ՔՍԱՆՀԻՆԳԱՄԵԱՅ ՅՈԲԵԼԵԱՆ ԵՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ (գ)

Այն ժա­մա­նակ գոր­ծըն­թա­ցը կը կո­չո­ւէր՝ 5+1 ձե­ւա­չափ. 5-ը՝ ԱՄՆ-ը, Ռու­սաս­տա­նը, Թուր­քիան, Ատր­պէյ­ճա­նը, Հա­յաս­տա­նը, գու­մա­րած Մինս­քեան խմբա­կի խորհր­դա­ժո­ղո­վը, ո­րուն ղե­կա­վարն էր ի­տա­լա­ցի դիւ­ա­նա­գէտ՝ Մար­լէն Ռա­ֆա­յէլ, եւ այս շրջա­նակ­նե­րուն մէջ տա­րուած բա­նակ­ցու­թիւն­ներ տե­ղի ու­նե­ցան: Այդ շրջա­նի Թուր­քիոյ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար դի­ւա­նա­գէտ՝ Հիք­մէթ Չե­թին այ­ցե­լեց Մոս­կուա, հան­դի­պե­ցաւ ռուս բարձ­րաս­տի­ճան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րու հետ եւ կա­րե­ւոր պայ­մա­նա­ւո­րուա­ծու­թիւն­ներ ձեռք բե­րուե­ցան: Մոս­կուա­յէն վերջ ան ուղ­ղուե­ցաւ Պա­քու, հան­դի­պե­ցաւ ա­տե­նի նա­խա­գահ Էլ­չի­պէ­յի հետ, նոյ­նիսկ ռու­սե­րը եւ թուր­քե­րը կը յայ­տա­րա­րէին, որ միա­ցեալ պա­տուի­րա­կու­թեամբ այ­ցե­լու­թիւն պի­տի տա­յին Ե­րե­ւան, Պա­քու կամ նոյ­նիսկ՝ Ստե­փա­նա­կերտ: Այդ օ­րե­րուն էր նաեւ, որ Հա­յաս­տա­նի նա­խա­գահ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան հաս­կա­ցո­ղու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րէր թրքա­կան կող­մին բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թաց­նե­րու մաս­նակ­ցե­լու մա­սին՝ մտա­ծե­լով, որ թրքա­կան ներգ­րա­ւուա­ծու­թիւ­նը ա­ւե­լի օգ­տա­կար է, քան ա­նոր չմաս­նակ­ցի­լը: Թուրք եւ ռուս պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րու վեր­ջին հան­դի­պու­մը հա­մըն­կե­ցաւ Քել­պե­ճէ­րի գոր­ծո­ղու­թեան: Հա­յե­րը մտան Քել­պե­ճէր եւ թուր­քե­րը այդ բո­լո­րէն հրա­ժա­րե­ցան: Ապ­րի­լի 2-ին, ա­նոնք փա­կե­ցին Հա­յաս­տա­նի հետ սահ­մա­նը: Վեր­ջին հա­ցա­հա­տի­կով գնաց­քի եւ ինք­նա­շար­ժի մեկ­նու­մին հետ, Թուր­քիան փա­կեց Հա­յաս­տա­նի հետ կի­սա­բաց դու­ռը: Ինչ­պէս գի­տենք, այն ա­տեն Հա­յաս­տան հա­ցի խնդիր ու­նէր, 100000 թոն հա­ցա­հա­տի­կը պէտք է Թուր­քիա­յէն գար: Շա­տեր մին­չեւ հի­մա կը կար­ծեն, որ Թուր­քիա­յէն 100000 թոն հա­ցա­հա­տիկ ե­կած է, բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ 58000 թոն ե­կած է, ո­րով­հե­տեւ միւս հա­տուա­ծին թուր­քե­րը փա­կե­ցին սահ­մա­նը եւ սպա­սուած բե­ռը Հա­յաս­տան հա­սաւ ոչ թէ Թուր­քիոյ վրա­յով, այլ Պա­թու­մէն: Այս ման­րա­մաս­նու­թիւ­նը հե­-տաքրք­րա­կան է: Նշեմ նաեւ, որ Թուր­քիա­յէն Հա­յաս­տան մուտք գոր­ծած 52000 հա­ցա­հա­տի­կին 6000-ը Սու­րիոյ Նա­խա­գահ Հա­ֆըզ Է­սա­տին կող­մէ Հա­յաս­տա­նին տրա­մադ­րուած օգ­նու­թիւնն էր:

Թուր­քիա ներգ­րա­ւուած ե­ղած է, այ­սօր ալ կրնայ ըլ­լալ, ա­ւե­լի՛ն, երբ սկսաւ «ֆութ­պո­լի դի­ւա­նա­գի­տու­թիւ­ն­»ը, ան ման­րա­մաս­նօ­րէն կը տե­ղա­կա­նար այդ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն մա­սին: Ու այ­սօր ալ ե­թէ Թուր­քիան ի­րա­կան ցան­կու­թիւն ու­նի տա­րա­ծքաշր­ջա­նին մէջ ո­րո­շա­կի դրա­կան քա­մի­ներ ուղ­ար­կել դէ­պի Կով­կաս, կը կար­ծեմ, որ իր ա­մե­նա­ճիշդ քայ­լը կ­­՚ըլ­լայ Հա­յաս­տա­նի հետ հաս­տա­տել դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ եւ բա­նալ սահ­մա­նը:

Շա­տե­րուս հա­մար ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի կը թուի, որ Բաղ­րա­մեան պո­ղո­տա­յի կամ Ե­րե­ւա­նի ո­րե­ւէ կեդ­րո­նի մէջ կամ յատ­կա­պէս Սա­խա­րո­վի հրա­պա­րա­կին վրայ, ո­րով­հե­տեւ մին­չեւ 1923-ը այն­տեղ էր Հա­յաս­տա­նի մօտ Թուր­քիոյ դես­պա­նա­տու­նը, շքեղ տու­նե­րէն մէ­կուն վրայ թրքա­կան դրօ­շը բարձ­րա­նայ: Շա­տե­րուս հա­մար ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի է, թէ ինչ­պէ՞ս կրնայ Թուր­քիոյ դես­պա­նա­տուն ըլ­լալ եւ դրօշ բարձ­րաց­նել: Այս մէ­կը միայն ա­ռա­ջին օ­րուան հա­մար է, սա­կայն յե­տոյ սո­վո­րա­կան ե­րե­ւոյթ կը դառ­նայ: Մե­զի հա­մար ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի էր, երբ թրքա­կան դրօ­շով նախ­կին նա­խա­գահ Կիւ­լի օ­դա­նաւն ու շքա­խում­բը ի­ջաւ Ա­րա­րա­տի ստուե­րի տակ, մե­զի հա­մար ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի էր որ նա­խա­գահ­ներ՝ Սարգ­սեանն ու Կիւ­լը ի­րա­րու ձեռք սեղ­մեն: Շատ շուտ ա­նոնք ալ սո­վո­րա­կան կը դառ­նան։ Ա­մէն ինչ տե­ղէ մը պէտք է սկսի: Ես կողմ­նա­կից եմ, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը հաս­տա­տուին, ո­րով­հե­տեւ այս ձե­ւով Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը աս­տի­ճան մը եւս կը բարձ­րա­նայ ու մենք կ՚ու­նե­նանք առ­նուազն ե­րեք դրա­ցի­ներ, ո­րոնց հետ կա­պեր կը հաս­տա­տենք, եւ այդ կը տա­նի Ռու­սաս­տա­նի ազ­դե­ցու­թե­նէն ո­րո­շա­կի ձեր­բա­զատ­ման: Ի հար­կէ, մենք կը շա­րու­նա­կենք մնալ Ռու­սաս­տա­նի «ճան­կե­րու­ն» մէջ, ո­րով­հե­տեւ ու­րիշ ճա­նա­պարհ չու­նինք։ Բայց ե­թէ կ­­՚ու­զենք ա­ւե­լի ամ­րապն­դել մեր ան­կա­խու­թիւ­նը, չենք կրնար ու­նե­նալ Ա­րե­ւել­քէն եւ Ա­րեւ­մուտ­քէն եր­կու թըշ-նա­մա­կան պե­տու­թիւն, եւ ը­սել որ մենք ան­կախ պե­տու­թիւն ենք: Այս բո­լոր պատ­ճառ­նե­րուն հա­մար շատ կա­րե­ւոր է Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու կազ­մա­կեր­պու­մը եւ այդ շատ կա­րե­ւոր ներդ­րում մը կ՚ըլ­լայ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը վե­րի­մաս­տա­ւո­րե­լու եւ ար­ժե­ւո­րե­լու, ինչ­պէս նաեւ՝ ի­րա­կան ան­կա­խու­թիւն ու­նե­նա­լու հա­մար:

-Յար­գե­լի Թա­թուլ, շատ լաւ պա­տու­հա­նէ մտար այս թե­մա­յին: Ինչ­պէս գի­տես եւ ա­կա­նա­տես ե­ղած ես, «ֆութ­պո­լա­յին դի­ւա­նա­գի­տու­թեա­ն» օ­րե­րուն ամ­բողջ սփիւռ­քը բոր­բո­քե­ցաւ: Սփիւռ­քի հա­մար ցայ­սօր ալ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա մեր­ձեց­ման կամ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու կար­գա­ւոր­ման ո­րե­ւէ փորձ ա­ռանց ո­րոշ նա­խա­պայ­ման­նե­րու կտրա­կա­նա­պէս մեր­ժե­լի է: Այս բո­լո­րին ա­ռըն­թեր պի­տի ու­զէի որ­պէս լրագ­րող ձե­զի դի­մել, հարց տա­լով այն մա­սին, թէ Հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուր­դին մօ­տե­ցու­մը Թուր­քիոյ ու թուրք ժո­ղո­վուր­դին հան­դէպ ի՞նչ էր քսան­հինգ տա­րի ա­ռաջ եւ ի՞նչ է այ­սօր: Ար­դեօք բան մը փո­խուա՞ծ է գետ­նի վրայ, ա­ռանց հար­ցին խառ­նե­լու Ատր­պէյ­ճա­նը, ո­րով­հե­տեւ իմ կար­ծի­քով, պէտք է զա­տո­րո­շենք Պա­քուն Ան­գա­րա­յէն:

-Կը դժուա­րա­նամ ը­սել, որ այ­սօր Հա­յաս­տա­նի մէջ հա­կաթր­քա­կա­նու­թիւն կայ: Այն ժա­մա­նակ կը յի­շեմ, որ լրա­տուա­մի­ջոց­նե­րու մէջ շատ ու­ժեղ հա­կաթր­քա­կա­նու­թիւն չկար, ա­տե­լու­թիւն չկար, նոյն­պէս հի­մա, այս ձե­ւով կը բա­ցատ­րեմ այդ, ե­թէ Հա­յաս­տա­նը Թուր­քիոյ նկատ­մամբ ա­տե­լու­թիւն ու­նե­նար, ա­պա ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րել այն, որ անց­նող քսան­հինգ տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին ո­րե­ւէ թուրք չէ սպան­նուած Հա­յաս­տա­նի մէջ: Հա­զա­րա­ւոր թուր­քեր ե­կած-գա­ցած են հոս, որ­պէս զբօ­սաշր­ջիկ­ներ կամ լրագ­րող­ներ, չեմ յի­շեր դէպք մը, որ այդ­պէս ե­ղաւ, կրնայ ըլ­լալ այս օ­րի­նա­կը շատ նախ­նա­կան է, բայց շատ փաս­տա­ցի, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ թուրք մը սպան­նած ըլ­լան, չկայ այդ­պի­սի դէպք, չեմ յի­շեր: Նոյ­նիսկ Թուր­քիոյ մէջ այն­պի­սի դէպք չէ ե­ղած, բա­ցա­յայ­տօ­րէն ս­­պան­նեն քա­նի որ հայ է, ճիշդ է, որ ե­ղած են սպան­ու­թիւն­ներ, սա­կայն ոչ ո­րով­հե­տեւ որ պա­րա­գան հայ է, կրնամ սխա­լած ըլ­լալ, բայց չեմ յի­շեր այդ­պի­սի բան:

Այն ժա­մա­նակ ո­գե­ւո­րու­թիւն կար որ Հա­յաս­տա­նը ի­րա­պէս ան­կախ պե­տու­թիւն կը դառ­նայ, եւ բո­լոր եր­կիր­նե­րու հետ դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ կը հաս­տա­տէ: Այդ մէ­կը օ­ր-ւան իշ­խա­նու­թեան օ­րա­կար­գի թիւ մէկ խնդիրն էր: Երբ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան դար­ձաւ փաս­տա­ցի ա­ռաջ­նորդ, 1990 թուա­կա­նի Օ­գոս­տո­սին, դառ­նա­լով խոր-հըր­դա­րա­նի նա­խա­գահ եւ երկ­րի ա­ռաջ­նորդ, ա­նոր հիմ­նա­կան հար­ցազ­րոյց­նե­րուն ու ե­լոյթ­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ վար­չա­պետ Վազ­գէն Մա­նու­կեա­նի ե­լոյթ­նե­րուն մէջ շեշ­տուած է, թէ՝ «մենք պէտք է Թուր­քիոյ հետ հաս­տա­տենք յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ եւ շատ կա­րե­ւոր է ա­նոնց հետ ու­նե­նալ լաւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­ր»: 1990-ի աշ­նան Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան, Ա­մե­րի­կա իր այ­ցի շրջա­նա­կա­նե­րուն մէջ երբ կը հան­դի­պէր ա­մե­րի­կա­հայ հա­մայն­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հետ, բա­ցա­յայ­տօ­րէն կը նշէր, որ Հա­յաս­տա­նի հա­մար Թուր­քիոյ հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ մշա­կելն ու զար­գաց­նե­լը կա­րե­ւոր է մե­զի հա­մար: Եւ այդ մա­սին ե­ղած յայ­տա­տա­րու­թիւն­նե­րը մեծ աղ­մուկ բարձ­րա­ցու­ցին:

Ա­մե­նա­մեծ աղ­մու­կը բարձ­րա­ցաւ, երբ նա­խա­գահ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան մաս­նակ­ցե­ցաւ Թուր­քիոյ նա­խա­գահ Թուր­կուտ Էօ­զա­լի թաղ­ման, 1993 թուա­կա­նի Ապ­րի­լին: Այս բո­լո­րով հան­դերձ,  Հա­յաս­տա­նի մէջ Թուր­քիոյ հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու վե­րա­բե­րեալ ընդ­հա­նուր դրա­կան մթնո­լորտ մը կար: Ու հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ՀՅԴ կտ­րա­կա­նա­պէս դէմ էր այդ մօ­տե­ցու­մին,  երկ­րի այդ օ­րե­րու բո­լոր ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար­նե­րը հան­դի­պում­ներ կ­­՚ու­նե­նա­յին ի­րենց թուրք պաշ­տօ­նա­կից­նե­րուն հետ: Այս ա­ռու­նով պէտք է նշեմ Վա­հան Փա­փա­զեա­նի ա­նու­նը, որ բա­ւա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց իր թուրք գոր­ծըն­կեր­նե­րուն հետ: Նոյն քա­ղա­քա­կան վար­քը շա­րու­նա­կեց նաեւ Ա­լեք­սանտր Ար­զու­մա­նեա­ն, իսկ Ռաֆ­ֆի Յով­հան­նի­սեան, որ շատ կարճ ժա­մա­նա­կով զբա­ղե­ցուց երկ­րի ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րի պաշ­տօ­նը, Սեւ ծո­վեան տնտե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեան (ՍԾՏՀԿ) Իսթանպուլի մէջ ու­նե­ցած ժո­ղո­վի մը ըն­թաց­քին հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րա­բե­րեալ ը­րած յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րուն հա­մար պաշ­տօ­նանկ ե­ղաւ: Վե­րա­դառ­նա­լով Փա­փա­զեա­նին, ան իր պաշ­տօ­նա­վար­ման ե­րեք տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին, երբ Թուր­քիոյ մէջ շատ ա­րագ ձե­ւով բազ­մա­թիւ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար­ներ կը փո­խուէին, կը հաս­ցնէր բո­լո­րին հետ ալ հան­դի­պում ու­նե­նալ, ինչ­պէս՝ Չե­թի­նի, Չիլ­լէ­րի, Քա­րաեալ­չը­նի եւ Սոյ­սա­լի հետ: Թուր­քիա ու­նէր բո­լոր պատ­ճառ­նե­րը Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու, բայց այդ չը­րաւ:

Վե­րա­դառ­նա­լով հար­ցու­մին՝ կը կար­ծեմ պէտք է ը­սեմ, որ այ­սօր Հա­յաս­տա­նի մէջ Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան շուրջ ե­ղած ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը ո­րո­շա­կի չա­փով կը սրսկուի հա­կաթր­քա­կա­նու­թեամբ եւ հա­կատր­պէյ­ճա­նա­կան զգա­ցում­նե­րով : Կը հասկ­նամ, որ այդ պա­տաս­խանն է Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մէ հրահ­րուած ա­տե­լա­վառ քա­րոզ­չու­թեան, բայց մեր մօտ ե­ղա­ծը ես սխալ կը հա­մա­րեմ: Պէտք չէ հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը ա­տե­լու­թեամբ «դաս­տիա­րա­կե­լ»:

Ես ո­րե­ւէ դրա­կան գնա­հա­տա­կան չտա­լով Նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեա­նի հաս­ցէին՝ կրնամ ը­սել, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հար­ցով ան կա­տա­րած է խի­զախ քայ­լեր, նոյ­նիսկ հա­կադ­րուե­լով սփիւռ­քին եւ «դա­ւա­ճա­ն­»ի պատ­կեր ներ­կա­յա­նա­լով : Ու որ­քան ալ Սերժ Սարգ­սեա­նի եւ իր վար­չա­խում­բի Թուր­քիոյ հան­դէպ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը փո­խուած ըլ­լայ, բա­ւա­րար է, որ Թուր­քիան քայլ մը կա­տա­րէ եւ այս­տեղ՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­մէն ինչ 180 աս­տի­ճան միան­գա­մայն կը փո­խուի, եւ այն մար­դիկ, ո­րոնք մինչ այդ Թուր­քիոյ դէմ կը խօ­սէին, կը սկսին հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թեանց կա­րե­ւո­րու­թեան եւ եր­կու եր­կիր­նե­րու հա­մե­րաշ­խու­թեան մա­սին ջա­տա­գո­վել, ինչ­պէս կը խօ­սէին «Հա­յաս­տան-Թուր­քիա փրո­թո­քո­լ­»ի ստո­րագր­ման օ­րե­րուն: Այս­տեղ ու­շագ­րաւ օ­րի­նակ մը տա­լու հա­մար յի­շեմ Հա­յաս­տա­նի Ֆութ­պո­լի դա­շնակ­ցու­թիւ­նը, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա խա­ղէն ա­ռաջ իր դրօ­շին վրա­յէն հա­նեց Ա­րա­րատ լե­ռը եւ ա­նոր փո­խա­րէն դրաւ ոտ­նագն­դակ մը, որ ինք­նին խայ­տա­ռա­կու­թիւն մըն էր: Ու­րիշ մը ծաղ­կած խնձո­րե­նին ցոյց տուաւ, որ­պէս հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու նշա­նա­բան, այն պա­րա­գա­յին, երբ հա­յոց մօտ աշ­նա­ն ծաղ­կած խնձո­րե­նին չա­րի­քի նշան է:

Այս ա­մէ­նը պէտք է ձգել մէկ կողմ, եւ ի­րա­տե­սօ­րէն, սառ­նասր­տօ­րէն մօ­տե­նալ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն եւ հաս­տա­տել դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ: Ի վեր­ջոյ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան 25-րդ տա­րուան շե­մին լաւ չէ, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա չ­­ու­նե­նան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ:

-Իր ան­կա­խու­թեան 25-րդ տա­րե­դար­ձին ո՞ւր կ՚եր­թայ եր­կիր Հա­յաս­տա­նը:

-Ցա­ւօք, Հա­յաս­տան կ­­՚եր­թայ դէ­պի Մոս­կուա, Հա­յաս­տա­ն կը զի­ջի իր դիր­քե­րէն ու կը տու­ժէ տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը հո­գե­բա­նա­կան ա­ռում­նե­րով։ Երբ Ատր­պէյ­ճան յար­ձա­կո­ղա­կան դիր­քե­րու վրայ է եւ Թուր­քիա կը շա­րու­նա­կէ մեր նկատ­մամբ քա­ղա­քա­կան հա­կա­ռա­կու­թիւն ցոյց տալ, մեր փրկու­թիւ­նը կրկին ռու­սե­րու գիր­կը եր­թալն է: Այս մօ­տե­ցու­մը, բնա­կա­նա­բար, շատ վտան­գա­ւոր է։ Ա­յո՛, մենք քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան ռազ­մա­կան ա­ռու­մով ա­ւե­լի կը մօ­տե­նանք ռու­սե­րուն, ա­նոնց վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ կը մտնենք, բայց ա­մե­նավ­տան­գա­ւո­րը, որ հա­յե­րը սկսած են մտա­ծել, թէ ի­րենց իս­կա­կան փրկու­թիւ­նը ոչ թէ դժուար ճա­նա­պար­հով դրա­ցի­նե­րու հետ լե­զու գտնելն է, այլ գտնելն է եր­րորդ կողմ մը, որ մեզ պէտք է փրկէ թուր­քե­րու եւ ա­զէ­րի­նե­րու հնա­րա­ւոր յար­ձա­կում­նե­րէն: Այս բո­լո­րը վտան­գա­ւոր են այն մտա­վա­խու­թեամբ, թէ օր մը ռու­սե­րը կրնան թո­ղել ու հե­ռա­նալ, եւ ե­թէ այդ սպառ­նա­լի­քը մեր դրան մօ­տե­նայ եւ մենք կրկին ան­պաշտ­պան մնանք թուր­քե­րու եւ ա­զէ­րի­նե­րու առ­ջեւ:

-Ի՞նչ պէտք է ը­նել այս ի­րա­վի­ճա­կը դար­մա­նե­լու հա­մար:

-Շատ մեծ հար­ցում է: Ես չեմ գի­տեր, թէ ինչ պէտք է ը­նել, բայց գի­տեմ, որ պէտք է արթն­նալ, պէտք է մտա­ծել, ա­մէն ինչ ը­նել, որ­պէս­զի այս վի­ճա­կը եր­կար չտե­ւէ: Գի­տեմ, որ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը դիւ­րին վի­ճա­կի մէջ չեն։ Միւս կող­մէ, երբ ու­նիս այս վի­ճա­կը, վստահ իշ­խա­նու­թիւն­ներն են մե­ղա­ւո­րը։ Բայց եւ այն­պէս, վստահ չեմ, որ իշ­խա­նու­թեան մէջ բո­լո­րը հա­մո­զուած են, թ է այս վատ վի­ճակ է: Շա­տե­րու հա­մար այս գե­րա­զանց ի­րա­վի­ճակ է, բնա­կան ի­րա­վի­ճակ: Քսան­հինգ տա­րի ապ­րած ենք, քսան­հինգ մը եւս կ­­՚ապ­րինք, բայց մար­տահ­րա­ւէ­րը միշտ կայ։ Գու­ցէ մեր սե­րուն­դը այս ձե­ւով կ­­՚ապ­րի քսան­հինգ տա­րի եւս, մենք կը մեռ­նինք, բայց հնա­րա­ւոր է, որ ռու­սե­րը հե­ռա­նան, Ատր­պէյ­ճա­նը պա­տե­րազմ յայ­տա­րա­րէ, Թուր­քիան մի­ջամ­տէ եւ մենք ի՞նչ ի­րա­վի­ճա­կի մէջ կ­­՚ըլ­լանք։ Միշտ պէտք է յո­ռե­գոյ­նը սպա­սես, որ­պէս­զի կ­­՚ան­խա­տե­սես: Ա­նըն­դու­նե­լի է այս­պէս հան­գիստ նստիլ ու կար­ծել, որ ա­մէն ինչ բնա­կան է:

Հա­յաս­տա­նը իր ու­ժերն ու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը հա­շուի առ­նե­լով յոյս չդնէ եր­րորդ երկ­րի մը վրայ, ըլ­լայ Ռու­սաս­տան, Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ կամ այլ եր­կիր մը։ Ա­մե­նադ­ժուա­րին պայ­ման­նե­րուն մէջ ան­գամ պէտք է փոր­ձէ Թուր­քիոյ հետ լե­զու գտնել, հա­կա­ռակ, որ հեշտ չէ այդ մէ­կը եւ փոր­ձէ հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կրկին բե­րել օ­րա­կար­գի, եւ զայն օ­րա­կար­գին մէջ պա­հե­լով յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հե­ռան­կար ու­նե­նալ: Թուր­քե­րը պէտք է ա­ռա­ջին քայ­լը կա­տա­րեն, բայց մենք եւս պէտք է աշ­խա­տինք այդ ա­ռի­թը ստեղ­ծե­լու եւ ի­րա­կա­նու­թիւն դարձ­նե­լու հա­մար:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան