ԳԵՐԱԳՈՅՆ ԱՐԺԷՔԸ

Ան­շուշտ կան բա­ցար­ձակ ար­ժէք­ներ, եւ սա­կայն «ար­ժէք» ը­սուա­ծը ընդ­հան­րա­պէս յա­րա­բե­րա­կան է, քա­նի որ ան ստու­գիչ կը դառ­նայ՝ ի­րի մը, ի­րո­ղու­թեան մը եւ կամ ոե­ւէ ան­ձի՝ ու­րի­շի մը հետ բաղ­դա­տու­թեամբ։ Եւ այս կը նշա­նա­կէ՝ թէ «ար­ժէք»ը որ­պէս չա­փա­նիշ պա­րա­գա­նե­րու եւ պայ­ման­նե­րու հա­մե­մա­տու­թեամբ տար­բեր ե­րե­ւոյթ­ներ կրնայ ու­նե­նալ, նկա­րագ­րի մը հա­մար «ար­ժէք»ը, ու­րիշ նկա­րագ­րի մէջ կրնայ ո­րե­ւէ «ար­ժէք» չներ­կա­յաց­նել։ Եւ ինչ­պէս ը­սինք, «ար­ժէք»ը յա­րա­բե­րա­կան է։

Ու­րեմն չկա՞յ «բա­ցար­ձակ ար­ժէք» եւ կամ մշտնջե­նա­ւոր ու ա­նայ­լայ­լե­լի ար­ժէք։ Կա՛յ, այդ­պի­սի ար­ժէ­քի ըմբռ­նում՝ գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թեան մէջ՝ սկզբուն­քա­յին տե­սա­կէ­տէ։ Զոր օ­րի­նակ՝ «ճշմար­տու­թիւն»ը, «կեանք»ը, «սէր»ը, «ի­մաս­տու­թիւն»ը եւ այլն բա­ցար­ձակ եւ բարձր ար­ժէք­ներ են՝ ո­րոնք մշտնջե­նա­ւոր եւ ան­փո­փո՛խ են։ Բայց մա­նա­ւանդ մարդ­կա­յին փոխ­յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մէջ, ըն­կե­րա­յին, մշա­կու­թա­յին, ա­ւան­դա­կան պայ­ման­նե­րու ներ­քին եւ ան­շուշտ ժա­մա­նա­կի տե­ւո­ղու­թեան մէջ «ար­ժէք»ներ կրնան զա­նա­զա­նու­թիւն­նե­րու ու փո­փո­խու­թիւն­նե­րու են­թար­կուիլ։ Օ­րի­նա­կի հա­մար, «պա­տիւ»ը որ­պէս ար­ժէք փո­փո­խու­թիւն­նե­րու կրնայ են­թար­կուիլ տար­բեր վայ­րե­րու եւ տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րու, մշա­կոյթ­նե­րու եւ ըն­կե­րա­յին բար­քե­րու, ապ­րե­լա­կեր­պե­րու, սո­վո­րու­թիւն­նե­րու, ինչ­պէս եւ ան­հա­տա­կան ըմբռ­նում­նե­րու, հաս­կա­ցո­ղու­թիւն­նե­րու եւ հա­ւա­տա­լիք­նե­րու նկատ­մամբ։

Այ­սուա­մե­նայ­նիւ մարդ­կա­յին ա­մէն շրջա­նի եւ ա­մէ­նու­րեք ըն­դու­նուած եւ միշտ «ար­ժէք» ներ­կա­յաց­նող վի­ճակ­ներ կան։ Ուս­տի կա­րե­լի է հարց­նել. «Ի՞նչ է գե­րա­գոյն ար­ժէ­քը», բայց պէտք է ա­ւելց­նել այս հար­ցու­մին նաեւ՝ «ձե­զի հա­մար…», քա­նի որ ա­մէն մէ­կու հա­մար կը փո­խուի «գե­րա­գոյն ար­ժէք» ո­րա­կու­մը՝ մտա­յին, հո­գե­ւոր վի­ճա­կի, ըմբռ­նում­նե­րու եւ ա­ւան­դու­թիւն­նե­րու հա­մե­մա­տու­թեամբ։

Կրնան ո­մանք պա­տաս­խա­նել. «Խա­ղա­ղու­թիւ­նը, մա­նա­ւա՛նդ ներ­քին խա­ղա­ղու­թիւ­նը գե­րա­գոյն ար­ժէքն է»։ Ու­րիշ­ներ հա­ւա­նա­կան է որ պա­տաս­խա­նեն. «Ա­ռող­ջու­թիւնն է գե­րա­գոյն ար­ժէ­քը»։ Եւ ին­չո՞ւ չէ, կա­րե­լի է որ գտնուին, ո­րոնք ան­կեղ­ծօ­րէն խոս­տո­վա­նին հարս­տու­թեան, ստա­ցուած­քի, նիւ­թա­կա­նի անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը կեան­քի մէջ եւ ը­սեն. «Գե­րա­գոյն ար­ժէ­քը դրա՛մն է…»։ Ուս­տի փառ­քը, պա­տի­ւը, դիր­քը, աս­տի­ճա­նը, տիտ­ղոս­նե­րը «ար­ժէ՛ք» նկա­տող­ներ ալ բնա­կա­նա­բար կրնան գտնուիլ։

Այս բո­լորն ալ բնա­կան պէտք է նկա­տուին, քա­նի որ մարդ­կա­յին հո­գիէն ու միտ­քէն կը բխին։

Երբ հար­ցին կրօ­նա­բա­րո­յա­կան տե­սան­կիւ­նէն մօ­տե­նանք եւ մա­նա­ւանդ քրիս­տո­նէա­կան ընդ­հա­նուր հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ, կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ պա­տաս­խա­նել. «Գե­րա­գոյն ար­ժէ­քը հա­մես­տու­թիւնն է. հա­մեստ ըլ­լալ՝ պարզ, չա­փա­ւոր եւ հա­սա­րա՛կ…»։

­Պահ մը խոր­հինք, սի­րե­լի՜ բա­րե­կամ­ներ, կեան­քի մէջ՝ ըն­կե­րա­յին եւ մին­չեւ իսկ ըն­տա­նե­կան կեան­քի ըն­թաց­քին ի՞նչ բան ա­մե­նէն ա­ւե­լի հար­ցե­րու եւ խնդիր­նե­րու պատ­ճառ կ՚ըլ­լայ։ Շա՜տ բա­ներ, բայց մա­նա­ւա՛նդ՝ ի­րա­րու հան­դէպ յա­ւակ­նոտ կե­ցուածք, ի­րա­րու վրայ իշ­խե­լու փա­փաք, պար­ծեն­կոտ ու ինք­նա­հա­ւան՝ իր­մէ դուրս ա­մէն­քը ստո­րագ­նա­հա­տե­լու մար­մաջ մը, մէկ խօս­քով՝ ըն­կե­րու­թեան մէջ եւ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ չափն ու կշի­ռը չգիտ­նա­լու, ի­րա­ւա­սու­թեան ու իշ­խա­նու­թեան սահ­մա­նը անց­նե­լու մո­լու­թիւ­նը։ Մինչ­դեռ ե­թէ ա­մէն ոք, իւ­րա­քան­չիւր ան­հատ, ըն­կե­րու­թեան եւ ըն­տա­նի­քի ա­մէն մէկ ան­դամ իր ի­րա­ւա­սու­թիւն­նե­րուն սահ­մա­նին մէջ մնայ՝ ա­մէն մարդ իր տե­ղը գիտ­նայ… բայց ո՛չ. դժբախ­տա­բար ա­մէն մէ­կը իր ե­ղա­ծէն ա­ւե­լին ե­րե­ւիլ կ՚ու­զէ, յա­ւակ­նոտ, ու­րիշ­նե­րը նա­խա­տող վի­ճակ մը կը ստա­նայ եւ ա­մէն ինչ, ա­մէն ար­ժէք, ա­մէն սրբու­թիւն փուլ կու գայ, կը քան­դուի։

Ու­րեմն հա­մես­տու­թիւ­նը՝ պար­զու­թիւ­նը եւ չա­փա­ւո­րու­թիւ­նը -ընդ­հան­րա­պէս- գե­րա­գոյն ար­ժէք մըն է՝ ո­րուն մի­ջո­ցաւ կա­րե­լի կ՚ըլ­լայ ա­պա­հո­վել եւ պահ­պա­նել ու­րիշ «ար­ժէք»ներ՝ խա­ղա­ղու­թիւն, հա­մա­ձայ­նու­թիւն, ի­րեր­հաս­կա­ցո­ղու­թիւն, նե­րո­ղամ­տու­թիւն, ե­ւայլն։ Հա­մես­տու­թիւ­նը այս ի­մաս­տով ա­ռա­քի­նու­թիւն է եւ ազ­նուու­թի՛ւն։

Հա­մես­տու­թեան խոր­քին մէջ կայ՝ յար­գանք։

Իսկ ե­թէ յար­գան­քի զգա­ցու­մը կայ՝ հոն կայ սէր, ի­րեր­հաս­կա­ցո­ղու­թիւն, հան­դուր­ժո­ղու­թի՛ւն։

Եւ երբ ող­ջա­միտ ան­հա­տը ու­նե­նայ այս բո­լո­րը եւ գոր­ծադ­րէ զա­նոնք թէ՛ ան­հա­տա­կան, թէ՛ հա­սա­րա­կա­կան կեան­քին մէջ, ա­պա ու­րեմն, ե­թէ ո՛չ ա­մէն­քը, բայց հար­ցե­րու մեծ մա­սը կը լու­ծուի եւ խնդիր­ներ կը կար­գադ­րուին։ Այն ա­տեն կեան­քի մէջ կը տի­րէ խա­ղա­ղու­թիւն՝ փո­խա­նակ հա­կա­ռա­կու­թիւն­նե­րու, լոյս՝ փո­խա­նակ հո­գիի եւ մտքի խա­ւա­րի։

Բայց ի՞նչ պէտք է հասկ­նալ «հա­մես­տու­թիւն» ը­սուա­ծէն։ Ար­դա­րեւ «հա­մես­տու­թիւն»ը ար­դիւնք է ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան։ Ինք­զինք ճանչ­ցող մէ­կը կ՚ե­րե­ւի ա՛յն­պէս՝ ինչ­պէս որ է՛. ան պէտք չի զգար տար­բեր կեր­պով ե­րե­ւե­լու, քա­նի որ ի՛նք գի­տէ թէ՝ ո՛վ է, եւ պա­հանջ­քը չու­նի «ու­րիշ» ե­րե­սով ներ­կա­յա­նալ ու­րիշ­նե­րու։ Իսկ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան հա­մար պէտք է ինք­նա­ճա­նա­չում, ինչ որ կա­րե­լի է ներ­հա­յե­ցո­ղու­թեամբ, այ­սինքն ինք­զինք՝ ներ­քին աշ­խար­հը դի­տե­լով, քննե­լով։

Դա­րե՜ր, ի­մաս­տա­սէր­ներ հար­ցու­ցեր են, եւ կը շա­րու­նա­կեն հարց­նել. «Ո՞վ է մար­դը», եւ իւ­րա­քան­չիւր ող­ջա­խոհ անձ պէտք է հարց­նէ ինք ի­րեն. «Ո՞վ եմ ես»։ Կա­տա­րեալ ըլ­լա­լու, եր­ջա­նիկ ըլ­լա­լու նա­խա­քայլն է այդ հար­ցու­մը. «Ո՞վ եմ ես»։­

Ան­գամ մը որ մարդ հարց­նէ այդ հար­ցու­մը ինքն ի­րեն, ա­հա­ւա­սիկ կը բա­ցուի եր­ջան­կու­թեան ճամ­բու դռնե­րը։ Բայց ինչ­պէս ա­մէն բա­նի մէջ, հոս եւս կա­րե­ւոր է «ան­կեղծ» ըլ­լալ՝ ինք­զինք դի­տած եւ քննած ա­տեն հոն ի­րա­պէ՛ս ինք­զինք տես­նել եւ ո՛չ թէ «ու­րիշ» մը՝ այն որ ըլ­լալ կ՚ե­րե­ւա­կա­յէ։ Իս­կու­թեան մէջ շատ մը հար­ցեր կը ծնին՝ ո՛չ թէ ե­ղա­ծը ար­տա­յայ­տե­լէ, այլ՝ ե­ղած կար­ծուա­ծը ներ­կա­յաց­նե­լէ։ Այս կա­րե­լի է ո­մանց կող­մէ «խո­րա­ման­կու­թիւն», «ճար­պի­կու­թիւն» հա­մա­րուի, բայց ա­սի­կա էա­կա­նը չէ՛, էա­կա­նը՝ այն է որ մարդ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեամբ գործ մը կը կա­տա­րէ։ Գի­տակ­ցու­թիւն՝ թէ՛ իր իսկ կա­րո­ղու­թիւն­նե­րուն, ի­րա­ւուն­քին, անձ­նա­կան տա­րո­ղու­թեան եւ ի­րա­ւա­սու­թեան, եւ դար­ձեալ գի­տակ­ցու­թիւն կա­տա­րուած գոր­ծին՝ թէ օգ­տա­կար է կամ վնա­սա­կար, բա­րի է կամ չար։ Եւ այս բո­լո­րին հա­մար անհ­րա­ժե՛շտ է հա­մես­տու­թիւ­նը, պար­զու­թիւ­նը եւ չա­փա­ւո­րու­թի՛ւ­նը՝ գե­րա­գոյն ար­ժէք­նե­րը…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Յու­նիս 16, 2016, Իս­թան­պուլ