ՀՆՉԱԿԵԱՆ ՔՍԱՆ ԿԱԽԱՂԱՆՆԵՐՈՒՆ ՎԵՐԱԲԵՐԵԱԼ ԵԴՈՒԱՐԴ ՉՈՓՈՒՐԵԱՆԻ ԿԱԶՄԱԾ ՅՈՒՇ-ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԳՐՔԻ ԹՐՔԵՐԷՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ ՇՆՈՐՀԱՆԴԷՍԸ

«Էվ­րէն­սէլ» հրա­տա­րակ­չու­թիւ­նը ան­ցեալ ա­միս լոյս ըն­ծա­յած էր Հնչա­կեան քսան կա­խա­ղան­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ յուշ-կեն­սագ­րու­թեան գիր­ք մը։ Սա 1921 թուա­կա­նին Իս­թան­պու­լի մէջ լոյս տե­սած եւ իր տե­սա­կին մէջ դա­սա­կա­նա­ցած «Քսան կա­խա­ղան­նե­րը» ա­նուն գոր­ծին թրքե­րէն թարգ­մա­նու­թիւնն էր։ Այդ թուա­կա­նին Ե­դուարդ Չո­փու­րեա­նի աշ­խա­տա­սի­րու­թեան հի­ման վրայ հրա­տա­րա­կու­թեան պատ­րաս­տուած գիր­քը վեր­ջերս թրքե­րէ­նի թարգ­մա­նեց լրագ­րող-հրա­պա­րա­կա­գիր Ա­րիս Նալ­ճը։ «Փա­րա­մազ­ներ. Պէ­յա­զը­տի մէջ քսան կա­խա­ղան­ներ» խո­րագ­րով լոյս տե­սած է գիր­քին թրքե­րէն թարգ­մա­նու­թիւ­նը կ՚ընդգր­կէ նաեւ Սո­ցիալ դե­մոկ­րատ հնչա­կեան կու­սակ­ցու­թեան կա­նո­նագ­րու­թիւ­նը, այլ վկա­յու­թիւն­ներ, ինչ­պէս նաեւ մա­հա­պա­տի­ժի դա­տա­պար­տուած­նե­րու զա­նա­զան գրու­թիւն­նե­րը։

Ե­րէկ ե­րե­կո­յեան Բան­կալ­թիի «Կա­լե­րի պիր­զա­ման­լար»ի եր­դի­քին տակ տե­ղի ու­նե­ցաւ այս գիր­քին շնոր­հան­դէ­սը, որ ար­ժա­նա­ցաւ կո­կիկ թի­ւով գրա­սէր­նե­րու ու­շադ­րու­թեան։ Ձեռ­նար­կը կազ­մա­կեր­պուած էր «Նոս­տալ­ժի» գրա­խա­նու­թի եւ «Էվ­րէն­սէլ» հրա­տա­րակ­չու­թեան հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ։ Ա­տե­նա­խօս­ներն էին գիր­քին թարգ­մա­նի­չը՝ Ա­րիս Նալ­ճը եւ «Ա­կօս» շա­բա­թա­թեր­թի հա­յե­րէն է­ջե­րու խմբա­գիր Բագ­րատ Էս­դու­գեան։ Ներ­կայ էին նաեւ «Կա­լե­րի պիր­զա­ման­լար»ի եւ հա­մա­նուն հրա­տա­րակ­չու­թեան ղե­կա­վար Օս­ման Քէօ­քէր եւ «Նոս­տալ­ժի» գրա­խա­նու­թի տնօ­րէն Սիւ­հա Հա­մամ­ճը։

Շնոր­հան­դէ­սի մաս­նա­կից­նե­րը հե­տաքրք­րա­կան բա­ցատ­րու­թիւն­ներ լսե­ցին ա­տե­նա­խօս­նե­րուն կող­մէ։ Ա­րիս Նալ­ճը ընդ­հան­րա­պէս կանգ ա­ռաւ գիր­քին, ա­նոր բո­վան­դա­կու­թեան վե­րա­բե­րեալ զա­նա­զան հան­գա­մանք­նե­րուն եւ պա­րու­նա­կու­թեան մէջ տեղ գտած կեն­սագ­րու­թիւն­նե­րու ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Իր կար­գին, Բագ­րատ Էս­դու­գեանն ալ Հնչա­կեան քսան կա­խա­ղան­նե­րը մեկ­նա­բա­նեց թէ՛ որ­պէս փաստ եւ թէ որ­պէս ե­րե­ւոյթ։ Ան խօ­սե­ցաւ մե­րօ­րեայ ի­րա­կա­նու­թեան վրայ ա­նոնց ու­նե­ցած անդ­րա­դար­ձին շուրջ։ Փա­րա­մա­զի եւ տաս­նինն ճա­կա­տագ­րա­կից ըն­կեր­նե­րուն ապ­րա­ծը Բագ­րատ Էս­դու­գեան ներ­կա­յա­ցուց նաեւ Թուր­քիոյ մէջ ըն­կեր­վա­րա­կան մշա­կոյ­թի ձե­ւա­ւոր­ման տե­սան­կիւ­նէն։

Ե­րե­կոյ­թի ըն­թաց­քին ա­տե­նա­խօս­նե­րը պա­տաս­խա­նե­ցին նաեւ ներ­կա­նե­րու հար­ցում­նե­րուն։

Ինչ­պէս ծա­նօթ է, Հնչա­կեան քսան կա­խա­ղան­նե­րու ե­րե­ւոյ­թը վեր­ջին շրջան­նե­րուն Թուր­քիոյ մէջ հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի յա­ճա­խա­կիօ­րէն օ­րա­կար­գի վրայ կու գայ՝ հայ­կա­կան հար­ցի թա­պու մը ըլ­լա­լու դադ­րե­լու հան­գա­ման­քի ծի­րէն ներս։ Զու­գա­հե­ռա­բար, վեր­ջին տա­րի­նե­րուն տե­ղի կ՚ու­նե­նան Հնչա­կեան քսան կա­խա­ղան­նե­րու ո­գե­կո­չում­ներ, ո­րոնց վեր­ջի­նը տե­ղի ու­նե­ցած էր Է­տիր­նէ­գա­բուի գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ, ուր այդ շրջա­նին ամ­փո­փուած էին Փա­րա­մա­զի եւ իր ըն­կեր­նե­րուն մար­մին­նե­րը, սա­կայն գե­րեզ­մա­նա­տան տա­րած­քէն ներս ցարդ ան­յայտ կը մնայ ա­նոնց թա­ղուած ստոյգ վայ­րը։