Տ. ԼԵՒՈՆ ԱՐՔ. ԶԷՔԻԵԱՆԻ ԲՈԼՈՐԱՆՈՒԷՐ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ

Ինչ­պէս հա­ղոր­դած էինք, Թուր­քիոյ Հայ Կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան Վի­ճա­կա­ւոր Տ. Լե­ւոն Արք. Զէ­քիեան վեր­ջերս Վա­տի­կա­նի կող­մէ Մխի­թա­րեան միա­բա­նու­թեան հա­մար նշա­նա­կուե­ցաւ պա­պա­կան պա­տուի­րակ։ Այս ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը լայն ար­ձա­գանգ գտած է հա­յաշ­խար­հէն ներս։ Վեր­ջին օ­րե­րուն նոյն կա­պակ­ցու­թեամբ Ե­րե­ւա­նէն ստա­ցանք նա­մակ մը, որ ստո­րագ­րուած է Սիլ­վա Կա­պու­տի­կեա­նի տուն-թան­գա­րա­նի վա­րիչ Ար­մե­նու­հի Տե­միր­ճեա­նի կող­մէ։ Ստո­րեւ այս նա­մա­կը կը ներ­կա­յաց­նենք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի վե­րա­ծե­լով։

Մեծ ու­րա­խու­թեամբ տե­ղե­կա­ցանք, որ վաս­տա­կա­շատ հա­յա­գէտ եւ փի­լի­սո­փայ, Գե­րա­պայ­ծառ Լե­ւոն Ար­քե­պիս­կո­պոս Զէ­քիեա­նը՝ Հռո­մի Ֆրան­սիս­քոս Պա­պի կող­մէն Մխի­թա­րեան միա­բա­նու­թեան մէջ նշա­նա­կուած է պա­պա­կան պա­տուի­րակ: Ի մտի ու­նե­նա­լով, որ ան բազ­մա­թիւ գիր­քե­րու հե­ղի­նակ է, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան եւ Վե­նե­տի­կի ա­կա­դե­միա­նե­րու ան­դամ, Իս­թան­պու­լի հա­մալ­սա­րա­նի փրո­ֆէ­սէօր եւ միա­ժա­մա­նակ Թուր­քիոյ Հայ Կա­թո­ղի­կէ հա­մայն­քի ա­ռաջ­նորդ՝ ե­րիցս գնա­հա­տե­լի կը հա­մա­րենք, որ իր ան­մի­ջա­կան ջան­քե­րով, 2015-ին Հռո­մի Պա­պը Սուրբ Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցին հռչա­կեց՝ «Տիե­զե­րա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ վար­դա­պե­տ»:

Պա­պա­կան պա­տուի­րա­կի կո­չու­մը լիար­ժէք պատ­կե­րաց­նե­լու հա­մար տե­ղին է թեր­թա­տել պատ­մու­թեան է­ջե­րը, վեր­յի­շել հայ-ի­տա­լա­կան միջ­նա­դա­րեան կա­պե­րը եւ Արք. Զէ­քիեա­նի ա­նուան զու­գա­հե­ռել նուի­րա­կան այլ ա­նուն մը եւս, որ լոյս կը սփռէ թէ՛ հին, թէ՛ նոր օ­րե­րուն վրայ:

16-րդ դա­րու պայ­ծառ հա­յոր­դի­նե­րէն Սուլ­թան­շահ Աբ­գա­րեա­նը (Սուլ­թան­շահ Մարք-Ան­թո­նիօ), որ ծնած է Կի­լի­կիոյ Թո­քատ քա­ղա­քին մէջ, դա­րե­րէ ի վեր ա­ռա­ւե­լա­պէս կը յի­շուի որ­պէս հայ տպագ­րու­թեան սկզբնա­ւո­րող­նե­րէն մէ­կը: Ո՞վ էր, սա­կայն, այս մար­դը եւ ինչ­պէ՞ս դար­ձաւ Մարք-Աան­թո­նիօ…

Սուլ­թան­շահ իր հօր՝ տպագ­րիչ Աբ­գար Թո­խա­տե­ցիին հետ Սե­բաս­տիա­յէն Հռոմ տե­ղա­փո­խուած է 1562-ին, երբ 12 տա­րե­կան էր,  եր­կու տա­րի ետք դար­ձած՝ Պիոս Դ. Պա­պի սի­րե­լին ու որ­դե­գի­րը: Հա­յաս­տա­նը եր­բեք չտես­նե­լով հան­դերձ՝ պա­տա­նի տա­րի­քէն նուի­րուած է իր հե­ռա­ւոր հայ­րե­նի­քին, ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին նշա­նա­կուած՝ Հռո­մի հա­յոց տան կա­ռա­վա­րիչ եւ դար­ձած Էջ­միած­նի ու Կի­լի­կիոյ հա­յոց կա­թող­կոս­նե­րու նուի­րա­կը Վա­տի­կա­նէն ներս: Իր խնա­մա­կալ Պիոս Պա­պին ա­ղեր­սած է ա­զա­տագ­րել Հա­յաս­տա­նը եւ ա­նա­սե­լի ջան­քեր գոր­ծադ­րած է, որ­պէս­զի վե­րա­կանգ­նէ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւ­նը: 1583-ին ան նա­մակ մը կը յղէ Էջ­միա­ծին, խնդրե­լով հաս­տա­տել իր թա­գա­ւո­րա­կան ծա­գու­մը՝ Հռո­մի Պա­պէն բեր­դեր ստա­նա­լու, եւ զա­նոնք ի սպաս դնե­լու պան­դուխտ հա­յե­րու օգ­նու­թեան հա­մար, ան մա­սամբ կը յա­ջո­ղի ի­րա­կա­նաց­նել սոյն ծրա­գի­րը:

Շատ լաւ տի­րա­պե­տե­լով հօր ա­րուես­տին՝ 1579-ին Սուլ­թան­շահ դրած է տպագ­րա­կան սե­փա­կան գոր­ծու­նէու­թեան սկիզ­բը: Ան յոր­դո­րած է Գրի­գոր ԺԳ. Պա­պին՝ բա­նալ հայ­կա­կան տպա­րան մը: Պա­պի կար­գադ­րու­թեամբ հա­յե­րէն նոր տա­ռա­տե­սակ­ներ ձու­լուած են Հռո­մի մէջ հա­յա­լե­զու տպագ­րու­թեան սկսե­լու հա­մար: Ֆրան­սա­ցի գրա­ձու­լող Ռո­պերթ Կրան­ժո­նի հետ, Սուլ­թան­շահ ստեղ­ծած է 10 եւ 16 կէ­տա­չա­փի մե­ծու­թեամբ այն­պի­սի գե­ղե­ցիկ բո­լոր­գիր տա­ռեր, ո­րոնք դար­ձած են հա­յե­րէ­նի ա­մե­նա­տա­րա­ծուած տպագ­րա­կան տա­ռե­րու նա­խան­մոյշ­նե­րը, եւ ո­րոնց­մով Հռո­մի մէջ մօտ 200 տա­րի հա­յե­րէն գիր­քեր տպուած են …

Կա­թո­ղի­կո­սա­կան ու պա­պա­կան նուի­րակ­նե­րուն զու­գա­հեռ­նե­րը այս­քա­նով սահ­մա­նա­փա­կե­լով՝ նկա­տենք, որ դա­րեր շա­րու­նակ ա­նոնց այս ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը պար­ծան­քով ո՛չ միայն կը յի­շա­տա­կուի, այ­լեւ օ­րի­նակ կը ծա­ռա­յէ, ո­րով­հետև քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հին հետ խօ­սե­լու եւ հա­յոց հոգ­ե­ւոր գան­ձե­րը ներ­կա­յաց­նե­լու պա­հան­ջը մեծ է նաեւ այ­սօր, ինչ­պէս՝ դա­րեր ա­ռաջ: Փառք Աս­տու­ծոյ, որ Գե­րա­պայ­ծառ Լե­ւոն Արք. Զէ­քիեա­նի բո­լո­րա­նուէր աշ­խա­տան­քը կ­­՚ար­ձա­գան­գէ ի լուր աշ­խար­հին եւ մարդ­կու­թեան սրտին կը հասց­նէ մեր նուի­րա­կան իղ­ձե­րը: