յու­թիւն­նե­րու՝ ան­գամ մըն ալ 1700 թուա­կա­նին կամ ան­կէ քիչ ա­ռաջ քան­դուած է…։

- Մեծ մա­սամբ օգ­տուե­ցանք՝ Յա­կոբ Վար­ժա­պե­տեա­նի «Հա­րիւ­րա­մեայ Յո­բե­լեան»էն, 1928։

- Պի­տի շա­րու­նա­կենք։

​ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

­Սեպ­տեմ­բեր 14, 2015, Իս­թան­պուլ