«ՀԱՅԵՐԸ ԵՒ ՊԱՂ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ» ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԸ՝ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԵՒ ՈՒՍԱՆԵԼԻ ՁԵՌՆԱՐԿ ՄԸ

Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան հռչա­կա­գիրն ու հան­րա­քուէն (1990-1991) փաս­տա­կան կեր­պով նշե­ցին ա­ւե­լի քան քա­ռաս­նա­մեայ Պաղ պա­տե­րազ­մին ա­ւար­տը, ո­րուն նշան­նե­րը ար­դէն 1989-ին տրուած էին։ Այ­նու­հե­տեւ, այդ շրջա­նը կար­ծէք մեր հա­ւա­քա­կան գի­տակ­ցու­թեան մէջ ան­տե­սու­մի, ե­թէ ոչ մո­ռա­ցու­թեան մատ­նուե­ցաւ։ Քօղ մը ծած­կեց թէ՛ Հա­յաս­տան-Սփիւռք եւ թէ՛ ներս­փիւռ­քեան բազ­մա­թիւ դէպ­քերն ու ե­րե­ւոյթ­նե­րը, ու այս վի­ճա­կին մէջ ն­­աեւ դեր խա­ղա­ցին ու կը խա­ղան հա­յաշ­խար­հի քա­ղա­քա­կան ի­րադրու­թիւ­նը յետխորհր­դա­յին տա­րի­նե­րուն, Պաղ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի իբ­րեւ թէ ոչ-ու­սու­ցո­ղա­կան բնոյ­թը, ժամ­ա­նա­կա­յին բա­ւա­րար հե­ռա­ւո­րու­թեան չ­­գո­յու­թի­ւնը, դե­րա­կա­տար­նե­րուն շա­տե­րուն ողջ (եր­բեմն՝ գոր­ծօն) ըլ­լա­լը, սկզբնաղ­բիւր­նե­րու ա­նբա­ւա­րար մատ­չե­լիու­թիւ­նը, եւ այլն։

Ա­հա թէ ին­չու խիս­տ գ­նա­հա­տե­լի էր ԱՄՆ-ի Մի­շի­կը­ն-­Տիր­պոռն հ­­ա­մալ­սա­րա­նի (Տիթ­րո­յիթ) Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ե­ւ Հա­յոց պատ­մու­թեան դա­սա­խօս ու տեղ­ւոյն Հա­յկա­կան հե­տազ­օ­տու­թեան կ­­եդ­րո­նի վ­­ա­րիչ Տքթ. Ա­րա Սան­ճեա­նի կ­­ող­մէ մտայ­ղա­ցուած գի­տա­ժո­ղո­վը՝ «­Հա­յե­րը եւ Պաղ պա­տե­րազ­մը» նիւ­թով, որ տե­ղի ու­նե­ցաւ ա­նցեալ 1-3 Ապ­րի­լին, հա­մալ­սա­րա­նի «Քոչ­էֆ» լսար­ա­նին մէջ։ Այս ան­նա­խըն­թաց ու տա­րո­ղու­նակ գի­տա­ժո­ղո­վը քո­վքո­վի բե­րած էր 21 զե­կու­ցո­ղներ­՝ ե­օ­թ եր­կի­րներ­է (Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, Ֆր­­ան­սա, Անգ­լիա, Հա­յաս­տան, Ռու­սաս­տան, Ար­ժան­թին եւ Պրա­զիլ), հայ թէ օ­տար­, ո­րոնք եր­եք օ­րե­րու ը­նթաց­քին ներ­կա­յա­ցու­ցին բովան­դա­կա­լից զ­­ե­կու­ցում­նե­ր։ Այս հա­ւա­քոյ­թը կ­­ը վա­յե­լէր Հ­­այ­կա­կան ուս­ման­ց եւ հե­տա­զօ­տու­թե­անց ազ­գա­յին ընկ­ե­րակ­ցութ­եան (NAASR), «Գալ­ուստ Կիւլպ­էնկ­եա­ն» հիմ­նարկ­ութ­եան եւ շարք մը տիթ­րո­յի­թաբ­նակ ազ­գա­յինն­եր­ու հո­վա­նա­ւոր­ութ­իւն­ը։ Այս­տեղ պէտք է նշել գի­տա­ժող­ո­վին ան­թեր­ի կազ­մա­կերպ­ում­ը, որ ար­գաս­իքն էր Արա Սանճ­եա­նի ու իր գոր­ծա­կիցն­եր­ուն՝ Ճեր­ըլտ Օթթ­ենպ­րայ­թի ու Ա­նի Գաս­պար­եա­նի տքնա­ջան աշ­խա­տան­քին։

Բա­ցում­ը տեղ­ի ուն­ե­ցաւ Ուր­բաթ, 1 Ապ­րիլ­ի ե­րե­կո­յեան։ Բա­րի գա­լուս­տի խօս­քե­ր ար­տա­սա­նե­ցի­ն հա­մալ­սա­րա­նի Ա­րուե­ստնե­րու, գի­տու­թե­անց ե­ւ գ­րա­կա­նու­թե­ան բա­ժան­մուն­քի տե­սու­չը­՝ Մար­թի Հեր­շո­ք, «Ար­մի­նի­ըն Ռի­վի­ւ» հան­դէ­սի գլխա­ւոր խմբա­գիր Աս­պետ Քո­չի­կեա­ն եւ Հայ­կա­կան ուս­մանց եւ հետ­ա­զօ­տու­թե­անց ազ­գա­յին ըն­կե­րակ­ցու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Կրե­կո­րի Աւ­դա­նտի­լեա­ն։ Նե­րա­ծա­կան խօս­քով, Ար­ա Սան­ճեա­նը բաց­ատ­րեց գի­տա­ժո­ղո­վին շ­­ար­ժա­ռիթ­նե­րը ե­ւ ու­րուա­գծ­­եց Պաղ պա­տե­րազ­մի տար­բեր փու­լե­րը։ Ան նաեւ անդ­րա­դար­ձաւ զե­կու­ցում­նե­րու ընդ­հան­ուր բո­վան­դա­կու­թեան, ն­­շե­լով կ­­արգ մը բնագ­ա­ւառ­ներ, ու­ր նիւ­թեր կա­րե­լի չէր եղ­ած ա­պա­հո­վել, ին­չպէս եւ հե­տա­զօ­տու­թի­ւնը խոր­աց­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն­ը։ Ա­րա Սան­ճեա­նի հ­­ամ­ո­զու­մով, «կը հա­ւա­տանք, որ Պաղ պա­տե­րազ­մի դա­րաշր­ջան­ի վ­­եր­լուծ­ու­մը, իր լա­րուած ե­ւ յա­րա­բեր­ա­բա­ր հա­նդարտ շրջան­նե­րով, շատ կա­րե­ւոր է Հա­յոց ներ­կան հասկ­նա­լու հ­­ա­մար­, յատ­կա­պէս՝ յե­տե­ղեռ­նե­ան Ս­­փիւռ­քի մէջ­, ուր գոր­ծօն հաս­տա­տու­թիւն­նե­րէ շա­տեր, ին­չպէս եւ յա­րա­տե­ւող կա­զմա­կեր­պա­կա­ն բա­ժա­նա­րար գի­ծե­րը, նա­խա­պա­շար­ում­նե­րը եւ կարծ­րա­տի­պեր­ը, բո­լորն ալ բիւ­րե­ղա­ցան այ­դ տա­րի­նե­րուն ըն­թա­ցքի­ն»­։­

Ա­ռանց մտնե­լու ե­րե­ք օ­րե­րուն ըն­թաց­քին ներ­կա­յա­ցուած 21 զե­կու­ցում­նե­րէ­ն իւ­րա­քան­չիւ­րի­ն ման­րա­մաս­նու­թի­ւննե­րուն մէջ, պի­տի թուար­կենք ա­նոնց շօ­շա­փած նի­ւթե­րը­, ո­րո­նք ընդ­հա­նուր գա­ղա­փար մը պի­տի տան բո­վան­դա­կու­թե­ան մա­սին. 1920-1930-ա­կան թուա­կան­նե­րու քրչա­կան ապս­տամ­բու­թի­ւննե­րը Թուր­քի­ոյ մէջ, Հ. Յ. Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը եւ իս­լա­մա­ցած հա­յեր­ը (Կա­րա­պետ Մոմ­ճեան), Դաշ­նակ­ցութ­եան քա­ղա­քա­կան ըն­թաց­քին վե­րի­վա­յրում­նե­րը 1941-1947 թուա­կա­նին (Վա­հէ Ս­­ա­հա­կեան­), Ա­մե­րի­կա­հա­յե­րու ներգ­աղ­թը Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տան (Հէյ­զըլ Ան­թա­ռա­մեան-Հոֆմ­ան), «Հայ­րե­նի­ք Ո­ւի­քլի»ի (այժմ՝ «Ար­մի­նըն Ո­ւիք­լի») եւ «Ար­մի­նիըն Միր­րոր-­Սփէք­թէյ­թըր» թեր­թե­րու բա­նա­վէ­ճե­րը 1951 թուա­կա­նին (Լե­ւոն Չոր­պա­ճեան), Ռու­բէն Դար­բի­նեա­նի գրու­թիւնն­նե­րը «Ա­րմի­նիըն Ռի­վիւ»ի մէջ (Կրե­կո­րի Աւ­դան­թի­լեան)­, Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը եւ Պաղ պա­տե­րազ­մը (Պեն­ժա­մին Ա­լեք­սանտր), «Յա­ռաջ»ը եւ Պաղ պա­տե­րազ­մը (Ժի­րայր Չո­լա­քե­ան), «Կար­միր» շար­ժու­մը Ֆրա­նսա­յի մէջ (Աստ­ղիկ Ա­դա­մեան), Դաշնակ­ցա­կան եւ ոչ-դաշ­նակ­ցա­կան տե­սա­կէտ­նե­րու բա­նա­վէճ մը Ար­ժան­թի­նի մ­­էջ 19­47-1948 թուա­կա­նին (Վար­դան Մատ­թէո­սեան), Սան Փաու­լո­յի հայ հա­մայ­նա­վար­նե­րը եւ պրա­զի­լա­կա­ն ոս­տիկ­ան­ու­թիւ­նը (Հէյ­թոր Լու­րէյ­րօ), Խորհր­դա­յին եւ հա­կա­խորհր­դա­յին դաշ­տե­րու բա­ժա­նու­մը ար­ժան­թի­նա­հայ հա­մայն­քին մէ­ջ (Խա­չիկ Տէ­ր Ղու­կաս­եան՝ Skype-ով), Խորհր­դա­հայ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը Ֆրան­սա­յի եւ Ար­ժան­թի­նի հ­­այ հա­մայնք­նե­րուն նկատ­մամբ 1930-1950-ին (Նե­լի­տա Պուլ­ղուրճ­եան), Խորհր­դա­յին-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւ­նն­­ե­րը ե­ւ թր­քա­հայ հա­մայն­քը 1945-1964-ին (Գէորգ Պետ­րո­սեան­), Էջ­միա­ծին­-Ան­թի­լիաս յա­րա­բե­րու­թիւ­նն­­ե­րը (­Հրաչ Չի­լին­կիր­եա­ն), Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ տա­գնա­պը 1956-1963-ին եւ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ (Ճէյմզ Սթո­քըր), Իս­րա­յէ­լի եւ Թուր­քիոյ ք­­ա­ղա­քա­կան զի­նակ­ցու­թիւ­նը 1982-ին՝ Հա­յաս­տա­նի Ա­զա­տագ­րու­թեա­ն հայ գաղտ­նի բա­նա­կին նկատ­մամբ (Էլ­տատ Պեն-Ա­հա­րոն), Թրքա­հայ հա­մայն­քի ինք­նու­թեան վե­րա­փո­խու­մը 1980-ա­կան թուա­կան­նե­րուն (Էմ­րէ Ճան Տաղ­լըօղ­լու­), Կի­լի­կիոյ հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թեան պ­­ատ­մագ­րու­թիւն­ը եւ խորհր­դա­յին-ա­րեւմ­տեան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը (Սա­մուէլ Գ­­րի­գո­րեա­ն), Մեծ Ե­ղեռ­նի յի­շո­ղու­թի­ւնը Խոր­հրդա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ (Ա­նոյշ Յով­հան­նի­սեան), Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի «հիփ­փի»նե­րու շ­­ար­ժու­մը (Տիգ­րան Մա­թո­սեան)­։­

Ան­շուշտ, կա­րե­լի է նկա­տել, թէ գի­տա­ժո­ղո­վին նիւ­թե­րու ցու­ցա­կը հե­ռու էր սպա­ռիչ ըլլ­ա­լէ, ինչ որ պէտք է վե­րագ­րել ա­ռա­ջարկ­նե­րու բաց­ա­կա­յու­թեան (օ­րի­նակ՝ գրա­կան նիւ­թե­րու շ­­ուրջ), սա­կայն, թէեւ պատ­մա­կան ու քա­ղա­քա­կան նիւ­թե­րը գ­­ե­րակ­շի­ռ էին, ա­ն նաեւ տեղ տուած էր այլ հա­յեացք­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­մին։

Ի­ւրա­քան­չիւր նիս­տի ա­ւար­տին, զե­կու­ցում­նե­րը ուղ­եկ­ցուա­ծ էին յա­տուկ քն­­նար­կող­նե­րու կ­­արճ ակ­նարկ­նե­րով, ինչ­պէս եւ հարց ու պա­տաս­խա­նի շա­հե­կան բա­ժին­նե­րով, ուր մաս­նա­գի­տա­կան հա­յեաց­քը կար­ե­ւոր տեղ մը ու­նե­ցաւ­՝ ճշ­դում­ներ­ով եւ աշ­խոյժ բա­նա­վէ­ճե­րով­։ Կ­արգ մը զե­կուց­ող­ներ (Աստ­ղիկ Ա­դա­մեան, Խա­չիկ Տէր­ Ղու­կա­սեան, Էլ­տատ Պեն-Ա­հա­րոն, Պեն­ժա­մին Ա­լեք­սանտր, Վա­հէ Սա­հա­կեան) ն­­աեւ քննար­կող­նե­րու դե­րը ստան­ձնած էին, ո­րոնց պէտք է ա­ւելց­նել յատ­կա­պէս հրա­ւի­րուած Ռի­չըրտ Յո­վհան­նիսեա­նի­, Աս­պետ Քո­չի­կեա­նի եւ Գէորգ Պար­տաք­ճեա­նի ն­­եր­կա­յու­թիւն­ը։­

Տե­ղի ու­նե­ցան նաեւ երկ­ու յա­տուկ նի­ստեր, ուր քննար­կուե­ցան Պ­­աղ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւ­նը ե­ւ ա­նոր ժա­ռան­գու­թիւ­նը, ինչ­պէս եւ ներ­կա­յա­ցուե­ցան ա­ռա­ջարկ­ներ՝ հե­տա­գայ հե­տազ­օ­տու­թեան հա­մար։

Կ՚ար­ժէ նշել գի­տա­ժո­ղո­վին կա­րգ մը հիմն­ակ­ան յատ­կա­նիշ­նե­րը.

ա­) Գրե­թէ չպեղ­ուա­ծ, եր­բեմն «վտան­գա­ւոր» նիւ­թե­րու ար­ծար­ծու­մը։

­բ) Մա­մու­լի ե­ւ ար­խիւ­նե­րու լ­­այն օգ­տա­գո­րծում։

գ) Գի­տա­կան հա­յեաց­քի տի­րա­պե­տու­թի­ւնը՝ ամ­ե­նէն բարդ ու խնդրա­յա­րոյց նի­ւթե­րուն մէ­ջ ան­գամ։

դ) Ծա­նօթ եւ ան­ծա­նօթ դէպ­քե­րու շուրջ նոր ծալ­քե­րու բ­­ա­ցում։

Յատ­կա­պէս շեշ­տուե­ցաւ ար­խիւ­նե­րու մատ­չե­լիու­թիւ­նը ա­պա­հո­վե­լու՝ հա­ւա­քե­լու եւ պահ­պա­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն­ը տար­բեր կազմա­կեր­պութ­իւ­ննե­րու կող­մէ, ինչ որ բազ­միցս ար­ծար­ծուե­ցաւ տ­­ար­բեր հանգրուան­նե­րու ընթ­աց­քին։

Կը նա­խա­տե­սուի, ո­ր ու­սում­նա­սի­րա­կան նոր հե­ռան­կար­ներ բա­ցող գի­տա­ժո­ղո­վին զե­կու­ցում­նե­րը մ­­օտ ա­տե­նէն լոյ­ս տես­նեն «Ար­մի­նիըն Ռի­վիւ» հան­դէ­սի յա­տուկ թի­ւով։ Յի­շենք, ո­ր ա­նոնց ամ­փոփում­նե­րը լո­յս տե­սած է­ին յ­­ա­տուկ գրքոյ­կով, որ­ուն պատ­ճէ­նը նա­եւ կա­րե­լի է գտնել հա­մա­ցան­ցի մէջ (www.academia.edu)։

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏ­ԹԷՈՍԵԱՆ