ՅԻՇԱՏԱԿԻ ՕՐ. ՍԻՐԱՐՓԻ ՏԷՐ-ՆԵՐՍԷՍԵԱՆ

Երեսուներկու տարի առաջ այս օրը, Փարիզի մէջ իր մահկանացուն կնքեց անզուգական գիտնական Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան:

Սիրարփին Պոլիս ծնած ըլլալով, իր հիմնական գործունէութիւնը ծաւալած է Պոլիսէն դուրս: Ան ազգականի մը խորհուրդով հեռացած է Պոլիսէն եւ հաստատուած՝ նախ Պուլկարիա, ապա Զուիցերիա:

Զուիցերիոյ մէջ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան ընդունուած է Ժընեւի քոլէճը, այնուհետեւ՝ ուսանած է Ժընեւի համալսարանի Գրականութեան բաժնին մէջ, ապա փոխադրուած է Փարիզ, ուր ընդունուած է Սորպոնի համալսարանը: Հոն ծանօթացած է նշանաւոր միջնադարագէտներու, աշակերտած է բիւզանդագէտ Շարլ Տիլին, Կապրիէլ Միլլէին, հռոմէական եւ գոթական արուեստներու պատմաբան Հանրի Ֆոսիոնին:

1922 թուականին բարձրագոյն ուսումնասիրութիւններու դպրոցին մէջ եղած է Կապրիէլ Միլլէի օգնականը: Այդ ժամանակներէն անոր մէջ սէր եւ անսահման հետաքրքրութիւն յառաջացած է բիւզանդագիտութեան՝ վաղեմի ակունքներէն եկող այդ աշխարհին հանդէպ, որ որպէս առանձին գիտութեան ճիւղ, ձեւաւորուած է 19-րդ դարու երկրորդ կիսուն եւ Ֆրանսան, ուր կը բնակէր Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան, նպաստաւոր պայմաններ ունէր այդ գիտութեան զարգացման համար:

Գիտնականը թաղուած է Վիրոֆլէի գերեզմանատան մէջ, Ֆրանսա, անոր անձնական գրադարանը նուիրուաբերուած է Երեւանի Մատենադարանին: Հայաստանի մէջ խորհրդային տարիներէն մինչեւ այսօր ըստ արժանւոյն գնահատուած է Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի անձը, գործը եւ ունեցած աւանդը՝ հայագիտութեան եւ համաշխարհային գիտութեան մէջ:

Հայրենի գրող, արձակագիր, թարգմանիչ Գոհար Աճէմեան, 1986 թուականին Փարիզի մէջ այցելելով Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանին, հարցազրոյց մը ունեցած է անոր հետ եւ այդ զրոյցը երկար տարիներ անտիպ մնացած է, այնուհետեւ հրատարակուած է գիտնականին 120-ամեակին առթիւ, որ նշուեցաւ նաեւ Հայաստանի մէջ՝ 2016 թուականին:

Պոլսահայ հայագէտի յիշատակի օրուան առթիւ կու տանք այդ զրոյցը.

Հարցազրոյց՝ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի հետ, Դեկտեմբեր 1986, Փարիզ

*

-Առաջին անգամ չէ, որ կը հանդիպէի մեծանուն գիտնականին, բայց մշտապէս նորովի կը տեսնէի զինք: Առաջին հայեացքէն զոյգ աչքեր՝ բարի, թափանցող, խօսուն աչքեր: Բարեկամական ժպիտներ փոխանակելէ ետք անոր տուի Դաւթակ Քերթողի նոր հրատարակուած ժողովածոն...

-Լսած եմ, բայց կարծեմ չեմ կարդացած:

-Հայաստան եղած ժամանակ չէ՞ք հանդիպած արդեօք, կամ առիթ չէ՞ եղած ծանօթանալու այդ ժողովածոյին:

-Չէ, չեմ յիշեր: Գիտէ՛ք, երկար ատեն չմնացի Երեւան, եւ ժամանակս ալ շատ սուղ էր, երբ Մատենադարան կու գայի, պարոն Լեւոն Խաչիկեանը այցելուներուն դիտողութիւն կ՚ընէր եւ կ՚ըսէր. «Օրիորդին հետ մի խօսիք, ան ժամանակ չունի» ըսելով:

-Ձեր վերջին աշխատութիւնը երկա՞ր ատենէ ի վեր պատրաստ է:

-Եթէ խօսքը կիլիկեան մանրանկարչութեան մասին է, արդէն գրուած է 12, 13, 14-րդ դարերուն: Թերեւս միայն 12-րդ եւ 13-րդ դարերը հրատարակեմ: 14-րդ դարը Սարգիս Պիծակն է, որ զիս շատ չի հետաքրքրեր, եւ արդէն անոր մասին գիրք մը գրուած է: Հիմա պիտի աշխատիմ, որ աշխատանքս շուտ հրատարակուի՝ կարելի եղածին չափ շուտ:

-Ծաղկողներէն ո՞վ աւելի հետաքրքրած է Ձեզ:

-Թորոս Ռոսլինը:

-Ծանօ՞թ էք անոր բոլոր գործերուն:

-Այո: Գիտէք, որ Թորոս Ռոսլինը շատ փափուկ արուեստ մը ունի ու նաեւ վառ երեւակայութիւն, բայց ոչ խիստ: Ամէն բան աւելի քնքոյշ կերպով կը ներկայացնէ: Բայց, հարկաւ, իրմէ վերջ եղած են ծաղկողներ, օրինակ՝ Սարգիս Պիծակը, որ մեծ անուն ունի, զիս բնաւ չի հետաքրքրեր:

-Բացի Թորոս Ռոսլինէն, ո՞վ կը հետաքրքրէ Ձեզ:

-Այո՛, ուրիշներ կան, բայց անոնց անունները ծանօթ չեն: 13-րդ դարու վերջերուն շատ հետաքրքրական մանրանկարիչներ եղած են, բայց բոլորին անունները ծանօթ չեն: Թորոս Ռոսլինին անունը բարեբախտաբար ունինք:

-Թորոս Ռոսլինի զարդարուեստը մեծ տեղ ունի՞ միջազգային բեմին վրայ:

-Շատ մեծ, այո՛: Իսկ 14-րդ դարուն այլեւս անկման ատենը կը մօտենար, բայց ետքը՝ Խիզանի դպրոցը, հետաքրքրական ձեռագիրներ կան, 15, 16-րդ դարերուն:

-Հայաստանի մէջ, Մատենադարանէն ներս ի՞նչ ձեռագիրներ ուսումնասիրեցիք:

-Շատ ձեռագիրներ տեսայ, երկրորդ այցելութեանս նոյնպէս առիթը ունեցայ նոր ձեռագիրներ տեսնելու: Գիտէք, որ ֆրանքօ-սովիէթիք ժողով մը տեղի ունեցաւ, չեմ յիշեր տարին, 1965-66-ին էր թերեւս, այդ առիթով ալ եկած էի Երեւան: Երբ ժողովը վերջացաւ, Հայաստանի Ակադեմիան զիս հրաւիրեց, որ Հայաստան այցելեմ, այնպէս որ երկար ատեն մնացի: Տարին չեմ յիշեր, բայց այդ ժողովը կը յիշեմ եւ կրկին մէկ ամիսէն աւելի մնացի:

-Կիլիկեան արուեստի այդ փոքրիկ գիրքը, որ տարիներ առաջ հրատարակուեցաւ, արդեօք մեծ տարածում գտա՞ւ:

-Այո, այո, օտարներն ալ հետաքրքրուեցան: Ես միշտ օտար լեզուով գրած եմ՝ ֆրանսերէն կամ անգլերէն: Թերեւս հայրենասիրական տեսանկիւնէն ատիկա սխալ նկատուի, բայց կարծեմ ընդհանուր կերպով աւելի լաւ է, որովհետեւ այդ կերպով օտարներն ալ ծանօթացան:

-Ձեր կարծիքով՝ հայ մանրանկարչութեան ծաղկողներուն ամենէն հարուստ շրջանը ե՞րբ է:

-13-րդ դարը. 14-րդ դարէն արդէն կը սկսի անկման շրջանը, բայց 16-րդ դարու Խիզանի դպրոցը լաւ նկարներ տուած է, սակայն 13-րդ դարը թերեւս ամենափայլուն շրջանը ըլլայ:

-Կարո՞ղ էք քանի մը խօսք ըսել այդ շրջանին մասին:

-Շատ ներդաշնակ գոյներ են, շատ նուրբ, ինչպէ՞ս ըսեմ, nuance-ներ (նրբերանգներ): Սակայն հետաքրքրական բաներ եղած են. գիտէք, որ ալպոմներ հրատարակուեցան, անոնց մէջ կան 16-րդ դարու Խիզանի դպրոցին հետաքրքրական ծաղկողները: Կան նաեւ ուրիշ հրատարակութիւններ, օրինակ՝ Խրիմի դպրոցին մասին: Յիշեցի, ծանօ՞թ էք իրեն՝ Էմմա Քորխմազեանին, անիկա է, որ գրած է Խրիմի մասին: Գիրքը հրատարակած է Հայաստան: Կին մը, անունը մոռցայ, չեմ գիտեր հիմա, մէկը որ մեծ կարողութիւն ունի, շատ չէ հրատարակած, բայց ինչ որ հրատարակած է շատ արժէք ունի՝ Լիլիթ Զաքարեանն էր կը կարծեմ: Կային ուրիշներ՝ Լեւոն Ազատեանը, որ շուտ մահացաւ, Կիլիկիոյ մասին գիրք մը գրած էր: Կան լաւ աշխատողներ Հայաստան, բայց դժբախտաբար կարելիութիւնը չունին օտար երկիրներ ճամբորդելու եւ ուրիշ արուեստներով հետաքրքրուելու:

-Օրիո՛րդ Սիրարփի, կարծեմ բիւզանդական արուեստն է, որ Ձեզ մօտեցուցած է հայ արուեստին:

-Այո՛, ես արդէն բիւզանդական արուեստով սկսայ եւ գրեթէ պատահաբար անցայ հայկական արուեստին: Իմ փրոֆեսէօրս՝ Կապրիել Միլէն, առիթը ունեցած է Վենետիկի հայկական ձեռագիրները տեսնելու: Ինքը մտադիր էր 11-րդ եւ 12-րդ դարերու ձեռագիրները հրատարակելու, ինծի ձգեց 13-րդ եւ 14-րդ դարերու ձեռագիրները: Եւ այսպէսով սկսայ հայկական ձեռագիրներով զբաղիլ: Լաւ է, որ բիւզանդականով սկսայ, որովհետեւ ան շատ կարեւոր է հայկականը հասկնալու համար: Այնուհետեւ բազմաթիւ առիթներ ունեցայ զուտ հայկական ձեռագիրներ ուսումնասիրելու Ամերիկայի մէջ, Իրլանտայի մէջ եւ այլուր:

-Իսկ ես կը խորհէի, թէ ձեր ծնողքը պատճառ եղած է, որ հետեւիք հայ արուեստին:

-Արուեստի չէ, բայց թեքումը հայկականի, նաեւ մօրեղբօրս՝ Մաղաքիա Սրբազան Օրմանեանին կողմէն է: Փոքր էի, երբ մայրս մահացաւ եւ մենք մօրեղբօրս տունը կը բնակէինք: Հայրս զուտ հայ էր եւ կարնեցի վաճառական:

-Ի՞նչ կ՚ուզէիք հաղորդել Մատենադարանի Ձեր գործընկերներուն:

-Գիտէք, որ հիւանդ եղայ, ուղեղային հարց մը ունեցայ. 8-10 օր անգիտակից էի: Հիմա նոր սկսայ առողջանալ, շատ բան ըսելու կարողութիւն չունիմ: Սակայն, ինչպէս նկատեցիք, կամաց-կամաց կը լաւանամ:

Միշտ կը յիշեմ Հայաստանը եւ հոն անցուցած օրերս ինծի համար մասնաւոր յիշատակներ են: Այդ ամէնը ես չեմ կրնար մոռնալ: Արդէն ամէն մարդ այնքան ազնիւ վերաբերմունք ունեցած է ինծի հանդէպ, անշուշտ ոչ միայն պաշտօնական կողմը: Վերադարձիս վերջին օրը ընթրիքի հրաւիրեցին զիս, հիմա հրաւիրողներուն անունները չեմ յիշեր, սակայն երիտասարդները, որոնց յանձնարարուած էր ինծի հետ պտտիլ՝ լաւ տպաւորութիւններ թողուցին: Վերջին ճառին մէջ երիտասարդ մը բան մը ըսաւ, որ միշտ կը յիշեմ. թէ իրենց հրահանգ տրուած էր, որ ամէն դիւրութիւն ընծայէին օրիորդ Սիրարփիին, ընկերանային իրեն, եւ այդ հրահանգը հաճոյքով կ՚ընէին, բայց ըսաւ, որ անիկա միայն հաճոյք չէր մեզի համար, մենք նաեւ օրիորդ Սիրարփին սիրեցինք:

-Մատենադարանի իւրաքանչիւր աշխատող կարո՞ղ էր նոյն բանը ըսել Ձեզի հետ ծանօթանալէն ետք:

-Չեմ գիտեր... Բոլորն ալ ազնիւ էին: Բայց հիմա պարոն Արտաշէս Մատթէոսեանի յիշատակարաններու ձեռագիրներուն մասին կ՚ուզեմ ըսել, որ շատ կարեւոր աշխատանք մըն է, որուն մասին երկար գրախօսական մը գրած եմ:

-Այժմ ընթերցողի սեղանին տեսած եմ «Սպահանի մանրանկարչութիւնը»:

-Այո՛, ատիկա որքան ատենէ ի վեր գրած եմ պարոն Արբակ Մխիթարեանի հետ, օրինակ մը չստացայ տակաւին:

-Ի՞նչ ներկայացուցած էք հոն:

-Ամբողջ հաւաքածոյ մը. տարբեր դարերու ձեռագիրներ: Պարոն Մխիթարեանի հետ հրատարակութեան պատրաստեցինք զանոնք: Պարոն Մխիթարեանը ամբողջութեամբ լուսանկարած է: Ես Նոր Ջուղայ չեմ եղած, ձեռագիրները չեմ տեսած, բայց գունաւոր լուսանկարներ ունէի: Ձեռագիրներուն նկարագրութիւնը պարոն Մխիթարեանը ըրած է, իսկ ուսումնասիրութիւնը՝ ես: Կը կարծէի, որ օրինակ մը ղրկած են, բայց չգտայ: Գիտէք, որ վերջերս հիւանդ էի...

-Ինչպէ՞ս ներկայացուած է գիրքը:

-Նախաբանը, ընդհանուր ուսումնասիրութիւնը ես գրած եմ, իսկ նկարագրութիւնը՝ պարոն Մխիթարեանը: Գիտական աշխատութիւն մըն է:

-Ի՞նչ կ՚ըսէք հայ ժողովուրդին նոր տարուան առիթով:

-Իմ մաղթանքը երջանկութեան, խաղաղութեան, որպէսզի կարենան աշխատիլ խաղաղ պայմաններու մէջ, ինչպէս որ աշխատած են մինչեւ հիմա: Ես սիրով միշտ հոն եմ:

-Առողջութիւն եւ յաջողութիւններ Նոր տարուան առթիւ: Մինչ նոր հանդիպում:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան