ԻՆՉՊԷ՞Ս ՉԱՓԱՒՈՐԵԼ ՄԵՐ ՄՏԱԾՈՒՄՆԵՐԸ

«Շատ զբա­ղած է միտքս, այն­քան շատ բան ու­նիմ մտա­ծե­լու...», «Գլուխս պի­տի պայ­թի, այս ո՞ր­քան բան կայ խոր­հե­լու...», «Ա՛լ կը բա­ւէ, ոչ մէկ բառ ա­ւե­լի. միտքս յոգ­նե­ցաւ...» եւ այ­սօ­րի­նակ ա­ռօ­րեայ հո­գե­րով ու գան­գատ­նե­րով կլա­նուած ենք յա­ճախ:

Տե­ղե­կա­տուա­կան եւ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ար­դի այ­լա­զան մի­ջոց­նե­րը օգ­տա­գոր­ծող 21-րդ դա­րու մար­դը՝ ար­դէն իր ա­մէ­նօ­րեայ հո­գե­րով բեռ­նա­ւո­րուած, իս­կա­պէս յոգ­նա՞ծ է ան­հան­դուր­ժող ըլ­լա­լու աս­տի­ճան: Թէ ոչ՝ խոր­հուրդ եւ մտա­ծում­նե­րով գեր­յա­գե­ցու­մի տագ­նա՞պ մըն է որ կ՚ապ­րի ան:

Նախ պէտք է յստակ սահ­մա­նու­մը
­տալ մտա­ծում, խոր­հուրդ, խորհր­դա­ծու­թիւն հաս­կա­ցո­ղու­թիւն­նե­րուն, ն­­աեւ ա­նոնց յա­րա­կից բա­յե­րուն՝ մտա­ծել, խոր­հիլ, խորհր­դա­ծել: Ըստ Մալ­խա­սեան­ցի՝ խոր­հուրդ կը նշա­նա­կէ «գա­ղա­փար, որ կը ստեղ­ծուի մտքի մէջ, ն­­աեւ միտք, մտքի յղա­ցու­մ», իսկ խոր­հի­լը «մտքի մէջ գա­ղա­փար­ներ ստեղ­ծե­լու, միտ­քով յղա­նա­լու ա­րար­քը, գոր­ծո­ղու­թիւ­ն»ն է: Խորհր­դա­ծու­թիւ­նը նոյն աղ­բիւ­րին հա­մա­ձայն «խոր մտա­ծել, ման­րա­մաս­նօ­րէն իր մտքին մէջ բան մը քննե­լ»ն է: Գա­լով մտա­ծել բա­ռին, որ ստու­գա­բա­նա­կան տե­սա­կէ­տէ «մտքով ա­ծե­լ» կը նշա­նա­կէ, «մտքին մէջ բան մը տա­նիլ բե­րել, մտքին մէջ ինքն իր հետ խօ­սե­լու» ի­մաս­տը ու­նի: Տե­քարթ իր «Փի­լի­սո­փա­յու­թեան սկզբունք­նե­րը» գոր­ծին մէջ խոր­հե­լու ա­րար­քը հա­մա­զօր կը նկա­տէ «ի­մա­նալ, ու­զել, ե­րե­ւա­կա­յել, ն­­աեւ զգալ» եզ­րե­րուն: Մէկ խօս­քով խոր­հուր­դը մարդ­կա­յին ա­մէն տե­սա­կի հո­գե­բա­նա­կան արտադ­րու­թիւն­նե­րուն կ՚ըն­կե­րա­նայ: Ու­րիշ խօս­քով՝ ա­մէն ինչ խոր­հուրդ է եւ մտա­ծում:

Սա­կայն ի՞նչ կը պա­տա­հի երբ մտա­ծում­նե­րը մեր ու­ղե­ղը կը կլա­նեն, այն աս­տի­ճա­նի որ ան­կա­րող կը դառ­նանք տրա­մա­բա­նե­լու երբ հար­կա­ւոր է: Մեր ու­ղե­ղը այն աս­տի­ճա­նի խճո­ղում եւ խցա­նում­նե­րու են­թար­կուած է այ­լա­զան մտա­ծում­նե­րու կող­մէ, որ զայն կա­րե­լի է նմանց­նել եր­թե­ւե­կի թնճու­կի մը մէջ բան­տար­կուած ինք­նա­շար­ժին, որ մին­չեւ որ հան­գոյ­ցը չքա­կուի, ոչ մէկ կա­րե­լիու­թիւն ու­նի յա­ռա­ջա­նա­լու: Երբ յափշ­տա­կուած ենք ար­տա­կարգ քա­նա­կու­թեամբ մտա­ծում­նե­րով, շու­տով կ՚անճր­կինք բարդ հար­ցե­րու լու­ծու­մը ո­րո­նե­լու միակ բա­ցատ­րու­թիւնն է մտա­յին յոգ­նու­թիւ­նը: Մարմ­նա­կան յոգ­նու­թիւ­նը շու­տով յաղ­թա­հա­րե­լի է ա­ռողջ մար­դոց հա­մար: Նոյ­նը չենք կրնար ը­սել մտա­յին յոգ­նու­թեան պա­րա­գա­յին: Այս վեր­ջի­նը իր աս­տի­ճան­նե­րը ու­նի ո­րոնց ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ գեր­յոգ­նու­թեան վի­ճա­կին:

Երբ մտա­սոյզ ենք, նոյն է­ջը կամ պար­բե­րու­թիւ­նը պի­տի կար­դանք բազ­մա­թիւ ան­գամ­ներ, հասկ­նալ կա­րե­նա­լու հա­մար գ­­րու­թեան բո­վան­դա­կու­թիւ­նը: Ըստ հո­գե­բոյժ­նե­րու՝ ն­­աեւ ջղաբ­նա­գէտ­նե­րու, կարգ մը հի­ւանդ­ներ կը գան­գա­տին ի­րենց գան­կին տաք­նա­լէն, որ կը փո­խա­կեր­պուի ու­շադ­րու­թեան եւ յի­շո­ղու­թեան տկա­րա­ցու­մի: Այս ե­րե­ւոյ­թին գործ­նա­կան կեան­քի մէջ ա­ռաջ բե­րած հե­տե­ւու­թիւն­նե­րը բազ­մա­զան են: Ե­թէ ե­րա­ժիշտ էք, վա­տա­ձայ­նու­թիւնն է որ կը տի­րէ ձեր ու­ղե­ղին մէջ, ե­թէ մտա­յին աշ­խա­տու­թիւն ու­նիք՝ ան­կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ կար­գա­ւո­րել ձեր գա­ղա­փար­նե­րը, պատ­րաս­տել ծրագ­րեր կամ ի­րա­գոր­ծել զա­նոնք:

Ու­շադ­րու­թեան մաս­նա­կի թէ ամ­բող­ջա­կան խան­գա­րու­մը ընդ­հան­րա­կան բնոյթ ու­նի եւ ի զօ­րու է իւ­րա­քան­չիւր տա­րի­քի հա­տուա­ծի հա­մար: Այս իսկ պատ­ճա­ռաւ, ներ­կայ դա­րուս մար­դիկ կը տա­ռա­պին ի­րենց մտա­յին գոր­ծու­նէու­թեան տա­րան­ջա­տու­մէն: Ա­նոնք սկսած են հար­ցադ­րու­մի են­թար­կել միա­տարր եւ յա­րա­կից «ե­ս­»ի մը պահ­պա­նու­մը: Միա­տարր եւ յա­րա­կից «ե­ս­»ով կը հասկ­նանք ան­հա­տա­կան այն գի­տակ­ցու­թիւ­նը, որ կա­րող է հա­կազ­դե­լու յար­մա­րա­գոյն ձե­ւով լաւ պատ­րաս­տուած ծրագ­րե­րու եւ նպա­տա­կա­կէ­տե­րու, փո­խա­նակ ցու­ցա­բե­րե­լու ակն­թար­թա­յին վե­րա­բե­րում, որ կա­խուած է տուեալ վայր­կեա­նի հո­գե­վի­ճա­կէն:

Ներ­կայ դա­րուս, մեր զգա­յա­րան­նե­րը յա­րա­տե­ւօ­րէն ո­ղո­ղուած են ու­ղե­ղա­յին դրդիչ ե­րե­ւոյթ­նե­րով, ինչ­պէս օ­րի­նակ՝ պատ­կեր­ներ, ե­րաժշ­տու­թիւն, գի­տե­լիք­ներ, ո­րոնք որ­պէս փո­խադ­րա­մի­ջոց կ՚օգ­տա­գոր­ծեն գո­վազդ­ներն ու տե­ղե­կա­տուա­կան հա­մա­կար­գե­րը:

Ար­դիւն­քը այն է որ, չենք գի­տեր ո՛ր կողմ ուղ­ղել մեր գլու­խը: Այս վի­ճա­կէն դժգոհ ենք ան­շուշտ, սակայն եւ այն­պէս դար­ձած ենք կա­մա­ւոր գե­րի­ներ: Ընտ­րենք օ­րի­նա­կը այն գոր­ծա­տի­րոջ, որ երբ օ­րուան աշ­խա­տու­թեան ա­ւար­տին տուն կը վե­րա­դառ­նայ, ա­ռա­ջին գործն է անձ­նա­կան հա­մա­կար­գի­չը բա­նալ եւ աչ­քէ ան­ցը­նել հա­սած ել­գի­րե­րը, փո­խա­նակ մօ­տէն հե­տաքրք­րուե­լու իր վե­ցա­մեայ ե­րա­խա­յին հետ: Ան հա­զիւ մէկ ա­կան­ջով կ՚ունկնդ­րէ իր կնոջ պատ­մած­նե­րուն, հապ­ճե­պով կը ճա­շա­կէ կնոջ պատ­րաս­տած հա­մեղ ճա­շը: Իսկ ճա­շի ա­ւար­տին ու­նի հե­ռա­ձայ­նա­յին հան­դի­պում­ներ: Որ­քան որ եր­գի­ծա­կան թուին վե­րո­յի­շեալ տե­սա­րան­նե­րը, այ­սու­հան­դերձ ներ­կայ ի­րա­կա­նու­թիւ­նը շատ ալ հե­ռու չէ այս եւ նման ե­րե­ւոյթ­նե­րէն:

Մար­դիկ ան­կա­րող դար­ձած են էա­կա­նը երկ­րոր­դա­կա­նէն զա­տե­լու: Մենք կար­ծես անզ­գա­լա­բար են­թա­կան ենք «ու­ղե­ղա­յին եւ ջղա­յին ար­տա­կարգ կու­տա­կու­մ»ին: Ալ նիւ­թին բո­վան­դա­կու­թիւ­նը չէ, որ կա­րե­ւոր է, այլ՝ ա­նոր գրգռիչ կամ յու­զիչ ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քը: Բոլ­որ այս ըն­կա­լումն­եր­ը ան­պայ­ման մտա­ծումն­եր չեն. երբ մեր ուղ­եղ­ը ռմբա­կոծ­ում­ի են­թար-կըւած է ան­մի­ջա­կան տե­ղեկ­ութ­իւնն­եր­ով, կրկնակ­ի, ան­դա­դար շա­րու­նա­կու­ող գիտ­ել­իք­ներ­ով եւ լուր­եր­ով, որ­ոնք կու գան ա­մէն աղբ­իւր­է, բա­խումն­եր տե­ղի կ՚ուն­ե­նան ա­նոնց եւ մեր մէջ: Երբ կը կար­դանք, կ՚ու-ս­ում­նա­սիր­ենք զա­նոնք, այս վ­­երջ­ինն­ե­րը միա­ժա­մա­նակ ար­ձա­գանգ­ներ կ՚ուն­ե­նան մ­­եր հոգ­ե­կան կ­­եան­քին մէջ, վե­րա­ծու­ել­ով պատկ­երն­եր­ու, յի­շա­տակ­ներ­ու, ինչ որ խան­գա­րիչ դեր մը ուն­ի մեր մտայ­ին հա­մա­կար­գին նկատ­մամբ:

Անզս­պել­ի, ան­կա­ռա­վար­ել­ի եւ ան­վե­րահս­կել­ի բնոյթ ներ­կա­յաց­նող այս մտա­ծումն­եր­ու ամբ­ողջ­ու­թիւն­ը, որ ձեւ­ով մը թնճուկ մը կը ներ­կա­յացն­է, մեզ ան­դա­դար կ՚ան­հանգս­տաց­նէ ու կը խան­գա­րէ, միա­ժա­մա­նակ մեզ դէմ յան­դի­ման պա­հել­ով ան­ցեա­լի կարգ մը յու­շեր­ու, ապ­րումն­եր­ու, նա­եւ ա­ռօ­րեայ հ­­ոգ­եր­ու: Այս մտա­ծումն­եր­ը եր­բեմն «յոռ­ի շրջա­նակ»ի կը վե­րած­ուին: Որ­ոշ հար­ցադ­րումն­եր ան­դա­դար կ­­ը վե­րա­յայտ­նու­ին, որ­ոնց լուծ­ում­ը կար­ել­ի չ՚ըլ­լար գտնել, հա­կա­ռակ հարց­ը բազ­մա­թիւ տե­սան­կիւնն­եր­է քննել­ու մեր ջանք­եր­ուն: «Արդ­եօք հար­կա­ւոր­ը ըր­ի՞ հարց­ը լուծ­ել­ու հա­մար, ին­չո՞ւ կը չար­չա­րու­իմ ա­պա­գա­յի մտահ­ոգ­ութ­եամբ...» եւ նման հար­ցեր մեր միտք­ը կը զբա­ղեցն­են ան­վերջ, եր­բեմն նոյն­իսկ մեզ յու­սա­հա­տութ­եան մատ­նել­ով:

Ուր­եմն ի՞նչ ըն­ել երբ մեր մտա­ծումն­եր­ը մեզ այս աս­տի­ճա­նի կ՚ան­հանգս­տացն­են ու կը չար­չար­են: Ինչպ­է՞ս վե­րագտ­նել մեր մտայ­ին հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւնն ու անդ­որր­ութ­իւն­ը: Ե­թէ գրգիռ­ը ար­տաք­ին աղբ­իւր­է է, հարց­ը ըստ եր­ե­ւոյթ­ին լուծ­ել­ի է: Կը բա­ւէ փակ­ել դռներ­ը այդ ուղղ­ութ­եամբ, խուլ ձե­ւա­նալ զան­գուա­ծայ­ին լրա­տուութ­եանց: Ի­րա­կան­ութ­եան մէջ, մեր մտայ­ին բեռ­նա­ւոր­ուա­ծու­թեան մ­­իակ դե­րա­կա­տար­ներ­ը այս վ­­երջ­ինն­եր­ը չեն: Սա­կայն, ա­նոնք խան­գա­րիչ դեր ուն­ին՝ ող­ող­ել­ով մեր ուղ­եղ­ը, յա­ճախ ա­ւել­որդ տե­ղեկ­ութ­իւնն­եր­ով: Ա­նոնք ար­գելք կը հան­դի­սա­նան մեր իս­կա­կան հար­ցե­րը լու­սա­միտ կերպ­ով քննե­լու եւ դրա­կան եզ­րա­կաց­ութ­եան յան­գել­ու: Ու-րեմն, ոչ թէ շատ կը մտած­ենք, այլ ընդ­հա­կա­ռակն՝ նուազ կը մտած­ենք: Այս հա­կա­սա­կան եր­եւ­ոյթ­ին միակ լ­­ուծ­ում­ը մտած­ումն­եր­ու դա­սաւ­որ­ում­ին մէջ կը կա­յա­նայ: Պէտք է գիտ­նանք դասաւ­որ­ել մեր մտա-ծումն­եր­ը, ըն­ել ճշգրիտ ընտր­ութ­իւն­ը ա­մե­նա­կա­րեւ­որ հարց­ը ա­ռանձ­նաց­նել­ով երկր­որ­դա­կան գա­ղա­փարն­ե-ր­էն: Ջա­նալ ձ­­եր­բա­զա­տիլ որ­ոշ հմայք ու­նեց­ող խա­բուս­իկ գա­ղա­փարն­ե­րէ, հիմ­նա­կան եւ կեն­սա­կան բնոյթ ուն­եց­ող մտած­ումն­եր­ուն ուղղ­ե­լով մեր ու­շադ­րութ­իւն­ը: Հոս, ի հարկ­է դեր կը խա­ղան են­թա­կայ­ին դա­տել­ու, տրա­մա­բա­նել­ու յատ­կութ­իւն­նե­րը: Գիտ­նալ զա­նա­զա­նել կար­եւ­որ­ը ան­կար­եւ­ո­րէն, կեն­սա­կան­ը երկր­որ­դա­կան­էն, չփորձ­ու­իլ են­թա­կայ ըլ­լալ զգա­ցա­կան վ­­ե­րա­բեր­ում­ի: Միայն այս ձ­­եւ­ով է, որ կար­ել­ի պիտ­ի ըլ­լայ պայ­քար­իլ մտած­ումն­եր­ու ող­ո­ղու­մին դէմ:

ՍՈՒ­ՐԷՆ ՇԷ­ՐԻՔ

«Նոր Յա­ռաջ»