ՅԱԿՈԲ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԵՒ ԵՂԻԱԶԱՐԻ ՈՏՆՁԳՈՒԹԻՒՆԸ

Նա­խա­պէս ը­սինք, թէ Ե­ղիա­զա­րի դէմ պայ­քա­րող­նե­րէն մէկն էր եւ Մար­տի­րոս Կա­ֆա­յե­ցի Վար­դա­պե­տը՝ որ ա­մէն մի­ջոց գոր­ծա­ծեց Ե­ղիա­զա­րը տա­պա­լե­լու հա­մար։

Ի վեր­ջոյ այս հար­ցին մի­ջամ­տեց նաեւ Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կոս (1655-1680), որ 1665 թուա­կա­նին այս պատ­ճա­ռով Պո­լիս ե­կաւ։ Այս­տեղ հա­մա­ձայ­նու­թիւն հաս­տա­տեց եւ 1667 թուա­կա­նին վե­րա­դար­ձաւ Սուրբ Էջ­միա­ծին։ Բայց Ե­ղիա­զար չյու­սա­հա­տե­ցաւ, հա­կա­ռակ հա­մա­ձայ­նու­թեան, յա­մա­ռե­ցաւ շա­րու­նա­կել իր վատ ըն­թաց­քը։ Ան շա­րու­նա­կեց կրկին իր ի­րա­ւուն­քը բա­նեց­նել։ Մինչ Պոլ­սոյ պատ­րիար­քա­կան Ա­թոռն ալ, դժբախ­տա­բար «խա­ղա­լիք» դար­ձաւ մի քա­նի ան­ձե­րու ձեռ­քը, մին­չեւ իսկ հա­ցա­գոր Սար­գիս ա­նու­նով մէ­կը՝ քա­հա­նա­յա­նա­լով պատ­րիարք դար­ձաւ (Սար­գիս Դ Էք­մէք­ճի. 1679-1680)։ Եւ այս պայ­ման­ներն ու հան­գա­մանք­նե­րը նկա­տի առ­նե­լով՝ Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կոս 1679 թուա­կա­նին, դար­ձեալ Պո­լիս ե­կաւ եւ գոր­ծը խա­ղա­ղու­թեամբ վեր­ջաց­նե­լու հա­մար ան, Ե­ղիա­զա­րը եւս Պո­լիս հրա­ւի­րեց։ Բայց եւ այն­պէս չկա­րո­ղա­ցաւ խա­ղա­ղու­թիւն հաս­տա­տել։

1680 թուա­կա­նին Յա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կոս վախ­ճա­նե­ցաւ, ո­րուն շի­րի­մը կը գտնուի՝ Պէ­յօղ­լու Ս. Եր­րոր­դու­թիւն ե­կե­ղեց­ւոյ շրջա­փա­կը, որ դար­ձած է ուխ­տա­տե­ղի։ Իր մա­հուամբ Ե­ղիա­զար Այն­թապ­ցին իր նպա­տա­կին հա­սաւ եւ ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոս դար­ձաւ. (Ե­ղիա­զար Ա Այն­թապ­ցի. 1681-1691)։ Մինչ այդ Ե­րու­սա­ղէ­մի եւ Պո­լի­սի պատ­րիար­քա­կան Ա­թոռ­նե­րու խռո­վու­թիւն­նե­րը դար­ձեալ կը շա­րու­նա­կուէին։

Պոլ­սոյ պատ­րիար­քու­թիւ­նը ի­րա­րու ձեռ­քէ յափշ­տա­կե­ցին այ­լե­ւայլ ան­ձեր, եւ նոյ­նիսկ աշ­խար­հա­կան­ներ պատ­րիար­քա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը վա­րե­ցին «տե­ղա­կալ» ա­նու­նով։

Այս «իշ­խա­նա­սի­րա­կան խռո­վու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նակ կա­թո­լի­կու­թեան քա­րո­զու­թիւնն եւս մեծ յա­ջո­ղու­թիւն ու­նե­ցաւ։ Մա­նա­ւա՛նդ 1689 թուա­կա­նին եւ խռո­վու­թեան, զի­րար ա­նուա­նար­կե­լու եւ հա­լա­ծե­լու նոր ա­ռիթ մը ստեղ­ծուե­ցաւ այս կար­պով։ Ուս­տի, ըստ պատ­մու­թեան վկա­յու­թիւն­նե­րուն՝ կա­թո­լիկ հա­յե­րը հա­լա­ծե­լու սկիզ­բը դրաւ Ղա­փան­ցի Եփ­րեմ Վար­դա­պե­տը, իր պատ­րիար­քու­թեան ա­ռա­ջին եւ երկ­րորդ շրջան­նե­րուն։

Հոս հա՛րկ է նշել, որ Ղա­փան­ցի Եփ­րեմ ե­րեք տար­բեր շրջան­ներ պատ­րիար­քա­կան Ա­թոռ բարձ­րա­ցած է. (1684-1686), (1694-1698) եւ (1701-1702)՝ Եփ­րեմ Ա Ղա­փան­ցի ա­նու­նով։ Ան ար­դէն իր հա­լա­ծանք­նե­րը կ՚ի­րակաց­նէր երբ Ա­ւե­տիք Վար­դա­պետ փո­խա­նորդ էր։

Եփ­րեմ Ղա­փան­ցիի հա­լա­ծանք­նե­րը մեծ շփոթ եւ խռո­վու­թիւն ստեղ­ծեց, եւ շա՜տ կա­թո­լիկ ըն­տա­նիք­ներ ար­տաք­սուե­ցան ու բան­տար­կուե­ցան այս պատ­ճա­ռով։

Եւ կրօ­նա­կան այս խռո­վու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նակ հայ ժո­ղո­վուր­դի կող­մէ Պո­լիս կան­չուե­ցաւ Երզն­կա­ցի Ա­ւե­տիք Վար­դա­պե­տը՝ որ նախ Եփ­րեմ Պատ­րիար­քին փո­խա­նորդ կար­գուե­ցաւ եւ յե­տոյ՝ պատ­րիարք. (1701-1703)։­

Ա­ւե­տիք Ա Եւ­դո­կիա­ցի (1701-1703) եւ (1704-1706) ար­դէն յայտ­նի էր իր «հա­կա­կա­թո­լի­կա­կան» գոր­ծու­նէու­թեամբ, ան այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին Կա­րի­նի մէջ (Կա­րին=Էր­զրում) քան­դել տուած էր կա­թո­լիկ­նե­րու ե­կե­ղե­ցին եւ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը քա­ղա­քէն ար­տաք­սած… եւ Պոլ­սոյ հայ ժո­ղո­վուր­դը, դժբախ­տա­բա՛ր, ա­հա այս­պի­սի «պատ­րիարք» մը կ՚ու­զէր…։

Ուս­տի Ա­ւե­տիք Ա Եւ­դո­կիա­ցի (Եւ­դո­կիա=Թո­քատ) Պոլ­սոյ պատ­րիար­քու­թեան հետ միան­գա­մայն Թա­գա­ւո­րա­կան հրա­մա­նով Ե­րու­սա­ղէ­մի պատ­րիար­քա­կան իշ­խա­նու­թիւնն ալ ստա­ցաւ, որ 400 քսակ պարտ­քի տակ մնա­ցած էր, եւ խստիւ հա­շիւ կը պա­հան­ջուէր։ Ա­ւե­տիք Պատ­րիարք ի­րեն փո­խա­նորդ կար­գեց նախ Յով­հան­նէս Վար­դա­պետ Զմիւռ­նա­ցին (Զմիւռ­նիա=Իզ­միր) եւ յե­տոյ Մար­տի­րոս Վար­դա­պե­տը։ Ան ա­մե­նայն հա­մար­ձա­կու­թեամբ պա­տուի­րեց հա­յոց ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն մէջ հայ ե­կե­ղե­ցիի դա­ւա­նու­թիւ­նը քա­րո­զել, Սուրբ Յա­կո­բի վան­քի հին հա­շիւ­նե­րը քննել եւ ա­նոր պարտ­քե­րը հա­տու­ցա­նե՛լ։

Այլ եւ «Թա­գա­ւո­րա­կան ֆէր­ման»ով ան կա­մե­ցաւ Էջ­միա­ծին աք­սո­րել Մատ­թէոս Սա­րը կո­չուած Սսի կա­թո­ղի­կո­սը, որ կ՚աշ­խա­տէր թե­մե­րը Սուրբ Էջ­միա­ծի­նէն բաժ­նել եւ Սսի հետ միաց­նել։

Մատ­թէոս Կա­թո­ղի­կոս, որ կա­թո­լիկ­նե­րու կող­մը յա­րած էր՝ Պո­լիս ե­կաւ եւ յե­տոյ Ե­րու­սա­ղէ­մի պատ­րիարք դար­ձաւ։

Ա­ւե­տիք Պատ­րիար­քի յա­րու­ցած հա­լա­ծան­քի ժա­մա­նակ՝ 1701 թուա­կա­նին Պո­լիս կը գտնուէր նաեւ Մխի­թար Վար­դա­պետ Սե­բաս­տա­ցին՝ Մխի­թա­րեան Միա­բա­նու­թեան հիմ­նա­դի­րը, որ զգու­շա­նա­լով թէ մի գու­ցէ հա­յոց պատ­րիար­քին ձեռ­քը կ՚իյ­նայ, նախ Յուաս­տան գնաց եւ յե­տոյ Վե­նե­տիկ հաս­տա­տուե­ցաւ։

Ա­ւե­տիք Պատ­րիար­քի բռնած ըն­թաց­քը դէ­պի կա­թո­լի­կա­ցած հա­յե­րը, կամ ինչ­պէս սո­վո­րու­թիւն էր ը­սել այն ժա­մա­նակ՝ դէ­պի «Ախ­թար­մա­ներ»ը գա­ւառ­նե­րու մէջ եւս ար­ձա­գանգ գտաւ։

Բայց իր այս­պի­սի գոր­ծու­նէու­թեամբ, հա­յոց պատ­րիար­քը շատ թշնա­մի­ներ եւ հա­կա­ռա­կորդ­ներ շա­հե­ցաւ, թշնա­մի էին թէ՛ կա­թո­լիկ քա­րո­զիչ­նե­րը եւ թէ՛ այն ինշ­խան­նե­րը՝ ո­րոնց­մէ ան Ե­րու­սա­ղէ­մի վան­քին հա­շի­ւը կը պա­հան­ջէր եւ վեր­ջա­պէս ա­նոնց հետ միա­ցած էր նաեւ փո­խա­նորդ Մար­տի­րոս Վար­դա­պե­տը՝ որ փա­ռա­սի­րու­թեամբ պատ­րիարք դառ­նալ կը ցան­կար։

Ճիշդ այդ մի­ջո­ցին էր որ «ե­նի­չե­րի»նե­րը ապս­տամ­բե­ցան, Սուլ­թան Մուս­տա­ֆան 22 Օ­գոս­տոս 1703 թուա­կա­նին գա­հըն­կէց ե­ղաւ եւ Ահ­մէտ Իշ­խա­նը «սուլ­թան» դար­ձաւ…։

Ե­րու­սա­ղէ­մը կո­ղոպ­տող հայ իշ­խան­նե­րը «Ախ­թար­մա­ներ»ու (=կա­թո­լիկ­նե­րու) հետ միա­ցած կա­շառ­քով Ա­ւե­տիք Պատ­րիար­քը պատ­րիար­քու­թե­նէ հե­ռա­ցու­ցին, բայց չկա­րե­նա­լով սպա­ննել, կղզի մը աք­սո­րե­ցին՝ ուր ան ինն ա­միս մնաց։

Բան­տար­կուե­ցան նաեւ հա­յե­րէն շա­տեր։

Բայց բա­րե­կամ­նե­րու եւ կու­սա­կից­նե­րու ջան­քով եւ նո­րըն­ծայ սուլ­թա­նին հա­ճու­թեամբ ու բա­րեա­ցա­կա­մու­թեամբ Ա­ւե­տի­քը ա­զա­տուե­ցաւ եւ կրկին իր իշ­խա­նու­թիւ­նը ստա­ցաւ Մա­յիս 1704 թուա­կա­նին՝ զո­ր վա­րեց տասն ու հինգ ա­միս՝ մին­չեւ Օ­գոս­տոս 1705 թուա­կա­նը։

Սա­կայն իր թշնա­մի­նե­րը չյու­սալ­քուե­ցան եւ Ա­ւե­տիք Պատ­րիար­քը երկ­րորդ ան­գամ յա­ջո­ղե­ցան գա­հըն­կէց ը­նել, ո­րու հե­տե­ւանք՝ ան Պոլ­սոյ մօ­տա­ւոր կղզի­նե­րէն մէ­կը աք­սո­րուե­ցաւ։

Թշնա­մի­նե­րը այս­քա­նով չբա­ւա­րա­րուե­ցան, քա­նի որ ա­նոնց փա­փաքն էր Ա­ւե­տի­քը սպա­ննել տալ, իսկ երբ չհա­սան ի­րենց նպա­տա­կին, աշ­խա­տե­ցան զինք Պա­պի դա­տաս­տա­նին յանձ­նել տալ։

Այս­պէս ալ ե­ղաւ. ան տա­րուե­ցաւ Մե­սի­նէ, այ­նու­հե­տեւ Մայ­սէյլ՝ ուր եւ բան­տար­կուե­ցաւ եւ հոն վախ­ճա­նե­ցաւ 1711 թուա­կա­նին։

Եւ փո­խա­նորդ Մար­տի­րոս Վար­դա­պետ, Պատ­րիարք դար­ձաւ. Մար­տի­րոս Գ Երզն­կա­ցի (1706)…։

(Օգ­տուե­ցանք՝ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մու­թիւն, Աբր. Զա­մին, 1908-էն…)։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

­Մարտ 31, 2016, Իս­թան­պուլ