ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ. «ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ՍՓԻՒՌՔ ԿԱՊԵՐԸ ՍԱՀՈՒՆ ՉԵՆ ԵՒ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԷՍ ԱԼ ԽԶՈՒԱԾ»

Սուրբգրոց ընկերութեան Արաբական ծոցի երկիրներու մասնաճիւղի ընդհանուր քարտուղար, աստուածաբանութեան տոքթոր, գրող, հրապարակախօս Հրայր Ճէպէճեան վերջերս Երեւանի մէջ մասնակցեցաւ գիտաժողովի մը, որ խորագրուած էր «Մերձաւոր Արեւելքի Արաբական երկիրներու հայ համայնքները. արդի միտումներ եւ փոխակերպումներ»: Գիտաժողովը կազմակերպած էր Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Արեւելագիտութեան կաճառը՝ հայագիտական ուսումնասիրութիւններու օժանդակ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի աջակցութեամբ: Հրաւիրուած էին գիտնականներ, դեսպաններ, հետազօտողներ, աշխարհիկ եւ կրօնական գործիչներ, որոնք զանազան զեկոյցներով քննարկեցին Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներու եւ Հայաստանի տնտեսական, քաղաքական, մշակութային կապերը, հայ համայնքներու խնդիրները, մատնանշեցին հարցեր, որոնք կարեւոր են Հայաստանի եւ տարածաշրջանի երկիրներու հետ յետագայ կապերու ամրապնդման համար: Հրայր Ճէպէճեան հանդէս եկաւ «Մերձաւոր Արեւելքի հայ համայնքներ-Հայաստանի Հանրապետութիւն յարաբերութիւները. արդի միտումներ, մարտահրաւէրներ եւ հնարաւորութիւններ» խորագրով նիւթով:

Հայաստան այցելութեան ընթացքին սփիռքահայ մտաւորականը Երեւանի մէջ հանդիպում ունեցաւ նաեւ դպրոցականներու, ուսանողներու հետ եւ դասախօսութիւն մըն ալ ունեցաւ «Նարեկացի» արուեստի միութեան մէջ, ուր ներկայացուց «Հայապահպանումը եւ ազգային ամբողջական մշակոյթի գործընթացը։ Սփիւռքահայ իրականութիւն եւ Հայաստան-սփիւռք փոխյարաբերութիւն» նիւթով դասախօսութիւնը: Գիտաժողովի եւ դասախօսութեան նիւթի մասին Երեւանի մէջ հարցազրոյց մը ունեցանք Հրայր Ճէպէճեանին հետ, որուն սղագրութիւնը կը ներկայացնենք ստորեւ:

*

-Ծանօթ ըլլալով Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներու հայ համայնքներուն, ի՞նչ կրնաք ըսել՝ Հայաստանի, Արցախի վերջին դէպքերը ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցան այդ համայնքներու հայութեան տրամադրութիւններուն վրայ:

-Մինչ սեպտեմբերեան վերջին հարցը, արդէն 44-օրեայ պատերազմէն ետք այդ համայնքները բաւական ազդուած էին տեղի ունեցածէն: Ընկճուածութիւն, յուսախաբութիւն կար պատերազմէն ետք, շատեր ուղղակի կը պիտակաւորեն Հայաստանի իշխանութիւնները՝ իրադարձութիւններուն համար, նաեւ Արցախի կորուստն ալ ա՛լ աւելի մեծ ազդեցութիւն ձգեց այդ ընդհանուր տրամադրութեան վրայ: Կը տեսնենք, որ համայնքներու մէջ պոռթկումէն աւելի յուսալքում կայ: Կայ պոռթկում, որ բնական է, բայց կայ նաեւ յուսալքութիւն, որ երբեք քաջալերական չէ: Կը տեսնենք, որ մարդիկ այլեւս Հայաստանի ապագայի նկատմամբ յոյս չեն տածեր: Այդ յուսալքումը Հայաստանի մէջ ալ կայ, բայց մտահոգիչ է սփիւռքի մէջ տարածուած յուսալքումը, քանի որ Հայաստանէն դուրս մենք կը պայքարինք հայ մնալու համար եւ մէկ անգամէն՝ այս յուսալքութիւնը…

-Ի՞նչ ելք կը տեսնէք՝ այդ վիճակը յաղթահարելու համար:

-Դժուար է ելք գտնել, բայց քով քովի գալը կրնայ ելքերէն մէկը ըլլալ: Քով քովի գալով՝ սփիւռքը կրնայ ներգրաւուիլ Հայաստանի այս տագնապի յաղթահարման գործին մէջ, բայց, ցաւօք, կը տեսնենք, որ սփիւռքը չեն ներգրաւեր: Այդ հարցն է, որ այսօր շատեր կու տան՝ ինչո՞ւ սփիւռքի պատրաստուածութիւնը, ներուժը, մասնագիտական կարողութիւնները չգործածել Հայաստանի ներկայ տագնապը յաղթահարելու համար: Այդ առումով կոչեր միշտ ալ կ՚ըլլան, բայց ընդառաջում կարծես չկայ: Իսկ հաստատ է, որ սփիւռքի մէջ կայ մեծ կարողականութիւն, որ չի գործածուիր:

-Կար ժամանակ, որ սփիւռքը իր ուժերով մասնակից կ՚ըլլար Հայաստանի կեանքին, բայց հիմա հակառա՞կը կը տեսնենք:

-Հայաստան-սփիւռք կապերուն ես շա՜տ վաղուց ծանօթ եմ՝ տակաւին 1991 թուականէն, երբ ղրկուեցայ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի մէջ գրասենեակ հիմնելու եւ այդ տարիներէն արդէն սկսած եմ գործել Հայաստանի մէջ: Կրնամ ըսել, որ դիւրին չեղաւ Հայաստան-սփիւռք կապը, յաճախ հայերէն կը խօսէինք, բայց զիրար չէինք հասկնար՝ կենցաղի, մտածելակերպի տարբերութիւնը մեծ էր: 1991-1996 ամենադժուար տարիներուն սկսայ ճանչնալ Հայաստանը, մայր հայրենիքի հետ կապերս ամրացան, ժամանակ անցաւ, մինչեւ սփիւռքը հասկցաւ Հայաստանը, սփիւռքի նախարարութեան հիմնումն ալ նպաստեց, հակառակ որ կապերու հիմնումի առումով նախարարութեան գործն ալ դիւրին չեղաւ: Բայց դժուարութեամբ, համբերութեամբ հաստատուեցան կապեր, ժամանակ առաւ, իսկ հիմա ետ նայելով կրնամ ըսել, որ բաւական գործ տեսնուեցաւ: Յետոյ հիմնուեցաւ Սփիւռքի գործերով գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակ, որ նոր ռազմավարութիւն մշակեց, բայց տեսնելով գրասենեակին աշխատանքը, կը հասկնանք, որ նոյն կապերը չեն, ինչ որ կային անցեալին: Փոխանակ առաջ երթալու, դէպի ետ կ՚երթանք, բաւական ճեղք յառաջացաւ Հայաստան-սփիւռք կապերու առումով, բացութիւն մը կայ, որ շատեր կը նկատեն: Յանձնակատարի գրասենեակի գործին հետեւելով, անոր մշակած ռազմավարութեան մէջ ինչ որ կը տեսնեմ՝ հիմնականը սփիւռքի երիտասարդներու հետ աշխատանքն է, որ կը տարուի: Այդ մէկը ողջունելի է, բայց բաւարար չէ: Խելօք քայլ է՝ սփիւռքի երիտասարդ տարրը ներգրաւել հայաստանեան կառոյցներու աշխատանքի մէջ, համայնքներու մէջ իրենց կողմէ դեսպաններ նշանակել, բայց այդ մէկը պէտք է ըլլայ համադրողաբար սփիւռքի կառոյցներու հետ: Երիտասարդներուն տեղ տալը միշտ լաւ է, մանաւանդ մենք գիտենք, որ սփիւռքին մէջ մեծ է թիւը այն երիտասարդներուն, որոնք հեռացած են հայութենէն: Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու մէջ, օրինակ, ներկայացուցիչ նշանակած են, առանց համայնքի կառոյցներու հետ համադրելու, ինչո՞ւ չեն ըսեր՝ եկէք միասին աշխատինք:

Ճիշդ է, որ սփիւռքի ազգային կառոյցները՝ եկեղեցի, դպրոց, կուսակցութիւն, թերթ եւ այլն, յոգնած են, մաշած են, հինցած են, վերանորոգուելու, վերադասաւորուելու պէտք ունին, ինչպէս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. Կաթողիկոս սփիւռքեան տարի հռչակելով յստակ կերպով ըսաւ, որ սփիւռքը մաշած է, վերանորոգումի պէտք ունի: Մենք գիտենք այդ ամէն ինչը, գիտենք, որ մաշած է, նոր ռազմավարութեան պէտք ունի, լիցքաւորումի պէտք ունի, բայց այս ամէն ինչը չի նշանակեր, որ մեր ազգային կառոյցները իրենց դերը կորսնցուցած են: Տակաւին սփիւռքի աւանդական կառոյցներն են, որոնք յատկապէս այս օրերուն, մանաւանդ Լիբանանի, Սուրիոյ ճգնաժամի պայմաններուն տակ, պատնէշի վրայ են, կը հասնին ժողովուրդին: Այս ծանր տարիներուն, այս ծանր օրերուն յատկապէս հիմա շեշտուեցաւ, որ սփիւռքի ազգային կառոյցները գործօն են, կարող են, որքան որ ալ ժամանակավրէպ ըլլան, տակաւին իրենց հիմնական դերը կը պահեն: Ուրեմն, Հայաստանը պիտի նայի, որ մեր ազգային այս կառոյցներու հետ միասնաբար ինչպէ՛ս աշխատի, մանաւանդ՝ երիտասարդութիւնը դուրսէն Հայաստան բերելու գործին մէջ:

-Գիտաժողովին ձեր ներկայացուցած նիւթը բաւական ծաւալուն էր եւ այս հարցերն ալ արծածեցիք, ի՞նչ արձագանգներ եղան:

-Բաւականին խնդրայարոյց թեզ մըն էր իմ ներկայացուցած նիւթս: Ես ջանացած էի հարցին մօտենալ առարկայական եւ գիտական ձեւով, ինչպէս նաեւ իբրեւ եզրակացութիւն արձանագրած էի, որ Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները սահուն չեն եւ ընդհանրապէս ալ խզուած են: Նիւթիս մէջ բնաւ անձնական տպաւորութիւններ եւ զգացողութիւններ չէի ներառած՝ մնալով առարկայական մօտեցման մէջ: Իբրեւ գիտական մօտեցում՝ բաւական աշխատանք տարած էի, եօթ հայկական համայնքներու տասնինն ներկայացուցիչներու հետ հարցախոյզ մը կատարած էի եւ այդ հարցախոյզի արդիւնքները ամփոփելով՝ վերլուծութիւն մը ներկայացուցած էի: Եթէ սուրիահայ համայնքը երկու մասի բաժնենք (Դամասկոս եւ Հալէպ), ապա ութ համայնք ընդգրկուած էր հարցախոյզիս մէջ. 30-65 տարիքի գործիչներ մասնակցած էին, բոլորն ալ գաղութային կեանքի մէջ մասնակցութիւն բերող անձինք, որպէսզի նախապաշարումներու չափանիշը իջնայ՝ նկատի առած էի զանազան յարանուանութիւններէ եւ զանազան կուսակցութիւններէ: Անոնց հետ հարցախոյզը կը վերաբերէր իրենց ապրած երկիրներու եւ Հայաստանի յարաբերութիւններուն, գաղութի ներկային, գաղութի եւ Հայաստանի կապերուն, տուեալ երկրին մէջ Հայաստանի դեսպանատան դերին, յանձնակատարի գրասենեակ դերին, ապագայի հեռանկարներուն: Բաւական հետաքրքրական վերլուծումներ եղան եւ բոլորն ալ քննական ձեւով համադրելով՝ ներկայացուցի արդիւնքները: Օրինակ, քաղաքական վերլուծում մը, որ կատարուեցաւ Լիբանանի մասին՝ նկատի առնուեցաւ անոր տասնինն կրօնական համայնքներու առկայութիւնը, որ առաւելութիւն է հայ համայնքի համար՝ Լիբանան-Հայաստան յարաբերութիւններու առումով: Մենք գիտենք, որ Լիբանանը բարեկամ երկիր է, միջազգային ժողովներուն միշտ նեցուկ եղած է Հայաստանին, Արցախի հիմնահարցի օրերուն առաջին երկիրներէն էր, որ նեցուկ եղաւ, միակ երկիրն էր, ուրկէ ազգային կառոյցներու հետ համադրաբար տեղական նկարահանող խումբ մը Արցախ ղրկուեցաւ եւ իրավիճակը լուսաբանեց: Այս ամէն ինչը պէտք է գործածուի կապերը ա՛լ աւելի ամրապնդելու առումով, բայց կը տեսնենք, որ գրեթէ կապ չկայ: Ո՛չ միայն հարցախոյզի ընթացքին կապի բացակայութիւնը ի յայտ եկաւ, այլեւ իմ համայնքային այցելութիւններուս ընթացքին շատերէ լսած եմ այդ մէկը: Վերլուծումիս մէջ նաեւ նշած եմ, որ Միջին Արեւելքի մեր գաղութները աշխարհագրօրէն շատ մօտիկ են Հայաստանին, իսկ այս մէկը նոյնպէս մեծ առաւելութիւն է Հայաստանին համար, որ պէտք է այդ ալ գործածել: Ուրիշ նկատառում մը. Միջին Արեւելքի երկիրները, բացառութեամբ Լիբանանի, մահմետականութեան կարեւոր կեդրոններ են, իսկ Հայաստանը պէտք է փորձէ արաբական, մահմետական աշխարհին հետ կամուրջներ կառուցել՝ ի նպաստ հայութեան հարցերու:

Արձագանգներ եղան այս հարցախոյզի կապակցութեամբ, բայց չեմ կրնար ըսել, թէ դիւրութեամբ ընդունուեցաւ իրականութիւնը՝ մանաւանդ Հայաստանի պատասխանատուներու կողմէ: Մենք չենք գիտեր, թէ մեր առաջարկները, վերլուծումները տեղ կը հասնի՞ն, տեղ մը կ՚արձանագրուի՞ն… Ահագին ուրիշ թեզեր ալ ներկայացուցեան գիտաժողովին, ժողովը ընդհանուր կերպով ծառայեց իր նպատակին՝ վեր հանեց նշուած գաղութներու ներկայ իրավիճակը եւ ժամանակի առումով ալ ճիշդ պահուն կազմակերպուած էր:

-Մերձաւոր Արեւելքի գաղութներու հիմնական մարտահրաւէրները այսօր որո՞նք են:

-Գաղութներու խնդիրներուն անդրադառնալով՝ ըսեմ, որ այնտեղի մարտահրաւէրներէն է հայկական դպրոցներու մէջ աշակերտութեան թիւի նուազումը: Մեր պատմական դպրոցներու շարքին այսօր քիչ են այն վարժարանները, ուր աշակերտութիւնը ամբողջութեամբ հայեր են, սկսած են արաբ աշակերտներ առնել՝ նիւթական եւ այլ հարցերէ դրդուած: Խառն ամուսնութիւնները մարտահրաւէր է, մեծ մարտահրաւէր է արտագաղթը, որ կայ այդ երկիրներէն, կը գաղթէ մանաւանդ երիտասարդութիւնը, իբր այդ ալ կը կրկնեմ՝ ինչքան կարեւոր է համայնքի կառոյցներու հետ համագործակցաբար այդ երիտասարդութիւնը գոնէ Հայաստան բերել:

Իմ հարցախոյզի արդիւնքին ի յայտ եկաւ, որ կան որոշ գաղութներ, որոնք պահած են իրենց հաւասարակշռութիւնը, ինչ որ դրական օրինակ է միւս գաղութներու համար: Օրինակ, Եգիպտոսի մէջ երկու հազար հայ կայ, երկրին մէջ քաղաքական ցնցումներ չկան, ազգային հաստատութիւնները կարողականութիւն ունին, ըստ երեւոյթին բաւական ալ ինքնաբաւ են, Յորդանանն ալ մասամբ այդպիսին է եւ այս երկիրներու համայնքային կեանքի օրինակները կարելի է գործածել համահայկական իմաստով: Ընդհանրապէս, անկախ բոլոր դժուարութիւններէն, սփիւռքը հարստութիւն է, ինն միլիոն հայ Հայաստանէն դուրս կը բնակի, ըսել է, թէ հայութեան կարողականութեան խոշոր տոկոսը դուրսն է: Մենք բոլոր երկիրներու մէջ, բոլոր մակարդակներու վրայ ունինք միտքեր, ուժեր, պէտք է բոլոր ձեւերով գործածենք այս կարողականութիւնը: Իմ աշխատանքային շրջագայութիւններուս ընթացքին (իննսուն երկիր այցելած եմ) ես համոզուած եմ, որ այդ երկիրներու հայկական համայնքներու կարող ուժերը պատրաստ են Հայաստանի համար բան մը ընել, կու գան, եթէ քաջալերող ըլլայ: Մինչդեռ, մենք կարծես ոսկին առած դրած ենք առջեւնիս եւ միայն կը դիտենք… Սփիւռքը այդ ոսկին է, որ չենք ուզեր գործածել:

-Իսրայէլ-Պաղեստին պատերազմը ի՞նչ ազդեցութիւն կը ձգէ Մերձաւոր Արեւելքի հայ համայնքներուն վրայ:

-Պատերազմը, դժբախտաբար, իր ազդեցութիւնը կ՚ունենայ այս գաղութներուն վրայ: Խոշոր մտահոգութիւնը, ի հարկէ, Լիբանանի գաղութն է, բայց մինչեւ հիմա, փառք Աստուծոյ, աշխարհագրական սահմանափակում մը կայ, Լիբանանի հարաւի սահմաններէն դուրս չեկաւ պատերազմը, բայց երկիրը, անշուշտ, միշտ վախի եւ սպասումի մէջ է, մանաւանդ օդակայանի աշխատանքի խափանման առումով: Յուսանք, որ չ՚ընդլայնուիր եւ նոր էջեր չեն բացուիր այս պատերազմով: Լիբանանը խոշոր մտահոգութիւն է նաեւ այն առումով, որ արդէն ծանր տնտեսական ճգնաժամի մէջ է, իրենք արդէն իրենց խնդիրը ունին եւ ատոր վրայ գումարուեցաւ նաեւ ապահովական հարցը:

-Հայութիւնը կարծես յաւերժ պատերազմի, պայքարի մէջ է՝ դուրսը, թէ հայրենիքի մէջ…

-Ճիշդ այդ վիճակն է… Ես 17 տարեկան էի, երբ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը սկսաւ, ես ապրեցայ այդ պատերազմը իր բոլոր վայրիվերումներով: Եւ հիմա եղայ 66 տարեկան, տակաւին տակնուվրայութիւնները կը շարունակուին: Իմ ելոյթիս մէջ ալ ըսի, որ մենք մեր բոլոր կեանքը անյստակութիւններու մէջ անցուցած ենք, բայց այդ անյստակութիւններուն մէջ ձեռքերնիս ծալած չենք նստած, կեանք շինած ենք՝ անհատական, ընտանեկան, գաղութային մակարդակով, ինչ որ ձեւով մը օրինակ պէտք է ըլլայ դժուարութիւնները յաղթահարելու, կեանքը շարունակուելու տեսակէտէ:

-Այդ առումով, ի՞նչ կը կարծէք, արցախցիները ի՞նչ հեռանկար կ՚ունենան Հայաստանի մէջ, անոնք ալ յաւերժ պայքարի մէջ ըլլալով, այսօր կեցած են ոչինչի առջեւ:

-Արցախցիներու կեանքը հայութեան այսօրուայ ցաւէրէն մին է: Պէտք է աշխատիլ, որ արցախցիները մնան Հայաստան, եթէ դուրս ելլեն՝ արդէն կը ցրուին… Եւ արդէն Հայաստանի մէջ իրենց տրուելիք կարգավիճակէն կախեալ է, թէ ինչպէ՛ս կը շարունակուի իրենց կեանքը, ի՛նչ իրաւունքներ կ՚ունենան, վերադարձի հարցն ալ տակաւին շատ անորոշ է…

-«Նարեկացի» արուեստի միութեան մէջ ձեր ներկայացուցած նիւթով ի՞նչ շեշտադրումներ կատարեցիք:

-«Նարեկացի» միութեան մէջ խօսեցայ մշակոյթի, հայապահպանութեան, Հայաստան-սփիւռք կապերու մասին: Մշակոյթի մասին խօսելով՝ ընդհանրապէս խօսեցայ ամբողջական մշակոյթի հասկացողութեան մասին, որովհետեւ ես կը հաւատամ, որ մշակոյթ հասկացութիւնը ամբողջական է: Մեր ամբողջ էութիւնը մշակոյթ է, միայն գիրը չէ, միայն գրականութիւնը չէ, միայն բառը, արուեստը չեն, մարդը իր ապրելակերպով, էութեամբ մշակոյթ է եւ այդ արժանիքները մենք մեր կեանքերուն մէջ կը կիրարկենք եւ այդ արժանիքներով մենք աշխարհին մէջ կը կենանք եւ այդ արժանիքներն են, որ կը փոխանցենք:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան