«ՋԱՀՈՎ ԿԻՆԸ»

Բրիտանացի նշանաւոր հիւանդապահուհի Ֆլորանս Նայթինկէյլի ծննդեան օրը՝ մայիս 12-ը, աշխարհի մէջ կը նշուի Հիւանդապահուհիներու համաշխարհային օր: Բացի այդ, իւրաքանչիւր երկիր ունի հիւանդապահուհիներու օրը նշելու իր ազգային օրը, բայց մայիս 12-ին աշխարհի մակարդակով շնորհակալութիւն կը յայտնեն, կը մեծարեն եւ նուէրներ կը յանձնեն հիւանդապահուհիներուն, առանց որոնց կարելի չէր պատկերացնել կեանքը, մանաւանդ հիմա՝ համաճարակի օրերուն, երբ անոնք, գիշեր ու զօր, բժիշկներու կողքին կը պայքարին հիւանդներու կեանքին համար:

19-րդ դարուն, Ֆլորանս Նայթինկէյլ իր ամբողջ կեանքը նուիրեց հիւանդները խնամելու գործին եւ հիւանդապահութեան մարզին մէջ փոփոխութիւն մտցուց, այն պարագային, երբ իր օրերուն չկային մանրէական դեղեր եւ ախտահանիչ միջոցներ, բայց հիւանդները խնամելու անոր ջանքերը յաջողութեամբ պսակուեցան ու Ֆլորանս Նայթինկէյլ մտաւ պատմութեան մէջ:

Խրիմեան պատերազմի ընթացքին ան է, որ կազմակերպած է գթութեան քոյրերու աշխարհի մէջ առաջին ծառայութիւնը: 1854-ին Նայթինկէյլը մեկնած է Թուրքիա, այնուհետեւ Խրիմ` այցելելու հիւանդանոցները: Անոր կ՚ուղեկցէր 38 օգնական, որոնց մէջ էին գթութեան քոյրեր եւ միանձնուհիներ: Յատուկ հետեւողականութեամբ Ֆլորանսը սկսաւ խնամել պատերազմի դաշտը վիրաւոր-ւածները:

Տարափոխիկ հիւանդութեանց պզտիկ հիւանդանոցի՝ լազարետի մէջ անոր գործողութիւններուն շնորհիւ, զգալի կերպով նուազած էր մահացութիւններու թիւը:

Հիւանդապահուհիներու համաշխարհային օրը պաշտօնապէս սկսած են նշել 1974 թուականն, երբ աշխարհի 141 երկիրներու գթութեան քոյրերը միաւորուեցան մէկ հասարակական մասնագիտացուած կազմակերպութեան՝ Բուժքոյրերու միջազգային խորհրդին մէջ:

Ֆլորանս Նայթինկէյլ ծնած է 12 մայիս 1820 թուականին՝ Ֆլորանս՝ հարուստ ազնուական ընտանիքի մը մէջ. ծնողքը կոչած են իր ծնած քաղաքի անունով եւ վերադարձած են Անգլիա 1821 թուականին: Իր ապրած ժամանակաշրջանին համար ան ստացած է ամենալաւ կրթութիւնը, կը տիրապետէր լեզուներու՝ յունարէնի, լատիներէնի, ֆրանսերէնի, գերմաներէնի եւ իտալերէնի: Նայթինկէյլի ապրած տարիներուն աշխարհի վրայ կը վխտային հիւանդութիւնները, շատցած էին պատերազմներէն, աղէտներէն վիրաւորները եւ ան շատ մեծ փափաք ունէր մարդիկը հիւանդութիւններէ եւ մահէ փրկելու գործ մը ստանձնելու: Որոշեց բուժքոյր դառնալ, բայց անոր երազանքը իրականութիւն դարձաւ տասներեք տարի ետք, քանի որ բուժքոյրի գործը Անգլիոյ մէջ շատ ընդունուած եւ տարածուած չէր։ Ծնողքը, հարազատները դէմ էին այդ որոշումին, բայց ան իր ցանկութիւնը ի կատար ածեց եւ երջանիկ էր ատոր համար:

1846 թուականին Նայթինկէյլ քանի մը ամիս կարողացաւ այցելել հիւանդներուն՝ ուսումնասիրելով բուժքրոջ աշխատանքը Իտալիոյ, Եգիպտոսի եւ Յունաստանի մէջ։ 1850 թուականին Գերմանիոյ Կայզերվերտի համալսարանին իր մէկ այցը շրջադարձային եղաւ: Կրցաւ իր ծնողքին կամքին հակառակ, այնուհետեւ մօրը համաձայնութեամբ, 1851 թուականին ուղեւորուիլ Կայզերվերտի համալսարան, ուր ստացաւ բուժքրոջ հիանալի կրթութիւն։ 1853 թուականին դարձաւ Լոնտոնի Հարլի փողոցին վրայ գտնուող փոքրիկ հիւանդանոցի մը ղեկավարը: Այս մէկը անոր ճանաչում բերաւ եւ ան սկսաւ զանազան բուժական հաստատութիւններէն հրաւէրներ ստանալ:

Երբ 1854 թուականին՝ Խրիմի պատերազմին ընթացքին Ֆլորանս իր 38 օգնականներուն հետ այցելեց Թուրքիոյ Սկիւտար շրջանը, ապա Խրիմ՝ վեց ամսուայ ընթացքին հիւանդներու եւ վիրաւորներու թիւը կտրականապէս նուազեցաւ:

1856 թուականին Ֆլորանս իր գումարով պատուիրեց Խրիմի Պալակլավայի մօտ գտնուող բարձր լերան վրայ քանդակել մարմարեայ խաչ մը ի յիշատակ Խրիմի պատերազմին զոհուած զինուորներուն, բժիշկներուն եւ բուժքոյրերուն։

Խրիմի պատերազմին իբրեւ բուժքոյր մասնակցելուն համար Ֆլորանս արժանացաւ ազգային հերոսի պատուաւոր կոչումին։ Առաջնագիծէն վերադարձած զինուորները անոր մասին առասպելներ կը պատմէին՝ զայն կոչելով «ջահով կին», քանի որ ան ջահը բռնած կ՚այցելէր հիւանդասենեակները եւ կը ստուգէր հիւանդները։ Յետագային այդպէս ալ զինք պատկերած են արուեստի մէջ՝ ջահը ձեռքին:

Անգլիա վերադառնալով (1856) Նայթինկէյլ իրեն առջեւ նպատակ մը դրաւ՝ վերակազմաւորել ռազմական բժշկական ծառայութիւնը: Հակառակ Ռազմական նախարարութեան արգելքներուն, ան 1857 թուականին յաջողեցաւ ստեղծել բանակի առողջական հարցերով զբաղող միութիւն մը եւ հակառակ որ այդ ժամանակ կիները այսպիսի միութիւններու անդամ չէին կրնար ըլլար, Նայթինկէյլ մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ միութեան գործունէութեան եւ միութեան տրամադրեց բաւական շատ տեղեկութիւն: Նայթինկէյլ կրցաւ իշխանութիւնը համոզել բարենորոգումներ կատարելու համար ներկայացնելով իր կատարած վիճակագրական ուսումնասիրութիւնները այն պարագային, երբ ընկերային վիճակագրութիւնը տակաւին նոր կը սկսէր տարածուիլ:

1859 թուականին Անգլիոյ ռազմական նախարարը կրկին Հերպերտ եղաւ, որուն օգնութեամբ Նայթինկէյլ հասաւ այն բանին, որ հիւանդանոցները ապահովուեցան օդափոխման համակարգով եւ կոյուղիով, բուժաշխատողներուն առջեւ յատուկ պատրաստուածութիւն անցընելու հարց դրուեցաւ, հիւանդանոցներէն ներս իրականացուեցան վիճակագրական վերլուծութիւններ: Կազմաւորուեցաւ նաեւ ռազմաբժշկական դպրոց, բանակին մէջ կատարուեցան հիւանդութիւններու կանխարգիլման կարեւորութեան ուղղուած բացատրական աշխատանքներ:

1859 թուականին Նայթինկէյլ ընտրուեցաւ Արքայական վիճակագրական հասարակութեան անդամ եւ ապա դարձաւ Ամերիկեան վիճակակագրական ընկերութեան պատուաւոր անդամ:

Ան նաեւ հեղինակած է գիրքեր. «Նշումներ բրիտանական բանակի հիւանդանոցներուն մէջ առողջութեան վրայ ազդող գործօնններու արդիւնաւէտութեան եւ զանոնք վերահսկելու մասին» եւ «Ինչպէ՞ս խնամել հիւանդները» խորագիրներով: Վերջին գիրքը թարգմանուած է այլ լեզուներու:

1860 թուականին Ֆլորանս մեծ գումար նուիրաբերելով՝ Լոնտոնի Սուրբ Ֆոմայի հիւանդանոցին քով բացաւ բուժքոյրերուն համար Նայթինկէյլեան փորձարարական դպրոցը: Շուտով այդ դպրոցը աւարտողները ուրիշ հիւանդանոցներու քով եւ այլ երկիրներու մէջ սկսան ստեղծել համանման հաստատութիւններ: Էմմի Քարոլինա Ռափէն, որ 1866-1867 թուականներուն ուսանած էր այդ դպրոցին մէջ, նման դպրոց մը ստեղծեց Շուէտի մէջ: Յետագային անոր օրինակով ստեղծուեցան դպրոցներ Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ, ուր բուժքոյրերը կը դասաւանդէին: 1864 թուականին Անրի Տիւնան Ժընեւի մէջ ստեղծեց Կարմիր խաչի համաշխարհային կազմակերպութիւնը: Այսօր ալ Նայթինկէյլեան դպրոցները աշխարհի տարածքին կը նկատուին հիւանդապահական գործի լաւագոյն կեդրոնները:

Նայթինկէյլը մահացած է 13 օգոստոս 1910 թուականին, Լոնտոն:

Անոր ներդրումը մեծ եղած է աշխարհի մէջ բուժքոյրական դպրոց ու աւանդոյթներ հիմնելու եւ վիճակագրութիւն ստեղծելու գործին մէջ:

Ժամանակից ընկերային վիճակագրութեան հիմնադիրը կը նկատուի Ատոլֆ Կետլէն։ Մինչ այդ ընկերաբանութեան մէջ յստակ մեթոտներ չկային, քանի որ, ի տարբերութիւն բնութեան երեւոյթներուն՝ մարդուն վարքը կը նկատուէր խիստ անհատական եւ օրինաչափութիւններուն չենթարկուող բան մը: Կետլէն, գործածելով վիճակագրութիւնը եւ «միջին վիճակագրական մարդ» հասկացութիւնը, յայտնաբերեց բանաձեւեր, ստեղծեց օրէնքներ, որոնք կը կարգաւորէին մարդուն պահուածքը՝ «միջին» հասկացութեամբ: 1831 թուականին ան հրատարակեց իր ուսումնասիրութիւնները, որոնց մէջ կը նկարագրէր ոճրագործութիւններու կախուածութիւնը սեռէն, տարիքէն, կրթութենէն, կլիմայէն եւ տարուան եղանակէն։ Նայթինկէյլ անոր աշխատութիւններուն երկրպագուն էր։ Ան հասկցաւ, թէ ինչպէս կրնայ վիճակագրութիւնը օգնել բժշկական ծառայութիւններուն։

Ֆլորանսի 800 էջնոց «Նշումներ բրիտանական բանակի հիւանդանոցներուն մէջ առողջութեան վրայ ազդող գործօնններու արդիւնաւէտութեան եւ զանոնք վերահսկելու մասին» (1858) գիրքը ունէր նաեւ վիճակագրութեան նուիրուած բաժին մը։ Հետաքրքրական է, որ այդ թուականին ան գործածած է տուեալները ներկայացնող աղիւսակներ: Նայթինկէյլ այդպէսով դարձած է վիճակագրութեան մէջ աղիւսակներու եւ գծապատկերներու գործածման նորարարը։ Ան ստեղծած է կլոր ուրուագծեր, զորս անուանած է «աքլորի կատար»: Նշանաւոր բուժքոյրը կը գործածէր այդ ուրուագծերը, որպէսզի ցոյց տար պատերազմի ընթացքին մահացողներուն թիւը, որոնք կարելի էր կանխել։ Այդ ուրագծերուն մեծ մասը ներառուեցան բանակի առողջապահութեան միութեան հաշուետուութեան մէջ։ Նայթինկէյլ այդ ուրուագծերը կը տարածէր խորհրդարանի, կառավարութեան եւ բանակի մէջ՝ քննադատութեան տեսքով: Որպէս հետեւանք կատարուեցան բարենորոգումներ եւ բանակէն ներս կազմակերպուեցաւ բժշկական վիճակագրական տուեալներու հաւաքում։

Նայթինկէյլ միաժամանակ բրիտանացի համաճարակագէտ եւ վիճակագիր Ուիլիըմ Ֆարի եւ ուրիշ բժիշկներու օգնութեամբ մշակեց զինուորական հիւանդանոցներու մէջ վիճակագրական տուեալներու հաւաքման ձեւը: Այդ ձեւը պէտք է միասնականացնէր զինուորական հիւանդանոցներու հիւանդներուն, առողջացածներուն, դուրս գրուածներուն, անբուժելիներու քանակին, հիւանդներուն՝ հիւանդանոցներուն կատարած միջին ժամանակին եւ այլնի վիճակագրական տուեալները։ Մեթոտը ընդունուեցաւ Լոնտոնի մէջ՝ 1860 թուականին Վիճակագիրներու միջազգային համաժողովին կողմէ, սակայն ձեւը շատ բարդ էր եւ կը ներառնէր հիւանդութիւններու դասակարգումը, որուն պատճառով լայն տարածում չստացաւ։ Սակայն Նայթինկէյլի կողմէ ներդրուած կանոնները եւ մանաւանդ վիրաւորներուն օգնութիւն ցուցաբերելու միջոցները բժշկութեան մէջ դարձան հիւանդներուն ժամանակակից խնամքին հիմքը։

ՖԼՈՐԱՆՍ ՆԱՅԹԻՆԿԷՅԼԻ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԸ

Հոգեբանութեան մէջ գոյութիւն ունի համախտանիշ մը, որ կը կոչուի Ֆլորանս Նայթինկէյլի համախտանիշ: Այս համախտանիշին էութիւնը շատ ծանօթ է ամէն մարդու. երբ բժիշկը կամ բուժքոյրը հիւանդին հոգ կը տանի, կը սկսի անոր հանդէպ զգացումներ տածել, որ յետագային կրնայ վերաճիլ սիրոյ: Կան բազմաթիւ պատմութիւններ, ըստ որոնց Ֆլորանս Նայթինկէյլ սիրահարուած էր իր հիւանդներէն մէկուն։ Ան չէր ամուսնացած՝ վախնալով, որ ընտանիքը կը խանգարէ իր սիրած գործը:

Նայթինկէյլի անունով կը կոչուի նաեւ ուրիշ երեւոյթ մը՝ մշտական յոգնածութեան համախտանիշը, քանի որ Նայթինկէյլ կը տառապէր այս համախտանիշով իր ողջ կեանքի ընթացքին։ Բժշկութիւնը չի ճանչնար այդ համախտանիշը կամ ներգործութիւնը իբրեւ բժշկական հիւանդութիւն եւ զայն կը դիտէ որպէս բժշկական բարոյագիտութեան խախտում եւ ոչ-արհեստավարժութեան դրսեւորում:

Անցեալ ամիս՝ քորանա վարակի համաճարակին ամենաթէժ օրերուն Լոնտոնի մէջ կրկին ընդօրինակեցին 19-րդ դարու անգլիացի նշանաւոր բուժքրոջ կատարած գործը: Լոնտոնի մէջ բացուեցաւ առաջին ժամանակաւոր հիւանդանոցը, որ նախատեսուած է քորոնա վարակով հիւանդներու բուժման համար: Այդպիսի հիւանդանոցի նախատիպը լազարետ-արգելանոցներն էին, որոնց մէջ Ֆլորանս կը խնամէր վարակակիր հիւանդները:

Լոնտոնի նորաբաց հիւանդանոցը կոչուեցաւ «Նայթինկէյլ հոսփիթըլ», անոր կազմին մէջ այսօր կը գործեն քաղաքացիական եւ ռազմական բժիշկները. հիւանդանոցը կրնայ ընդունիլ մինչեւ 4 հազար խնամեալ։ Նմանատիպ ժամանակաւոր հիւանդանոցներ, անցած ամիս, բացուեցան նաեւ Մեծն Բրիտանիոյ ուրիշ քաղաքներուն մէջ, բայց Լոնտոնի մէջ ինն օրուան ընթացքին կառուցուած հիւանդանոցը Նայթինկէյլ կարգի հիւանդանոցներու շարքին առաջինն էր:

Այսօր ալ մարդիկ չեն մոռնար ժամանակակից հիւանդապահական գործին հիմնադիրը՝ Խրիմեան պատերազմի ժամանակ զոհողութիւններով աշխատած անգլիացին. ատկէ ետք բուժքոյրական գործը մեծ փոփոխութիւններու ենթարկուած է, բայց չէ փոխուած անոր հիմքին դրուած բարեգթութիւնը, որ հիւանդապահուհիները կը ցուցաբերեն հիւանդներուն հանդէպ:

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՃԱՆԱՉՈՒՄ ԵՒ ՅԻՇԱՏԱԿ

1883 թուականին Նայթինկէյլ պարգեւատրուած է Արքայական Կարմիր խաչով, իսկ 1907-ին՝ «Մատուցած ծառայութիւններուն համար» շքանշանով։

1912 թուականին Կարմիչ խաչի լիկան ստեղծեց Ֆլորանս Նայթինկէյլի մետայլ, որ մինչ օրս կը նկատուի բուժքոյրերու պատուաւոր մրցանակ:

Լոնտոնի մէջ կը գործէ Ֆլորանս Նայթինկէյլի թանգարանը, ուր ներկայացուած են Ֆլորանսի իրերը եւ գործը: Ֆլորանս Նայթինկէյլի թանգարան մը կայ նաեւ Իսթանպուլի մէջ, Թուրքիա։ Զանազան քաղաքներու մէջ դրուած են անոր արձանները:

Նայթինկէյլի կեանքին մասին նկարահանուած են քանի մը գեղարուեստական եւ փաստագրական շարժանկարներ։ 1951 թուականին ճերմակ պաստառներ բաձրացաւ Հերպերթ Ուիլքոքսի պատմական «Լէյտին՝ ջահով» շարժանկարը, որուն գլխաւոր դերասանուհին Աննա Նիքըլն էր։

Նայթինկէյլին նուիրուած են նաեւ բեմադրիչներ՝ Տերիլ Տիւկայի եւ Նորման Սթոունի (1985 եւ 2008) շարժանկարները։

1975-1994 թուականներուն Ֆլորանս Նայթինկէյլի դիմանկարը պատկերուած է 10 բաունտ սթերլինի հակառակ երեսին:

Անոր պատուին կոչուած են Վեներա մոլորակի օղակներէն մէկը։

1955 թուականին բուժքրոջ դէմքով Գերմանիոյ մէջ դրոշմաթուղթ տպագրուած է:

Ռուսական «Հուկօ Ուկօ» խումբը ամենանշանաւոր բուժքրոջ 1990-ին նուիրած է «Ֆլորանս Նայթինկէյլ» երգը:

Անգլիացի բուժքրոջ կերպարը ներկայացուած է նաեւ խելախօսներու համար ստեղծուած Fate/Grand խաղին մէջ, որպէս աղախին։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան