ԴԻՄԱՍՏՈՒԵՐԻ ՄԸ ԼՈՅՍՆ ՈՒ ՄՈՒԹԸ

20-րդ դա­րու 50-60-ա­կան տա­րի­նե­րու թա­տե­րա­կան աշ­խար­հի չոր­սերն էին՝ հա­յազ­գի Ար­թիւր Ա­դա­մով (Յա­րու­թիւն Ա­դա­մեան, Թիֆ­լիզ 1901-Փա­րիզ 1976), Սա­մուէլ Պեք­քեթ, Էօ­ժեն Իո­նես­քօ՝ Ան­հե­թե­թի թատ­րո­նի ե­րեք սիւ­նե­րը, եւ Պեր­թոլտ Պրեխտ՝ քա­ղա­քա­կան թատ­րո­նի եւ ըն­կեր­վա­րա­կան ի­րա­պաշ­տու­թեան թա­տե­րա­կան դպրո­ցի հիմ­նա­դի­րը, ո­րուն հե­տա­գա­յին պի­տի միա­նար Յա­րու­թիւն Ա­դա­մեան՝ խզուե­լով ան­հե­թե­թի թատ­րո­նէն: Ար­թիւր Ա­դա­մո­վի ծննդեան 115-րդ տա­րին ու մա­հուան 40-րդ տա­րե­լիցն է այս տա­րի, եւ այս ա­ռի­թով՝ պարտք զգա­ցինք հան­րու­թեան վեր­յի­շեց­նել ա­նոր գէթ ու­րուագ­ծա­յին դի­մաս­տուե­րը իր լուս­նու­մու­թով:

Եւ՝ նախ եւ ա­ռաջ ա­նոր խիստ տպա­ւո­րիչ դի­ման­կա­րը՝ հա­յու հա­րա­զատ քի­թով եւ ճշմար­տա­խոյզ ա­րուես­տա­գէ­տի խու­զար­կու աչ­քե­րով, դի­ման­կար մը ո­րուն ճակ­տի ա­կօս­նե­րէն ան­ձայն կը սո­ղոս­կի հա­յու ան­բա­ժան թա­խի­ծը:

Ար­թիւր Ա­դա­մով ծնած  Թիֆ­լիզ, բայց կա­նուխ տա­րի­քէն նախ ան­ցած է Զուի­ցե­րիա եւ ա­պա՝ Փա­րիզ, ուր եւ կը հաս­տա­տուի վերջ­նա­կա­նա­պէս, կը դառ­նայ անմր­ցե­լի ֆրան­սա­գիր մեծ թա­տե­րա­գիր, ֆրան­սահպա­տակ յա­ռա­ջա­պահ քա­ղա­քա­ցի, բայց ոչ գա­ղիա­ցի, այլ՝ հայ­րե­նազր­կեալ մարդ, ա­ռանց տա­րագ­րեալ հայ մը ըլ­լա­լու: Եւ քա­նի որ մե­ծա­պէս հե­տաքրք­րուած էր փի­լի­սո­փա­յու­թեամբ՝ կ՚ան­դա­մակ­ցի Ֆրան­սա­յի Հա­մայ­նա­վար կու­սակ­ցու­թեան եւ մե­ծա­պէս տպա­ւո­րուած հո­գե­վեր­լու­ծու­մով եւ ռու­սա­կան թատ­րո­նով՝ անմր­ցե­լի ֆրան­սե­րէ­նով կը թարգ­մա­նէ՝ ֆրէօյ­տեան դպրո­ցի այ­լա­խոհ եւ մշա­կու­թա­յին թե­քու­մով ե­րեք սա­նե­րէն՝ Ֆռոմմ, Հոռ­նէ, եւ Եունկ, այս վեր­ջի­նին եր­կը, ինչ­պէս նաեւ Մաք­սիմ Կոր­քի, Ան­տոն Չե­խով եւ Պուխ­ներ, իսկ Ժան Վի­լառ կը դրուա­տէ Ա­դա­մո­վի ֆրան­սե­րէն լե­զուն:

Ար­թիւր Ա­դա­մով նաեւ սքան­չա­ցող մըն է ի­րաւ բա­նաս­տեղ­ծու­թեամբ, մե­ծա­պէս գնա­հա­տած է Շա­հան Շահ­նու­րի ֆրան­սե­րէն բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը՝ Ար­մէն Լիւ­պէն գրչա­նու­նով, եւ Փա­րի­զի «Ան­դաս­տան» հան­դէ­սի 18-րդ թի­ւին մէջ «L’œuvre d’Armen Lubin» վեր­նա­գի­րին տակ գրած է հե­տե­ւեա­լը. «Ար­մէն Լիւ­պէն ճշմա­րիտ բա­նաս­տեղծ մըն է, յա­մե­նայն դէպս այն սա­կա­ւա­թիւ­նե­րէն մէ­կը, որ ամ­բող­ջո­վին յանձ­նա­ռու կ՚ըլ­լայ եւ իւ­րա­քան­չիւր գրու­թեան մէջ: Քիլ. ե­թէ հի­ւան­դու­թիւ­նը տե­ւա­բար ներ­կայ է Ար­մէն Լիւ­պէ­նի գոր­ծին մէջ, ա­տի­կա ներ­կայ է տա­ռա­պան­քի ձե­ւին տակ. տա­ռա­պանք, որ չի պատ­կա­նիր սոսկ մար­մի­նին, հո­գիին կամ այլ ո­րե­ւէ բա­նի, այլ տա­ռա­պանքն է լի­նե­լու­թեան»:

Շա­հան Շահ­նու­րի նոյ­նիսկ ֆրան­սե­րէն լե­զուով ար­տա­յայ­տուած բա­նաս­տեղ­ծու­թեան քա­շո­ղա­կան ու­ժը Ար­թիւր Ա­դա­մո­վի վրայ՝ կրնա՞յ ար­դեօք կա­պուած չըլ­լալ… հա­յու մը լի­նե­լու­թեան տա­ռա­պան­քին հետ:

Ա­դա­մով իր ամ­բողջ կեան­քին տե­ւո­ղու­թեան ինք­զինք ան­բախտ զգա­ցած է՝ կա­նուխ տա­րի­քէն զրկուած ըլ­լա­լով իր հայ­րե­նի մի­ջա­վայ­րէն: Ան իր «Confessions» («Խոս­տո­վա­նու­թիւն­ներ») խո­րագ­րուած մտե­րիմ հա­տո­րին մէջ գրած է. «Նախ ես գի­տեմ, թէ մէկն եմ. բայց ո՞վ եմ ես: Այն ինչ որ գի­տեմ իմ «Ես»իս մա­սին, ան, որ ես կը տա­ռա­պիմ: Կը տա­ռա­պիմ, ո­րով­հե­տեւ իմ ինք­նու­թեանս ար­մա­տա­նե­րուն մէջ ճեղ­քուածք մը կայ երկ­փեղ­կում մը կայ: Ես ո՛չ զու­ցե­րիա­ցի կրցայ դառ­նալ եւ ո՛չ իսկ գա­ղիա­ցի զգալ, հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ես տի­րա­պե­տե­ցի ֆրան­սե­րէն լե­զուին՝ մայ­րե­նի լեզուիս նման…»:

Հա­ւա­նա­բար, Ա­դա­մո­վի ցա­ւը նաեւ այն էր, որ ռու­մա­նա­ցի հայր եւ ֆրան­սա­ցի մայր ու­նե­ցած Իո­նես­քօ կրցած էր հա­ւա­տա­րիմ մնալ իր մօր մայ­րե­նի լե­զուին, ֆրան­սե­րէ­նին, բայց ինք չէր յա­ջո­ղած հա­ւատ­րիմ մնալ իր մայ­րե­նի լե­զուին… (Մայ­րե­նի լե­զուին կա­րե­ւո­րու­թեան անդ­րա­դար­ձած է լի­բա­նան­ցի ար­ձա­կա­գիր Է­մի­լի Նաս­րալ­լան, իր պատ­մուածք­նե­րէն մէ­կուն մէջ ան կը յի­շէ, թէ իր հա­յու­հի հար­սը՝ իր ա­րաբ զաւ­կին հետ կը խօ­սէր հա­յե­րէն՝ «հո­գիս» «ա­նու­շիկս» եւ «փա­շաս» ը­սե­լով…):

Հա­ւա­նա­բար, Շահ­նու­րի՝ Ար­մէն Լիւ­պէ­նի բա­նաս­տեղ­ծու­թեան հետ իր այս կա­պը միակ կա­պը ե­ղած էր հա­յու­թեան հետ իր հա­սուն տա­րի­քին մէջ: Հա­ւա­նա­բար նաեւ, Ա­դա­մով լուր ան­գամ չու­նե­ցաւ, որ իր «Le professeur Taran» թա­տե­րա­խա­ղը հա­յե­րէ­նի թարգ­մանուած էր Վա­րու­ժան Նալ­պան­տեա­նի կող­մէ Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ, Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի «Ու­սա­նո­ղի գրա­դա­րան» մա­տե­նա­շա­րէն «XX դա­րի ար­տա­սահ­մա­նեան դրա­մա­տուր­գին» շար­քին մէջ… Իբ­րեւ «Պրո­ֆե­սոր Տա­րա­նը»… իս­կա­կան ա­ռեղծուած մը կը թուի մե­զի այն, որ ո՛չ հա­յու­թիւ­նը ուղ­ղա­կի կա­պեր հաս­տա­տած է, Ար­թիւր Ա­դա­մո­վի հետ, ո՛չ ալ ինք կա­տա­րած է նման բան մը հա­յու­թեան հետ… Ու­րեմն, «Ան­դաս­տան»ի խմբագ­րու­թեան  դի­մու­մը Ա­դա­մո­վին, եւ ա­նոր ըն­դա­ռա­ջա­ցու­մը՝ միա՞կ կա­պը ե­ղած էր եր­կու կող­մե­րուն մի­ջեւ… ար­դեօ՞ք:

Ար­թիւր Ա­դա­մով Ան­հե­թե­թի թատ­րոն ե­կած էր գե­րի­րա­պաշտ­նե­րու դպրո­ցէն՝ անց­նե­լով Ան­թո­նին Ար­թո­յի դպրո­ցէն, եւ դար­ձած էր ե­րեք սիւ­նե­րէն մէ­կը ան­հե­թե­թի թատ­րո­նին՝ գոր­ծա­ծե­լով նաեւ Սթրինտ­պեր­կի ե­րա­զահ­մա­յա­կան (onirisme) ո­ճը մեծ յա­ջո­ղու­թեամբ՝ իր «L’Invasion» («Ներ­խու­ժում» թա­տե­րա­խա­ղին մէջ:

Հայ թա­տե­րա­գի­տու­թիւ­նը յա­րա­բե­րա­բար բա­ւա­կան ուշ զբա­ղե­ցաւ ան­հե­թե­թի թատ­րո­նով՝ 80-ա­կան­նե­րու սկիզբ­նե­րը: Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս Պերճ Թիւ­րա­պեան, «Գա­րուն» ամ­սա­գի­րի Մարտ 1983-ի 195-րդ թի­ւին մէջ գրեց «Աբ­սուր­դի թատ­րո­նը» խո­րա­գի­րով ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը, նաեւ թարգ­մա­նե­լով Սա­մուէլ Պե­քե­թի «Վեր­ջին ժա­պա­ւէ­նը» թա­տե­րա­խա­ղը՝ նա­խա­պա­տուու­թիւ­նը չտա­լով Ար­թիւր Ա­դա­մո­վի գոր­ծե­րէն մէ­կուն… Պ. Թիւ­րա­պեան իր ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը եզ­րա­փա­կեց հե­տե­ւեալ գնա­հա­տա­կա­նով. «Աբ­սուր­դի թատ­րո­նը ա­ւե­լին էր, քան զուտ բնա­զան­ցա­կան մի ան­հե­թե­թու­թեան ար­ձա­նագ­րու­թիւն: Սա ա­կա­մայ մտա­հո­գուած մի թատ­րոն էր: Իր սկզբնա­ւո­րու­մից մին­չեւ ա­ւար­տը, ա­ռա­ւել քան իր թա­տե­րա­կան ո­րո­նում­ներն ու ընդվ­զում­նե­րը, հէնց այս մտա­հո­գուա­ծու­թիւնն է մարդ­կա­յին գո­յու­թեան վի­ճա­կին ի­մաս­տով, հէնց այս եր­բեմն ան­յօ­դա­կապ, բայց թա­փան­ցող ձայ­ներն են, որ ար­ժէ­քա­ւո­րում են այս ե­րե­ւոյ­թը ա­րուես­տի եւ գրա­կա­նու­թեան պատ­մու­թեան մէջ»:

Ար­դա­րեւ՝ ան­հե­թե­թի թատ­րո­նին գլխա­ւոր ար­ժա­նի­քը այն էր, որ ան աշ­խար­հի ան­հե­թե­թու­թիւն­նե­րու խո­ցե­րուն կող­քէն ան­տար­բեր չան­ցաւ եւ կա­րո­ղա­ցաւ ան­հանգս­տաց­նել եւ լրջօ­րէն մտա­հո­գել մար­դի­կը…

Ան­հե­թե­թի թատ­րո­նի այս ե­րե­ւոյ­թը, որ իր գո­յա­ռու­մին ի­րա­ւուն­քը պահ­պա­նեց հա­զիւ տաս­նա­մեակ մը (1949-1957), հա­կազ­դե­ցու­թիւն մըն էր 20-րդ դա­րու ա­ռա­ջին կի­սուն կա­տա­րուած բար­բա­րո­սու­թիւն­նե­րուն, ո­րոնք ան­մարդ­կայ­նա­ցու­ցին մարդ­կա­յին գո­յու­թեան վի­ճա­կը՝ հաս­նե­լով մար­դոց ի­րե­ղէ­նա­ցու­մին... երբ դրա­մա­տի­րու­թիւ­նը հա­սաւ գա­ղու­թա­տի­րու­թեան մէջ հանգ­րուա­նին եւ հրահ­րեց Հա­մաշ­խար­հա­յին Ա. եւ Բ. պա­տե­րազմ­նե­րը՝ ար­տօ­նե­լով կամ կա­րե­լի դարձ­նե­լով զան­գուա­ծա­յին քան­դում­ներն ու ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րը, (1915 թուա­կա­նին եւ 1944-ի թուա­կա­նին) եւ Հի­րո­շի­մա­յի եւ Նա­կա­զա­քիի ա­թո­մա­կան կոր­ծա­նում­նե­րը (1945 թուա­կա­նին)… ան­հե­թե­թօ­րէն:

Եւ Ար­թիւր Ա­դա­մով գրեց իր «Ներ­խու­ժու­մը» (1951), «Ծաղր եւ ծա­նա­կը» (1952) եւ «Փինկ­փոն­կը» (1955), «Ճա­նա­պար­հի ուղ­ղու­թիւ­նը» (1953) եւ «Ինչ­պէս որ էինք»ը (1954) ձաղ­կե­լով մար­դոց ի­րե­ղէ­նա­ցումն ու կե­ղե­քու­մը դրա­մա­տէր­նե­րուն կող­մէ:

