ԾԻՍԱԿԱՆ ՎԷՃԵՐ ԱՐԴԻՒՆՔ՝ ԸՆԿԵՐԱՅԻՆ ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԵԱՆՑ

Սա ա­նու­րա­նա­լի ի­րո­ղու­թիւն մըն է, թէ պատ­մու­թեան մէջ «ծի­սա­կան վէ­ճեր» պա­տա­հած են Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ, ինչ­պէս կը վկա­յեն պատ­մա­կան զա­նա­զան ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ։ Ար­դա­րեւ հար­ցը զուտ կրօ­նա­կան մար­զի մէջ տես­նել սխա՛լ է, քա­նի որ ան ա­ւե­լի ըն­դար­ձակ գետ­նի վրայ՝ ըն­կե­րա­յին փոխ­յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մա­կար­դա­կով պէտք է դի­տել եւ ըստ այնմ ու­սում­նա­սի­րել։

Ուս­տի, ժո­ղո­վուրդ մը երբ ու­րիշ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու հետ շփուի, բնա­կա­նա­բար փո­խա­դարձ ազ­դե­ցու­թիւն­ներ տե­ղի կ՚ու­նե­նան, զոր օ­րի­նակ, ա­նոնց նիս­տու­կա­ցի, ա­նոնց աշ­խար­հա­հա­յե­ցո­ղու­թեան եւ ընդ­հան­րա­պէս հա­ւա­քա­կան կեան­քի ապ­րում­նե­րուն վրայ կ՚ազ­դեն։

Եւ կրօ­նա­կան-ե­կե­ղե­ցա­կան կեանքն ալ ի վեր­ջոյ հա­ւա­քա­կան-ըն­կե­րա­յին կեանք մըն է եւ նոյն պայ­ման­նե­րուն ազ­դե­ցու­թեան տակ կը ձե­ւա­ւո­րուի, կը ձե­ւա­փո­խուի եւ ո­րոշ ըն­թացք մը կ՚ու­նե­նայ։ Ար­դա­րեւ ի­րա՛ւ է որ կրօ­նա­կան կեան­քը ներ­հա­յե­ցո­ղու­թեան, նե­րաշ­խար­հը հե­տաքրք­րող կեանք մըն է, եւ սա­կայն չի կրնար ա­զատ մնալ ար­տա­քին, ըն­կե­րա­յին կեան­քի ընդ­հա­նուր ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րէն եւ կը տպա­ւո­րուի…։

Այս ընդ­հա­նուր սկզբուն­քին ներ­քեւ, ան­շուշտ որ հայ ժո­ղո­վուր­դին ալ, զա­նա­զան շրջան­նե­րուն, օ­տար ժո­ղո­վուրդ­նե­րու եւ ազ­գե­րու հետ շփուի­լը բնա­կա­նա­բար ազ­դե­ցու­թիւն պէտք է ու­նե­նար ա­նոր ամ­բողջ ըն­կե­րա­յին կեան­քի ձե­ւա­ւոր­ման վրայ։ Ուս­տի օ­տար ազ­դե­ցու­թիւ­նը ա­ռա­ւե­լա­պէս նշա­նա­կե­լի ե­ղաւ Կի­լի­կիա­յի մէջ՝ ուր հա­յե­րը շփուե­ցան ո՛չ միայն յոյ­նե­րու, այլ եւ ու­րիշ եւ­րո­պա­կան ազ­գե­րու հետ։ Եւ ինչ­պէս ը­սինք, Հայ Ե­կե­ղե­ցին եւս այդ ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րէն ա­զատ չմնաց եւ այս հան­գա­ման­քը գժտու­թիւն­ներ ա­ռաջ բե­րաւ հայ ե­կե­ղե­ցա­կա­նու­թեան մէջ, յատ­կա­պէս ա­ւան­դա­պահ Ա­րե­ւե­լեան­նե­րու եւ Կի­լի­կեա­ցի­նե­րու մի­ջեւ։

Հե­տա­մուտ ըլ­լա­լով «ե­կե­ղե­ցի­նե­րու միու­թեան» գա­ղա­փա­րին՝ Կի­լի­կեա­ցի հայ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը, եւ յատ­կա­պէ՛ս Լամբ­րո­նա­ցին, կը ձգտէին Յոյն եւ մա­նա­ւանդ Հռով­մէա­կան Ե­կե­ղե­ցիի կար­գե­րը Հայ Ե­կե­ղե­ցիի մէջ մտցնել, բան մը՝ որ Ա­րե­ւե­լեան­նե­րուն դժգո­հու­թիւ­նը ա­ռաջ բե­րաւ։

Հայ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան եւ Ե­կե­ղե­ցիի «եր­կու մա­սե­րուն մի­ջեւ» վէ­ճը հե­տե­ւեալ խնդիր­նե­րու վրայ ծան­րա­ցած էր ընդ­հան­րա­պէս.

ա) Լամբ­րո­նա­ցին, ինչ­պէս իր «Պա­տա­րա­գի մեկ­նու­թիւն»ն իսկ ցոյց կու տայ՝ հե­տե­ւե­լով օ­տար­նե­րուն՝ փո­փո­խու­թիւն մտցուց Հայ Պա­տա­րա­գա­մա­տոյ­ցին մէջ եւ պա­տա­րա­գի հա­մար նոր զգես­տա­ւո­րու­թիւն, ինչ­պէս՝ մե­տաք­սեայ շուր­ջառ, քթա­նեայ (քթան=կտաւ) շա­պիկ, սար­կա­ւագ, դպիր եւ այլն։ Կի­լի­կիա­յի մէջ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը բաց գլխով կը պա­տա­րա­գէին եւ պա­տա­րա­գի ժա­մա­նակ քա­հա­նա­ներ կը սպա­սար­կէին։ Այս­պի­սի զգեստ­նե­րով պա­տա­րա­գե­լը Մխի­թար Գօ­շը «աղ­քա­տու­թեան հե­տե­ւանք» կը հա­մա­րէ. իսկ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու գլուխ չբա­նա­լը ա­նով՝ որ ա­նոնք խու­զուած (խու­զել=մազ կտրել, մկրա­տել) մազ ու­նին։

ԺԳ դա­րուն Կոս­տան­դին Կա­թո­ղի­կո­սը Ա­րե­ւել­քի վան­քե­րը պա­տա­րա­գի թան­կա­գին նա­փո­րա­ներ (=շուր­ջառ) ու­ղար­կեց եւ այս ժա­մա­նակ­նե­րէն սկսեալ՝ ա­նոնց գոր­ծա­ծու­թիւ­նը ընդ­հա­նուր դար­ձաւ ե­կե­ղե­ցի­նե­րու մէջ։

բ) Լամբ­րո­նա­ցին, օ­տար­նե­րու նա­յե­լով՝ ինչ­պէս կ՚ե­րե­ւի, ե­կե­ղե­ցի­նե­րէն վա­րա­գոյ­րը վեր­ցու­ցած է. եւ այս պատ­ճա­ռով իսկ Ա­րե­ւե­լեան վար­դա­պետ­նե­րուն բար­կու­թիւ­նը գրգռած։ Լամբ­րո­նա­ցին ալ իր կող­մէ կը մե­ղադ­րէ զա­նոնք, որ սրբա­զան պա­տա­րա­գի ժա­մա­նակ ե­կե­ղե­ցիի դու­ռը կը գո­ցեն։ Բայց այս սո­վո­րու­թիւ­նը Ա­րե­ւել­քի մէջ ե­ղած է ա­նոր հա­մար, որ օ­տար­ներ ներս չմտնեն եւ Սուրբ Խոր­հուր­դը չան­ար­գեն, եւ այս սո­վո­րու­թիւ­նը շատ հին ժա­մա­նակ­նե­րէն է ե­ղած եւ ընդ­հան­րա­ցած։

գ) Նկա­տի ու­նե­նա­լով իր ժա­մա­նա­կի տկար ա­ճե­լու­թիւ­նը՝ Լամբ­րո­նա­ցին իր վի­ճա­կին մէջ (վի­ճակ=թեմ, գա­ւառ) «եր­րորդ ա­մուս­նու­թիւն»ը թոյլ տուած է, այն ի՛նչ որ Հա­յաս­տա­նի մէջ այս կէ­տը կը դա­տա­պար­տուէր իբ­րեւ ան­ժուժ­կա­լու­թեան նշան, եւ Յոյն եւ Լա­տին ե­կե­ղե­ցի­նե­րու սո­վո­րու­թիւն կը հա­մա­րուէր։

դ) Կի­լի­կեա­ցի­ներ լա­տին­նե­րու եւ յոյ­նե­րու նման կ՚ըն­դու­նէին, որ սրբա­զան պա­տա­րագ կա­րե­լի է մա­տու­ցա­նել ո՛չ միայն հան­գու­ցեալ­նե­րու, այլ եւ կեն­դա­նի­նե­րու հա­մար, այն ի՛նչ Հիւ­սի­սա­յին վար­դա­պետ­նե­րու տե­սու­թեամբ պա­տա­րագ կա­րե­լի էր մա­տու­ցա­նել մի­միայն ննջե­ցեալ­նե­րու հո­գիի փրկու­թեան հա­մար, եւ ինչ­պէս Մխի­թար Գօշ եւս կը պաշտ­պա­նէր։

ե) Կի­լի­կիա­յի մէջ սո­վո­րու­թիւն էր՝ հայ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը զար­դա­րել սրբան­կար­նե­րով՝ ընդ­հա­նուր քրիս­տո­նէա­կան ե­կե­ղե­ցիի սո­վո­րու­թեան հա­մե­մատ, եւ Լամբ­րո­նա­ցին Ծաղ­կա­զար­դի տօ­նին, ան­գամ մը մին­չեւ իսկ փա­փա­քե­ցաւ, որ Տար­սո­նի ե­կե­ղե­ցիին մէջ Ա­ւե­տա­րա­նը նախ յու­նա­րէն կար­դա­ցուի եւ ա­պա հա­յե­րէն՝ որ­պէս թէ «Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցիի կար­գը այդ­պէս կը պա­հան­ջէ», բայց Ա­րե­ւե­լեան­ներ կ՚ըն­դու­նէին, թէ Հայ Ե­կե­ղե­ցիի մէջ միա՛յն Սուրբ Խա­չը, Փրկչի եւ Տի­րա­մօր սրբա­պատ­կեր­նե­րը պէտք է գտնուին եւ ու­րիշ ո՛չ մէկ նո­րա­ձե­ւու­թիւն։

Ար­դա­րեւ որ­չափ եւ Հիւ­սի­սա­յին վար­դա­պետ­ներ հա­կա­ռա՛կ էին կի­լի­կեա­ցի­նե­րու «նո­րա­ձե­ւու­թիւն»նե­րուն, ի­րենք ալ սա­կայն ա­զատ չէին պէս-պէս թե­րու­թիւն­նե­րէ։

Ինչ­պէս Լամբ­րո­նա­ցին, այս­պէս նաեւ այդ ժա­մա­նա­կի յոյ­ներն ու վրա­ցի­նե­րը միշտ կը պա­խա­րա­կէին ու կ՚այ­պա­նէին հայ կրօ­նա­ւոր­նե­րու կեան­քը՝ թէ գի­նե­սէր են, մսա­կեր եւ այլն։ Եւ Մխի­թար Գօշ, ա­մե­նայն ար­դա­րամ­տու­թեամբ հայ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու թե­րու­թիւն­նե­րը թուե­լով հան­դերձ՝ դար­ձեալ ցոյց կու տայ, թէ ա­նոնք վրա­ցի եւ յոյն կրօ­նա­ւոր­նե­րէն ո՛ր­չափ բարձր են։

Ախտ մը՝ որ սաս­տիկ տա­րա­ծուած էր հայ բարձր հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան մէջ, այդ «սի­մո­նա­կա­նու­թիւն»ն էր, ո­րուն մա­սին օ­տար­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ Մխի­թար Գօշ, յա­ճախ կը շեշ­տեն։

Սա բնա­կան է, որ ձեռ­նադ­րո­ղը՝ ո­րե­ւէ «տուրք» ստա­նայ, բայց դա­տա­պար­տե­լի է, որ հայ ե­պիս­կո­պոս­նե­րը կան­խա­պէս «տուրք» կը ստա­նան եւ «ա­նար­ժան­ներ»ը կը ձեռ­նադ­րեն։ Եւ այս չար սո­վո­րու­թեան դէմ Սսի 1243 թուա­կա­նի ժո­ղո­վը ա­ռան­ձին կա­նոն սահ­մա­նեց։ Եւ յոյ­նե­րը, որ հայ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը խիստ կը մե­ղադ­րէին «սի­մո­նա­կա­նու­թեան» մէջ, ի­րենք ալ սոս­կա­լի կեր­պով նոյն ախ­տի մէջ թա­ղուած էին…։

«Սի­մո­նա­կա­նու­թեան» բնա­կան հե­տե­ւան­քը հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան ան­կո՛ւմն էր, ա­նար­ժան մար­դիկ դիւ­րապ­րե­ցիկ ըլ­լա­լու հա­մար կը ձգտէին «կա­շառ»ով «քա­հա­նա­յա­կան կո­չում» ստա­նալ…։

- Օգ­տուե­ցանք մեծ մա­սամբ Աբր. Զա­մի­նի «Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մու­թիւն - 1908»էն։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Ապ­րիլ 5, 2016, Իս­թան­պուլ