4 Հոկ­տեմ­բեր 1957-ին, 1917 թուա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րեան յե­ղա­փո­խու­թեան 40-րդ տա­րին, Խորհր­դա­յին Միու­թիւ­նը տիե­զերք ար­ձա­կեց պատ­մու­թեան Ա. ա­րուես­տա­կան ար­բա­նեա­կը՝ «Սփութ­նիք»ը, Եր­կիր մո­լո­րա­կի մարդ­կու­թեան առ­ջեւ բա­նա­լով տիե­զեր­քի նուաճ­ման դա­րաշր­ջա­նը, եւ՝ Պաղ պա­տե­րազ­մին, Մըք-Քար­թիզ­մի մար­դոր­սու­թեան եւ Ստա­լի­նի ան­հա­տի պաշ­տա­մուն­քին յա­ջոր­դեց Ա­րեւ­մուտք-Ա­րե­ւելք ձիւն­հա­լը եւ խա­ղաղ հա­մա­կե­ցու­թեան քա­ղա­քակր­թա­կան սկզբուն­քը՝ պա­տե­րազմ­նե­րու բար­բա­րո­սու­թեան փո­խա­րէն… եւ ան­հե­թե­թի թատ­րո­նի ե­րեք սիւ­նե­րէն եր­կու­քը՝ Ար­թիւր Ա­դա­մով եւ Էօ­ժեն Իո­նես­քօ, նոր սկսան հա­ւա­տալ մարդ­կա­յին կեան­քի բա­րե­լա­ւու­մի եւ յա­ռաջ­դի­մե­լու կա­րե­լիու­թեան, եր­կուքն ալ հրա­ժա­րե­ցան ան­հե­թե­թի անհ­րա­ժեշ­տու­թե­նէն, եւ ա­նոնց­մէ միայն Սա­մուէլ Պե­քեթ ան­յու­սօ­րէն եւ ան­հե­ռան­կար կեր­պով մնաց ան­հե­թե­թի բան­տին մէջ: Է. Իո­նես­քօ դուրս ե­կաւ ա­ռանց աղ­մու­կի՝ պա­հե­լով իր պահ­պա­նո­ղա­կա­նու­թիւ­նը, մինչ Ա. Ա­դա­մով դուրս ե­կաւ շռնդա­լից ու յե­ղա­փո­խա­կան ե­ղա­նա­կով՝ որ­դե­գե­լով Պեր­թոլտ Պրեխ­տի քա­ղա­քա­կան թատ­րոնն ու ա­նոր ըն­կեր­վա­րա­կան ի­րա­պաշ­տու­թեան (սո­ցիա­լիս­տա­կան ռէա­լիզմ) տե­սու­թիւ­նը:

Սկսաւ Ար­թիւր Ա­դա­մո­վի, նոր շրջա­նը՝ ա­նոր «Փաո­լօ Փաո­լի» թա­տե­րա­խա­ղով (1957)՝ ամ­բող­ջո­վին հե­տե­ւե­լով պրեխ­տեան թատ­րո­նին եւ որ­դեգ­րե­լով ա­նոր ըն­կե­րա­յին-քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րի, դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րին ու­ղին… Եւ Ա­դա­մո­վի այս նոր շրջա­նի գրա­կա­նու­թիւ­նը ե­ղաւ աշ­խար­հա­յեաց­քով յե­ղա­փո­խա­կան, իսկ ո­ճով՝ նո­րա­րա­րա­կան: (Մինչ Իո­նես­քո­յի թատ­րո­նը աշ­խար­հա­հա­յեաց­քով մնաց պահ­պա­նո­ղա­կան, բայց ո­ճով՝ նո­րա­րա­րա­կան):

Այլ խօս­քով՝ ա­րուես­տի գործ մը մտա­յին փնտռտու­քի աշ­խա­տանք մըն է, որ կա՛մ կը յա­ջո­ղի մօ­տե­նալ ի­րա­կա­նու­թեան, կա՛մ ալ՝ հե­ռա­նալ ան­կէ: Ի­րա­կա­նու­թեան ներ­քին էու­թեան մօ­տե­նալ կը նշա­նա­կէ՝ գտնել եւ հաս­նիլ տի­պա­կա­նին, որ կը պա­հան­ջէ վե­րա­ցար­կու­մի (abstraction) ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մտքի բարձր լա­րում մը՝ միա­ձու­լե­լու հա­մար եր­կու ընտ­րանք­ներ՝ փի­լի­սո­փա­յա­կան, որ ներ­քին էու­թեան, բա­ցա­յայ­տումն է, եւ գե­ղա­գի­տա­կան, որ բա­ցա­յայ­տուած ներ­քին էու­թեան զգես­տա­ւո­րումն է կամ տա­րա­զու­մը, որ կա­խեալ է ա­րուես­տա­գէ­տին գե­ղա­գի­տա­կան ճա­շա­կէն: Իսկ փի­լի­սո­փա­յա­կան ընտ­րան­քը կա­խեալ է, ա­նոր աշ­խար­հա­յեաց­քէն, որ կրնայ յե­ղա­փո­խա­կան կամ պահ­պա­նո­ղա­կան ըլ­լալ:

Ա­դա­մով՝ La Nouvelle Critique տե­սա­բա­նա­կան ամ­սա­գի­րի Մա­յիս 1969-ի թի­ւին մէջ գրած է. «Ես կը գտնեմ, որ ո­չինչ ա­ւե­լի բա­նաս­տեղ­ծա­կան է, քան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը: Ես պար­տիմ հա­կակշ­ռել ի­րե­րու իմ են­թա­կա­յա­կան պատ­կե­րա­ցումս՝ ա­ւե­լի ու­շա­դիր դի­տե­լով ի­րա­կա­նու­թիւ­նը: Չեմ ու­զեր, որ իմ ընտ­րած նիւթս, որ ան­պայ­մա­նօ­րէն քա­ղա­քա­կան բո­վան­դա­կու­թիւն մը պի­տի ու­նե­նայ, պար­զա­պէս դոյզն պատ­րուակ մը ե­ղած ըլ­լայ՝ իմ կար­ծիք­ներս բա­նա­ձե­ւե­լու հա­մար, ա­ռանց բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թեան: Քա­նի որ գոր­ծի մը քա­ղա­քա­կան բո­վան­դա­կու­թիւ­նը ինք­նին բա­ւա­րար չէ գոր­ծին տա­լու ա­րուես­տի վա­ւե­րա­կա­նու­թիւն, ե­թէ գոր­ծը զուրկ մնա­ցած է բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թեան նա­խա­պայ­մա­նէն»:

Ար­թիւր Ա­դա­մով գրեց նաեւ՝ «Բո­լո­րը բո­լո­րին դէմ» (1956), «Սահ­մա­նէն ել­քի դռնե­րը» (1968), «Չա­փա­ւո­րա­կան պա­րո­նը» (1969) եւ «71 թուի Գա­րու­նը» (1973): Սա­կայն ա­նոր «Փաո­լօ Փաո­լի»ն թա­տե­րա­գէտ քննա­դատ­նե­րու կար­ծի­քով, ա­նոր գլուխ-գոր­ծո­ցը կը նկա­տուի եւ հա­րիւր տո­կո­սով Պրեխ­տեան: Անդ­րա­դառ­նա­լէ ա­ռաջ «Փաո­լօ Փաո­լի»ի բո­վան­դա­կու­թեան, հարկ է յի­շել, որ Ա­դա­մով՝ իբ­րեւ հա­մայ­նա­վար կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ եւ ծա­գու­մով ան­յայտ «օ­տա­րա­կան» մը Ֆրան­սա­յի մէջ, բան­տար­կուած է 1941-ին, իր 40 տա­րի­քին մէջ, Ֆրան­սա­յի վի­շիա­կան (նա­ցիա­մէտ) կա­ռա­վա­րու­թեան ո­րո­շու­մով…

Հարկ է նաեւ ան­ցո­ղա­կի կեր­պով յի­շել, որ հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ ան­հե­թե­թի ե­րե­ւոյթ մը ար­ձա­նագ­րած է Տի­րան Չրա­քեան (Ինտ­րա)՝ 3 Յու­նիս 1897 թուին, Մի­քա­յէլ Կիւր­ճեա­նին իր գրած նա­մա­կին մէջ՝ ակ­նար­կե­լով 1896 թուա­կա­նի հա­մի­տեան ջար­դե­րուն: Ան գրած է. «ՎԻՇ­ՏԻ մը սաստ­կու­թեան տակ, մտա­խո­հու­թեան մը Ա­ՆԵԼ բա­ւիղ­նե­րուն յու­սա­հա­տա­կա­նու­թեան առ­ջեւ, կը ստի­պուիմ ոչն­չու­թիւն­նե­րով զբա­ղե­լու Ա­ՊՈՒ­ՇՈՒ­ԹԻՒ­ՆԸ ը­նել: Եր­բեմն երբ այդ Ա­ՊՈՒՇ կեան­քը ամ­բող­ջո­վին գրա­ւէ զիս՝ եւ անցք մը չթո­ղու… ուր­կից հո­գիիս մե­կու­սա­ցու­մը եւ ե­րա­զան­քը դի­տեմ՝ այդ Ա­ՊՈՒ­ՇՈՒ­ԹԻՒ­ՆԸ ե­րա­նա­ւէտ է, ա­ւա՜ղ…: Չէ՞ որ այդ կեան­քիդ մէջ ՄԻ­ՋԱՆ­ԿԵԱԼ ա­պու­շու­թիւ­նը՝ ՄՈ­ՌԱ­ՑՈՒՄ է…»: Ան­հե­թե­թի թատ­րո­նի թա­տե­րա­գիր­նե­րուն գրած «ա­պու­շու­թիւն­նե­րը» մո­ռա­ցու­մի մատ­նե­լո՞ւ հա­մար էր մարդ­կա­յին գո­յա­վի­ճա­կին ան­մարդ­կայ­նա­ցու­մը…

* * *

«Փաո­լօ Փաո­լի»ն պատ­մու­թիւնն է եր­կու հարս­տա­հա­րիչ­նե­րու մրցակ­ցու­թեանց՝ ո՛չ միայն վա­ճա­ռա­կա­նու­թեան մար­զին, այ­լեւ՝ ի­րա­րու ձեռ­քէ հո­մա­նու­հի­ներ գող­նա­լու մար­զին մէջ… մէ­կը՝ Փաո­լօ Փաո­լին, կը պատ­կա­նի սե­րուն­դէ սե­րունդ հա­րուստ դրա­մա­տէր­նե­րու ըն­տա­նի­քին, եւ միւ­սը՝ Հաու­լօ Վա­րիս, նո­րե­լուկ հա­րուստ սո­վո­րա­կան վա­ճա­ռա­կան մը, որ իր հարստու­թիւ­նը կու­տա­կած է դա­ժա­նօ­րէն շա­հա­գոր­ծե­լով Սա­տա­նա­յի կղզիին բան­տար­կեալ­նե­րը՝ ա­սոնց զբօ­սան­քի պա­հե­րուն որ­սա­ցած հա­զուա­գիւտ գու­նա­գեղ թի­թեռ­նիկ­նե­րը շատ ա­ժան գի­նով խլե­լով ա­նոնց ձեռ­քէն եւ շատ ա­ւե­լի բարձր գի­նով զա­նոնք վա­ճա­ռե­լով Փաո­լօ Փաո­լիին, որ իր կար­գին զա­նոնք ա՛լ ա­ւե­լի սուղ գի­նե­րով կը վա­ճա­ռէր՝ թի­թեռ­նիկ­նե­րու հա­ւա­քա­ծո­նե­րու սի­րա­հար իր մա­կար­դա­կի մե­ծա­հա­րուստ դրա­մա­տէր­նե­րու… Իսկ Հաու­լօ Վա­րիս՝ չգո­հա­նա­լով Սա­տա­նա­յի կղզիին բան­տար­կեալ­նե­րէն, իր կու­տա­կած դրա­մագ­լու­խով, զայն ա­ռա­ւել ուռ­ճաց­նե­լու հա­մար, զար­մա­նա­զան հնարք­նե­րու կը դի­մէր  Փաո­լօ Փաո­լիի ձեռ­քէն խլե­լու հա­մար ա­նոր մե­ծա­հա­րուստ յա­ճա­խորդ­նե­րը: Եր­կու­քին մի­ջեւ այս մրցակ­ցու­թիւ­նը կը փո­խադ­րուէր ու­րիշ մրցա­դաշտ մը՝ իւ­րա­քան­չիւ­րին գոր­ծա­ծած պեր­ճա­ղիճ­նե­րը, հռչա­կա­ւոր բոզ տի­կին­նե­րը ի­րա­րու ձեռ­քէն խլե­լու, կամ՝ ի­րա­րու մի­ջեւ փո­խա­նա­կե­լու մրցա­դաշ­տը, բո­զա­րած­նե­րու մրցա­դաշ­տը, դրա­մա­տէր­նե­րու յա­տուկ՝ զի­րար խող­խո­ղե­լու մրցակ­ցու­թեան (cutthroat competition) դաշ­տը:

Սա­տա­նա­յի կղզիի բան­տա­կեալ­նե­րու «հո­գե­ւոր հո­վիւ»ը՝ հայր Սո­լի­նէ, շա­բա­թա­կան այ­ցե­լու­թիւն­ներ կու տար բան­տար­կեալ­նե­րուն՝ մեղ­րա­ծո­րան քա­րոզ­ներ կար­դա­լու ա­նոնց գլխուն, զա­նոնք մխի­թա­րե­լու հա­մար, որ­պէս­զի ա­ռանց ընդվ­զե­լու ըն­դու­նին նա­խախնա­մու­թեան կող­մէ ի­րենց վե­րա­պա­հուած ճա­կա­տա­գի­րը…: Սա­կայն, բան­տար­կեալ­նե­րէն մէ­կը՝ Ռո­պեր Մա­րիօ, ար­դէն սկսած էր ա­տել հայր Սո­լի­նէն, ա­նոր սին ու փուճ քա­րոզ­նե­րուն պատ­ճա­ռով, կեր­պը կը գտնէ փա­խուստ տա­լու բան­տէն եւ կ՚եր­թայ միա­նա­լու սեն­տի­քա­յա­կան շար­ժու­մին՝ յանձ­նա­ռու դառ­նա­լով ըն­կե­րա­յին ար­դա­րու­թեան, դա­սա­կար­գա­յին պայ­քա­րին: Ար­դա­րեւ, Ար­թիւր Ա­դա­մով հայր Սո­լի­նէի քա­րո­զը բա­ռա­ցիօ­րէն ա­ռած է Վա­տի­կա­նի պա­պին 1931 թուին տուած «Քուատ­րա­ճե­սի­մօ Ան­նօ» կոն­դա­կէն, ո­րուն մէջ հե­տե­ւեա­լը ը­սուած է. «Աշ­խա­տա­ւոր­նե­րը ա­ռանց սրդո­ղե­լու պար­տին ըն­դու­նիլ սրբա­զան նա­խախ­նա­մու­թեան կող­մէ ի­րենց հա­մար ո­րո­շուած տե­ղը եւ դիր­քը ըն­կե­րու­թեան մէջ…»:

Պատ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան եւ գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան ճշգրտու­թիւ­նը Ա­դա­մո­վի գրա­կա­նու­թեան հիմ­նա­կան սկզբունք­նե­րէն էր:

Եւ այս թա­տե­րա­խա­ղին մէջ այս բո­լո­րը նկա­րագ­րուած են ման­րակր­կիտ ու հա­մոզ­կեր բա­ռե­րով, հո­գե­բա­նա­կան խոր վեր­լու­ծում­նե­րով եւ բա­նաս­տեղ­ծա­կան շուն­չով: «Փաո­լօ Փաո­լի»ի մէջ՝ Ար­թիւր Ա­դա­մով յա­ջո­ղած է սա­հուն կեր­պով կի­րար­կել իր դա­ւա­նած գե­ղա­րուես­տա­կան ըմբռ­նում­նե­րը, քա­ղա­քա­կան թատ­րո­նի սկզբունք­նե­րը՝ հա­րիւր տո­կո­սով պրեխ­տեան դպրո­ցի կա­նոն­նե­րուն հա­մա­ձայն:

Ա­նոր ծննդեան 115-րդ տա­րե­դար­ձին ա­ռի­թով, մենք պարտք զգա­ցինք մեր յար­գան­քի հա­մեստ տուր­քը վճա­րե­լու հա­մաշ­խար­հա­յին թատ­րո­նի տի­տան­նե­րէն այս մէ­կուն, ո­րուն հայ ինք­նու­թեան ար­մատ­նե­րուն մէջ գտնուող եւ զինք տա­ռա­պեց­նող ճեղ­քուած­քը իր հայ­րե­նազր­կումն էր: Յար­գանք իր յի­շա­տա­կին:

ՄԵԹՐ ԳԱՍ­ՊԱՐ ՏԷՐ­ՏԷ­ՐԵԱՆ

Պէյ­րութ,
27 Յու­լիս 2016