«ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ ՓՈԽՈՒԱԾ Է…»

Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րուն անդ­րա­դառ­նա­լու շրջա­գի­ծէն ներս ԺԱ­ՄԱ­ՆԱ­Կ­-ը այ­ցե­լեց Ե­րե­ւա­նի մէջ գոր­ծող «Կով­կա­ս» քա­ղա­քա­կան-կրթա­կան գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան հիմ­նար­կը եւ հար­ցազ­րոյց ու­նե­ցաւ հիմ­նար­կի տնօ­րէն, ծա­նօթ քա­ղա­քա­գէտ՝ Ա­լեք­սանտր Իս­կան­տա­րեա­նի հետ: Մեր զրու­ցա­կի­ցին հե­տա­զօ­տա­կան հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րուն աս­պա­րէզ­ներն են՝ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րը, յետ­խորհր­դա­յին վե­րա­փո­խու­թիւն­նե­րը եւ ազ­գա­կերտ­ման գոր­ծըն­թա­ցը նախ­կին Խորհր­դա­յին Միու­թեան մէջ ընդ­հան­րա­պէս եւ Կով­կա­սի մէջ՝ մաս­նա­ւո­րա­բար:

Ան յօ­դուած­նե­րու, վեր­լու­ծու­թիւն­նե­րու հե­ղի­նակ է, ա­նոր գրի­չին կը պատ­կա­նի Հա­յաս­տա­նի մա­սին գլու­խը Freedom House Nations in Transit-ի վեր­ջին հինգ հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն մէջ: Քա­նի որ մեր զրոյ­ցը տե­ղի ու­նե­ցաւ ռու­սա­կան եւ իս­րա­յէ­լեան հպա­տա­կու­թիւն ու­նե­ցող պլո­քըր, գրող, ճա­նա­պար­հորդ՝ Ա­լեք­սանտր Լափ­շի­նին Սպի­տակ Ռու­սիոյ կող­մէ ձեր­բա­կա­լուելուն եւ Ատր­պէյ­ճա­նին ար­տա­յանձ­­նուե­լուն յա­ջոր­դող օ­րե­րուն եւ նիւ­թը տա­կա­ւին թարմ է, նախ, Ա­լեք­սանտր Իս­կան­տա­րեա­նէն հե­տաքր­քուե­ցանք, թէ ի՞նչ կար­ծիք ու­նի տե­ղի ու­նե­ցա­ծին վե­րա­բե­րեալ: Յի­շեց­նենք, որ հա­մա­ցան­ցի մէջ իր ճամ­բոր­դա­կան նօ­թե­րով ծա­նօթ՝ Ա­լեք­սանտր Լափ­շին տա­րի­ներ ա­ռաջ եր­կու ան­գամ այ­ցե­լած էր Ղա­րա­բաղ՝ զայն ճանչ­ցած որ­պէս ան­կախ պե­տու­թիւն, իսկ ա­միս­ներ ա­ռաջ ալ քննա­դա­տած էր Ատր­պէյ­ճա­նի Նա­խա­գահ Իլ­համ Ա­լիե­ւի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, որ­մէ ետք պաշ­տօ­նա­կան Պա­քուն պլո­քը­րին դէմ քա­նի մը քրէա­կան գործ յա­րու­ցած եւ յայ­տա­րա­րած էր մի­ջազ­գա­յին հե­տա­խու­զում: Ան ձեր­բա­կա­լուած է Մինս­քի մէջ, ուր­կէ օ­րեր ա­ռաջ ար­տա­յանձ­նուած է Ատր­պէյ­ճա­նին:

-Պա­րոն Իս­կան­տա­րեան, մա­մու­լի մէջ թէժ քննար­կում­նե­րու նիւթ է ռուս-իս­րա­յէ­լա­ցի գրող-լրագ­րո­ղի ձեր­բա­կա­լու­մէն ետք ա­նոր ար­տա­յանձ­նու­մը Ատր­պէյ­ճա­նին: Դուք ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք տե­ղի ու­նե­ցա­ծը:

-Ատր­պէյ­ճա­նը կը մնայ Ատր­պէյ­ճան: Բայց առ­հա­սա­րակ, ես եր­կու կող­մէ կրնամ գնա­հա­տա­կան տալ տե­ղի ու­նե­ցա­ծին: Ա­ռա­ջի­նը՝ Սպիտակ Ռու­սիոյ եւ Ռու­սաս­տա­նի բա­խումն է, որ հի­մա կ­­՚ըն­թա­նայ եւ Լափ­շի­նը Մինս­քի մէջ գոր­ծա­ծուե­ցաւ որ­պէս գոր­ծիք­նե­րէն մին՝ Ռու­սաս­տա­նի հետ այդ բա­խու­մին մէջ. Ատր­պէյ­ճա­ն Ս­պի­տակ Ռու­սիոյ խօսք կու տայ տալ քա­րիւ­ղա­յին պա­շար­ներ, ինչ որ Ռու­սաս­տա­նը հի­մա չի տար եւ այլն, այ­սինքն Լու­քա­շեն­քո­յի եւ Փու­թի­նի բա­խու­մին մէկ ար­տա­յայ­տու­թիւնն է եւ այս պա­րա­գա­յին Հա­յաս­տա­նի հետ կապ չու­նե­ցող հարց մըն է: Երկ­րոր­դը՝ Ատր­պէյ­ճա­ն կը գոր­ծադ­րէ ա­մէն ինչ, ես կ­­՚ը­սէի՝ բա­ւա­կան թոյլ քա­րոզ­չու­թեան հա­մար, որ իբր թէ մենք յաղ­թած ենք, մեր ու­զա­ծին հա­սած ենք եւ այլն… Ո՞վ է Լափ­շի­ն: Պարզ մէ՛­կը: Ճամ­բորդ մը, որ հա­մա­ցան­ցի մէջ կը պատ­մէ իր ճամ­բոր­դու­թիւն­նե­րուն մա­սին: Իսկ գոր­ծո­ղու­թիւ­նը բա­ւա­կան լուրջ քայլ մըն է՝ նա­խա­գահ­նե­րու մա­կար­դա­կով տե­ղի ու­նե­ցած գոր­ծո­ղու­թիւն մըն է: Ատր­պէյ­ճա­ն ա­նընդ­հատ փոր­ձեր կ­­՚ը­նէ, որ­պէս­զի ցոյց կու տայ Ատր­պէյ­ճա­նի թու­լու­թիւ­նը: Ե­թէ դուն նա­խա­գահ­նե­րու մա­կար­դա­կով կը զբա­ղիս պլո­քը­րով մը, ու­րեմն դուն ար­դէն չես գի­տեր, թէ ի՞նչ ը­նես, ու­րեմն դուն ի­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն չու­նիս, այդ մէ­կը ծի­ծա­ղե­լի է: Ան­շուշտ, ծի­ծա­ղե­լի չէ Լափ­շի­նի պա­րա­գա­յին, ո­րով­հե­տեւ այդ խեղճ մար­դը, Աս­տուած գի­տէ, թէ ին­չե­րու կ­­՚են­թար­կուի բան­տին մէջ…

-Գա­լով Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նա­կան յա­ռա­ջի­կայ ընտ­րու­թիւն­նե­րուն, նա­խընտ­րա­կան այս շրջա­նը ինչ­պէ՞ս կը բնո­րո­շէք, կար­ծես այն­քան ալ չեն շտա­պեր թեկ­նա­ծու­նե­րը ի­րենց մաս­նակ­ցու­թեան մա­սին խօ­սե­լու, դա­շինք­նե­րը՝ ի­րենց կազ­մու­թեան մա­սին յայ­տա­րա­րե­լու: Ին­չո՞վ պայ­մա­նա­ւո­ր-ւած է այս քիչ մը դան­դաղ­ու­թիւ­նը:

-Գոր­ծըն­թաց է, որ ու­ղե­գի­ծի, ըն­թաց­քի մէջ է: Կան մար­դիկ եւ կու­սակ­ցու­թիւն­ներ, ո­րոնք ար­դէն քիչ թէ շատ կողմ­նո-­րո­շուած են, գի­տեն, թէ ինչ­պէ՛ս պէտք է ըլ­լայ ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը, ո­րոշ մար­դիկ տա­կա­ւին չեն ո­րո­շած ո՛ւր եւ ինչ­պէ՛ս պի­տի եր­թան՝ մաս­նակ­ցու­թեան ա­ռու­մով: Բնա­կան գոր­ծըն­թաց մըն է, տա­կա­ւին վերջ­նա­կան ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու ա­ռու­մով կողմ­նո­րո­շուե­լու ժա­մա­նակ կայ:

Բայց ես կ­­՚ը­սէի, թէ մեծ հա­շուով ա­մէն ինչ պարզ է, գո­նէ ին­ծի հա­մար, մաս­նա­գետ­նէ­րու հա­մար պարզ է:

Հան­րա­պե­տա­կան­նե­րու դա­շին­քը պէտք է առ­նէ 54-էն մին­չեւ 66 տո­կոս, պէտք է, ո­րով օ­րէն­քո՛վ մե­ծա­մաս­նու­թիւն յա­ւակ­նո­ղը այդ թի­ւը պէտք է առ­նէ: Ընդ­դի­մա­դիր դաշ­տէն բա­ւա­կան լուրջ մա­սը կ­­՚առ­նէ Գա­գիկ Ծա­ռու­կեա­նի կազ­մած դա­շին­քը, իսկ միւս­նե­րը, որ­քա՞­նը կը վերց­նեն, կա­խում ու­նի, թէ ինչ­պէս կ­­՚աշ­խա­տին: Տա­սէն տասն­հինգ տո­կո­սը, կամ քիչ մը ա­ւե­լին կը մնայ տա­կը, իսկ յա­ւակ­նորդ­նե­րը շատ են, ո­րու պատ­ճա­ռով մրցակ­ցու­թիւ­նը բա­ւա­կան մեծ է, այդ ա­ռու­մով ալ կ՚ըն­թա­նան կողմ­նո­րոշ­ման գոր­ծար­կում­նե­րը:

-Ծա­նօ­թա­նա­լով մաս­նա­կից ու­ժե­րուն եւ ա­նոնց ծրա­գիր­նե­րուն, ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք՝ լուրջ գա­ղա­փար­նե­րո՞ւ պայ­քար է, թէ՞ շա­հե­րու:

-Գրե­թէ շա­հե­րու պայ­քար է: Ցաւ ի սիրտ, հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կան միտ­քը տա­կա­ւին ման­կա­կան-տղա­յա­կան է: Կան ու­ժեր, ո­րոնք գրե­թէ գա­ղա­փա­րա­կան չեն, ի­րենց գոր­ծիք­նե­րը, քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը չեն գտնուիր գա­ղա­փա­րա­կան դաշ­տին վրայ, օ­րի­նակ՝ հան­րա­պե­տա­կան­նե­րը, «Բար­գա­ւաճ Հա­յաս­տա­ն­»ը եւ այլն: Հա­կա­ռակ ա­նոր որ ու­նին պաշ­տօ­նա­կան կազ­մուած ծրա­գիր­ներ («Բար­գա­ւա­ճ­»ը կար­ծեմ այդ ալ չու­նի, իսկ հան­րա­պե­տա­կան­նե­րը նժդե­հա­կա­նու­թիւ­նը վեր­ցու­ցած են իբ­րեւ հիմք, բայց վստահ չեմ, որ ա­նոնց ա­ռաջ­նորդ­նե­րուն մեծ մա­սը կար­դա­ցած է Նժդեհ), բայց այդ ու­ժե­րը հիմ­նա­կա­նօ­րէն կ­­՚ը­սեն հե­տե­ւեա­լը՝ մենք լաւն ենք, մեզ ընտ­րե­ցէ՛ք, մենք կը շա­րու­նա­կենք եւ այլն: Չեմ ը­սեր, որ այդ գա­ղա­փա­րա­կան չըլ­լա­լը կը խան­գա­րէ, այ­սօր ամ­բողջ աշ­խար­հին մէջ այդ ե­րե­ւոյ­թը կայ: Catch-all party հա­մա­կար­գեր կը ստեղ­ծուին, ո­րոնք գա­ղա­փա­րա­կան չեն եւ աշ­խար­հի մէջ տա­րա­ծում կը գտնեն, Ֆու­քու­յա­ման գրած է ա­սոր մա­սին: Այն ժա­մա­նակ կա­յին ձա­խա­կող­մեան­նե­րը, ո­րոնք չէին ու­զեր նստիլ ա­ջա­կող­մեան­նե­րուն հետ նոյն սե­նեա­կին մէջ, յստակ բա­ժա­նում­ներ կա­յին, այ­սօր այդ­պէս չէ, սուր չեն այդ հար­ցե­րը, մար­դիկ կրնան բնա­կա­նոն աշ­խա­տիլ:

-Այ­սինքն բնա­կա՞ն է, որ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն դրա­մով ստեղ­ծուած ու հզօ­րա­ցած կու­սակ­ցու­թիւն մը կրնայ ո­րո­շել եւ հա­րիւր տա­րուան ա­ւան­դա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նը իր դա­շին­քին մէջ առ­նել:

-Ա­յո՛, ին­չո՞ւ չէ: Ե­թէ Գեր­մա­նիոյ մէջ Կա­նաչ­նե­րը Ա­ջա­կող­մեան­նե­րուն հետ կրնան խորհր­դա­րա­նի մէջ աշ­խա­տիլ, ին­չո՞ւ մեր մօտ չկար­ենան:

-Իսկ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րը եւ ա­նոնց լու­ծում­նե­րը, ո­րոնք չա­փա­զանց կա­րե­ւոր են մեր երկ­րին հա­մար, որ­քա­նո՞վ կը գտնուին քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րու ա­պա­գայ ծրա­գիր­նե­րուն մէջ:

-Չեն կրնար այդ հար­ցե­րը դուրս մնալ ա­նոնց ու­շադ­րու­թե­նէն: Հա­յաս­տա­նը այն­պի­սի տա­րա­ծքաշր­ջա­նի մը մէջ է, ուր մենք ու­նինք բա­ւա­կան լուրջ հար­ցեր, բայց ու­նինք ա­ւան­դոյթ­ներ այն ա­ռու­մով, որ Հա­յաս­տա­նը կրնա՛յ ապ­րիլ այդ շրջա­կայ­քին մէջ, ուր որ կ­­՚ապ­րի: Օ­րի­նակ, ես միշտ ար­տա­սահ­մա­նեան դի­տորդ­նե­րուն կը բա­ցատ­րեմ, որ Հա­յաս­տա­նը քար­տէ­սի վրայ ու­նի հինգ դրա­ցի պե­տու­թիւն­ներ, այդ հին­գէն մէ­կը չէ ճանչ­ցուած, որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հան­րա­պե­տու­թիւնն է, եր­կու­քը մե­զ չեն ճանչ­նար, գոց են մե­զի հա­մար՝ Ատր­պէյ­ճանն ու Թուր­քիան, ու­րեմն կը մնայ եր­կու պե­տու­թիւն: Քար­տէ­սին վրայ՝ հինգ, բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կայ եր­կու պե­տու­թիւն, ո­րոնց հետ կը կար­գա­ւո­րուին մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը: Այդ եր­կու­քէն ալ Ի­րա­նը ու­նի Ա­րեւ­մուտ­քի հետ իր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բարդ ու դժուար ձե­ւա­չա­փը, Վրաս­տանն ալ իր ծանր ու դժուար յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու ձե­ւա­չա­փը՝ Ռու­սաս­տա­նի հետ: Թէ՛ Ռու­սաս­տա­ն, եւ թէ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րը Հա­յաս­տա­նի հա­մար շատ կա­րե­ւոր են, ու այդ պայ­ման­նե­րուն տակ դուն պի­տի ապ­րիս: Այդ մէ­կը կ­­՚ը­նէ՛ Հա­յաս­տա­նը:

Մենք միակ կով­կա­սեան եր­կիրն ենք, որ իր տա­րած­քը կը վե­րահս­կէ ամ­բող­ջու­թեամբ. ո՛չ Ատր­պէյ­ճա­ն, ո՛չ ալ Վրաս­տա­ն այդ մէ­կը կ­­՚ը­նեն: Ա­րե­ւե­լեան գոր­ծըն­կե­րու­թեան ան­դամ եր­կիր­նե­րէն մենք ենք եւ Սպի­տակ Ռու­սիան, ո­րոնց հսկո­ղու­թեան ներ­քեւ են ի­րենց տա­րածք­նե­րը: Ո՛չ Ուք­րայ­նան, ո՛չ Մոլ­տո­վիան կրնան ը­նել այս բա­նը։ Որ­պէս ար­դիւնք՝ Հա­յաս­տա­ն կը փոր­ձէ ա­պա­ցու­ցել, թէ ա­րեւմ­տա­մէտ չի նշա­նա­կեր հա­կա­ռու­սա­կան եւ ռու­սա­մէ­տու­թիւն՝ չի նշա­նա­կեր հա­կաա­րեւմ­տա­կա­նու­թիւն: Բո­լո­րը դժգոհ են. ռու­սե­րը կը մտա­ծեն, որ մենք քիչ մը շատ ա­րեւմ­տեան ենք, Ա­րեւ­մուտ­քը կը մտա­ծէ, որ մենք քիչ մը շատ ռու­սա­մէտ ենք, բայց այդ պայ­ման­նե­րուն տակ, փաս­տօ­րէն, կ­­՚ապ­րի՛ Հա­յաս­տա­նը:

-Բայց չի՞ կրնար ըլ­լալ, որ այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը զուտ հայ­կա­կան ըլ­լայ, հա­մա­հայ­կա­կան, որ իր մէջ նե­րառ­նէ նաեւ ամ­բողջ աշ­խար­հի տա­րած­քին ապ­րող հա­յե­րուն շա­հե­րը:

-Չի կրնար ըլ­լալ: Ի­րա­նի քա­ղա­քա­ցին, Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու քա­ղա­քա­ցին, Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցին, Ուք­րայ­նոյ քա­ղա­քա­ցին, Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­ցին եւ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցին մէկ մար­մին չեն կրնար ըլ­լալ: Ա­մէն մէ­կը ու­նի տար­բեր շահ, տար­բեր հար­ցեր: Ե­թով­պիոյ հա­յը եւ հա­յը, որ կը բնա­կի Մար­սէյ­լի մէջ՝ եր­կուքն ալ հայ են, բայց ի­րենց հար­ցե­րը տար­բեր են, ի­րենց ա­մէն ին­չը տար­բեր է: Կայ բան մը թե­րեւս, որ ի­րենց բո­լո­րը կը միա­ւո­րէ, այդ մէ­կը ինք­նու­թեան խնդիրն է, ինք­նու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու հարցն է եւ յա­ճախ նաեւ՝ Ե­ղեռ­նի հար­ցը: Հա­յաս­տա­նը այլ է ու Հա­յաս­տան ու­նի իր շա­հե­րը եւ այդ շա­հե­րը պե­տու­թեան շա­հերն են: Ի հար­կէ, Սփիւռ­քը կայ, որ կրնայ օգ­նել, սփիւռ­քա­հայ գոր­ծիչ­նե­րը, տնտե­սա­կան ա­ռու­մով, լոպ­իին­կի ա­ռու­մով կրնան շատ բա­ներ տալ, կրնան փորձ տալ, ֆի­նան­սեր, տե­սա­կէ­տեր, քա­նի որ ու­րիշ տե­սան­կիւ­նէ կը դի­տեն, եւ հա­կա­ռա­կը, Հա­յաս­տա­ն կրնայ շատ բան տալ ի­րենց, ո­րով­հե­տեւ ա­ռանց Հա­յաս­տա­նի Սփիւռ­քը ու­րիշ բան մը կ­­՚ըլ­լայ: Բայց ը­սել, թէ այդ մէ­կը կրնայ մէկ օր­կա­նիզմ ըլ­լայ, այդ մէ­կը գե­ղե­ցիկ է, բայց ե­րա­խա­յա­կան: Շատ պարզ ը­սեմ. կան բա­ներ, ո­րոնք Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­ցի հա­յը չի կրնար ը­սել, եւ նոյն ձե­ւով մը նաեւ Ռու­սաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցին ալ չի կրնար ը­սել կամ ա­նոնց ը­սա­ծը կրնայ չհա­մընկ­նիլ, տար­բե­րիլ եւ այլն:

-Նա­խորդ ընտ­րու­թիւն­նե­րուն հետ հա­մե­մա­տած, տար­բեր պի­տի ըլ­լա՞ն այս ընտ­րու­թիւն­նե­րը, թէ՞ պարզ, հեր­թա­կան ընտ­րու­թիւն­ներ պի­տի ըլ­լան:

-Ի­րա­վի­ճա­կը կը փո­խուի, եր­բեք չէ ե­ղած, որ նոյն ձե­ւի մէջ մնա­ցած է ի­րա­վի­ճա­կը, բայց Հա­յաս­տա­նէն սար­քել Հո­լան­տա՝ մէկ ընտ­րու­թեամբ, հնա­րա­ւոր չէ: Քա­ղա­քա­կան մշա­կոյ­թի զար­գա­ցու­մը եր­կար ճա­նա­պարհ կ­­՚ու­զէ, սա­կայն կան փո­փո­խու­թիւն­ներ, ո­րոնք հնա­րա­ւոր չէ չտես­նել:

Մենք այ­սօր ու­նինք բազ­մա­կար­ծու­թիւն, մենք ու­նինք զա­նա­զան կու­սակ­ցու­թիւն­ներ, մենք ու­նինք մար­դիկ եւ կու­սակ­ցու­թիւն­ներ, ո­րոնք ի­րա­րու դէմ են: Եւ նախ­կին խորհր­դա­յին եր­կիր­նե­րուն մէջ (Պալ­թեան եր­կիր­նե­րը չենք հա­շուեր, ա­նոնք, Եւ­րո­միու­թեան ան­դամ են), տաս­ներ­կու եր­կիր­նե­րէն միայն չոր­սը ու­նի նման նկա­րա­գիր՝ Մոլ­տո­վիան, Ուք­րա­յնան, Վրաս­տա­նը եւ Հա­յաս­տա­նը: Էօզ­պե­քիս­տա­նի, Ատր­պէյ­ճա­նի, Ղա­զա­խիս­տա­նի, Տաճ­ի­կիս­տա­նի, Սպի­տակ Ռու­սիոյ մէջ այ­սօր նման պատ­կեր չկայ։ Մե­նա­տի­րա­կան հա­մա­կար­գեր կը տի­րեն, ընտ­րու­թիւն­ներ չկան, մար­դիկ տաս­նեակ տա­րի­նե­րով նստած են նոյն բազ­կա­թոռ­նե­րուն վրայ, նա­խա­գահ­նե­րը ար­դէն քսան-ե­րե­սուն տա­րիէ ի վեր նոյնն են: Մեզ մօտ այդ­պէս չէ, մեր նա­խա­գա­հը տա­կա­ւին Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեա­նը չէ, այ­սինքն մենք չու­նինք ե­րե­սուն տա­րուան նա­խա­գահ եւ Սերժ Սարգ­սեանն ալ չի մնար, կար­գի յա­ջոր­դա­կա­նու­թիւն ու­նինք, ու­նինք ա­ռաջ­նորդ­նե­րու փո­փո­խու­թիւն­ներ: Մենք ու­նինք խօս­քի ա­զա­տու­թին, ի­րենք ու­նին ի­րա­ւունք եւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն՝ խօ­սե­լու, բայց այդ մէ­կը տա­կա­ւին խօս­քի ա­զա­տու­թիւն չէ: Այս հար­ցազը-րո­յցը ես կրնամ ձե­զի տալ, բայց Ատր­պէյ­ճա­նի մէջ իմ գոր­ծըն­կե­րը՝ չի կրնար, Ատր­պէյ­ճա­նի իմ գոր­ծըն­կե­րը ար­դէն կամ բան­տի մէջ է, կամ ար­տա­սահ­մա­նի. ին­քը ար­դէն իր երկ­րին մէջ չի գոր­ծեր: Էօզ­պե­քիս­տա­նի մէջ չի կրնար խօ­սիլ իմ գոր­ծըն­կե­րը, դուք չէք կրնար հար­ցազ­րոյց կա­տա­րել, իսկ մենք ու­նինք այլ պատ­կեր մը եւ այդ մէ­կը չտես­նել կա­րե­լի չէ: Մին­չեւ 2008-ը մենք Ազ­գա­յին ժո­ղո­վին մէջ չու­նէինք ընդ­դի­մու­թիւն, հի­մա քիչ թէ շատ լուրջ ընդ­դի­մա­դիր ու­ժե­րը խորհր­դա­րա­նի մէջ են եւ այդ­պէս ալ կը շա­րու­նա­կուի: Ա­յո՛, դժգո՛հ ենք, ընտ­րու­թիւն­նե­րու ար­դիւնք­նե­րէն եւ բո­լո­րը չէ, որ հա­մա­ձայն են ար­դիւնք­նե­րուն: Ա­յո՛, կան խնդիր­ներ, բայց նաեւ այս զար­գա­ցում­նե­րուն հետ դուն չես կրնար հա­շուի չնստիլ:

-Իսկ այդ փո­փո­խու­թիւն­նե­րու ար­դիւն­քին ընտ­րա­զան­գուա­ծը փո­խուա՞ծ է: Ի՞նչ տրա­մադ­րու­թիւն­ներ ու­նի թէ՛ ընտ­րու­թիւն­նե­րուն մաս­նակ­ցե­լու, թէ՛ ակն­կա­լիք­նե­րուն ա­ռու­մով:

-Հա­յաս­տա­նի մէջ ընտ­րու­թիւն­նե­րու գլխա­ւոր գոր­ծի­քը շա­տոնց լցո­նու­մը չէ (Խմբ. Երբ ա­նօ­րի­նա­կան կար­գով նա­խօ­րօք ար­դէն լրա­ցուած քուէա­թեր­թիկ­ներ կը լեց­նեն քուէատու­փին մէջ): Ա­մե­նէն կա­րե­ւոր եւ գլխա­ւոր գոր­ծի­քը ընտ­րա­կա­շառն է, մար­դի­կը կը գնեն, պար­տա­դիր չէ, որ պարզ ձե­ւով դրամ տան ու ը­սեն այ­սին­չին հա­մար քուէար­կէ, այլ զոր օ­րի­նակ՝ գիւ­ղի մը մէջ, հա­մայն­քի մը մէջ ճա­նա­պարհ կը կա­ռու­ցեն, ընտ­րո­ղին տու­նին դու­ռը կը վե­րա­նո­րո­գեն, ե­թէ ընտ­րո­ղը պե­տա­կան պաշ­տօ­նեայ է, կրնան աշ­խա­տա­վար­ձին վրայ յա­ւե­լում մը ը­նել այդ ա­միս, որ ակն­յայտ կա­շառք չէ, բայց ձեւ մըն է՝ գնե­լու:

Այդ չէ հար­ցը այ­սօր: Հար­ցը այ­սօր ան­տար­բե­րու­թիւնն է, որ կայ ընտ­րա­զան­գուա­ծին մօտ: Ա­նոր հա­մար մէկ է՝ ով որ կ­­՚ընտ­րուի ան իր քսան հա­զար ընտ­րա­կա­շա­ռը կը վերց­նէ եւ կ­­՚եր­թայ ընտ­րու­թիւն­նե­րու: Բայց հինգ-վեց տա­րի ա­ռաջ այդ­պէս չէր, հան­րա­պե­տա­կան­նե­րու վար­կա­նի­շը ցած էր եւ ա­նոնք կը ջա­նա­յին ընտ­րա­զան­գուած նուա­ճե­լու, հի­մա ամ­բողջ քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի վար­կա­նի­շը շատ ցած է եւ այդ մէ­կը յաղ­թե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն կու տայ: Ա­տոր հա­մար մեծ ճա­նա­պարհ կայ քա­ղա­քա­կան մշա­կոյ­թը զար­գաց­նե­լու, քա­ղա­քա­կան միտ­քը եւ երկ­խօ­սու­թիւ­նը յա­ռա­ջաց­նե­լու:

-Ա­ռանց ցնցում­նե­րո՞ւ կ­­՚ըն­թա­նան ընտ­րու­թիւն­նե­րը եւ յե­տընտ­րա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը:

-Ի հար­կէ՝ ոչ: Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­ռանց ցնցում­նե­րու ոչ մէկ բան կ­­՚ըլ­լայ: Մենք հայ ենք, եւ ցոյ­ցեր կ­­՚ըլ­լան, կը յայ­տա­րա­րեն, թէ ընտ­րու­թիւն­նե­րը կեղ­ծուած էին, ար­դար չէին: Չեմ կար­ծեր, թէ մեծ ցնցում­ներ ըլ­լան, բայց այդ փո­ղո­ցա­յին գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը կ­­՚ըլ­լան, ա­նոնք միշտ կա­ն եւ քա­ղա­քա­կան մշա­կոյ­թի մէկ մասն են:

-Վեր­ջերս մեր մտա­ւո­րա­կան­նե­րէն մին իր հար­ցազ­րոյ­ցին մէջ ը­սած էր, թէ Հա­յաս­տա­նի թիւ մէկ հար­ցը այ­սօր Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի չլու­ծուած հա­կա­մար­տու­թիւնն է եւ մին­չեւ որ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հար­ցը չլու­ծուի, երկ­րին մէջ յա­ռա­ջա­ցում չ­­՚ըլ­լար: Ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այս միտ­քը:

-Ա­յո, Հա­յաս­տա­նի թիւ մէկ հար­ցը Ար­ցա­խի հարցն է, բայց նշուած մտքին երկ­րորդ մա­սին հետ հա­մա­ձայն չեմ: Կը նե­րէք, բազ­մա­թիւ չլու­ծուած հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րով եր­կիր­ներ կան, ինչ­պէ՞ս կ՚ապ­րին ա­նոնք: Թա­յուա­նը 1949 թուա­կա­նէն սկսեալ հարց ու­նի, չ­­՚ապ­րի՞ր, 1974 թուա­կա­նէն ի վեր Կիպ­րո­սը չ՚ապ­րի՞ր: Իս­րա­յէ­լը չ­­՚ապ­րի՞ր: Թուր­քիան ալ ո­րոշ շրջան­նե­րու մէջ հար­ցեր ու­նի... Մենք ալ այս­պէս պի­տի ապ­րինք, առ­նուազն տաս­նեակ տա­րի­ներ: Ար­ցա­խի հար­ցը յա­ռա­ջի­կայ տա­րի­նե­րուն չի լու­ծուիր, բայց այդ մէ­կը չի նշա­նա­կեր, որ մենք պէտք չէ ապ­րինք, փո­խուինք, զար­գաց­նենք տար­բեր ի­րա­վի­ճակ­ներ:

-Իսկ պա­տե­րազ­մի վտա՞ն­գը, որ միշտ առ­կայ է: Եւ՝ ապ­րի­լեան պա­տե­րազմն ալ վկայ:

-Պա­տե­րազ­մը ու­րիշ կերպ կ­­՚ըլ­լայ, ա­սանկ չ­­՚ըլ­լար, ես շատ պա­տե­րազմ­ներ տե­սած եմ իմ կեան­քիս մէջ: Ապ­րի­լեա­նը պա­տե­րազմ չէր, ան տե­ղա­յին յար­ձա­կում էր: Ան­շուշտ, այս ի­րա­վի­ճա­կին մէջ բա­ներ մը պի­տի ը­նես, քու բա­նակդ հզօր պի­տի ըլ­լայ, ֆի­նանս­ներդ պի­տի գոր­ծադ­րես, բայց ի­րա­վի­ճա­կը ա­ռան­ձին շտկել կա­րե­լի չէ, քա­նի որ Ատր­պէյ­ճա­նը չ՚ու­զեր: Ան ո՛չ կ­­՚ու­զէ եր­թալ իս­կա­կան ի­րա­ւա­խո­հու­թեան, ո՛չ ալ կ­­՚ու­զէ կա­սեց­նել տե­ղա­յին յար­ձա­կում­նե­րը: Ես, ան­շուշտ, ու­րախ կ­­՚ըլ­լամ, ե­թէ սխա­լիմ, բայց ի­րա­վի­ճա­կը մօ­տա­ւո­րա­պէս այս ձե­ւով, ինչ­պէս որ է, պի­տի մնայ, եւ ա­սի­կա պատ­ճառ չէ չզար­գա­նա­լու, յա­ռաջ եր­թա­լու:

-Դուք եր­կար տա­րի­ներ ընդգր­կուած ե­ղած էք հայ-թր­­քա­կան ծրա­գիր­նե­րու մէջ: Ի՞նչ կ­­՚ը­սէք հայ-թր­­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու կար­գա­ւոր­ման մա­սին:

-Ես ի­րօք, շատ գոր­ծօն էի այդ գոր­ծըն­թա­ցին մէջ եւ այն ժա­մա­նակ ին­ծի կը թուէր, որ այդ մէ­կը պէտք է եւ կա­րե­ւոր, բայց հի­մա, ցաւ ի սիրտ, կը կար­ծեմ, որ քա­ղա­քա­կան տե­սան­կիւ­նէն այդ մէ­կը կա­րե­լի չէ, ո­րով­հե­տեւ նախ հար­ցը Հա­յաս­տա­նի մէջ չէ, իսկ այ­սօր Թուր­քիոյ մէջ այն­քան հար­ցեր կան, որ Հա­յաս­տա­նը այդ հար­ցե­րուն մէջ տաս­նե­րոր­դը չէ, հա­րիւ­րե­րորդն է կ­­՚ե­րե­ւի: Ես այ­սօր չեմ կրնար պատ­կե­րաց­նել, որ սահ­ման­նե­րը կը բա­ցուին եւ դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ կը հաս­տա­տուին: Ան­շուշտ, սահ­ման­նե­րը օր մը կը բա­ցուին, պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին փակ սահ­ման­ներ չեն մնա­ցած, յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ ալ կը հաս­տա­տուին, այդ ալ ան­շուշտ իր հետ այլ հար­ցեր կը բե­րէ, բայց մօտ ա­պա­գա­յին ես այդ մէ­կը տա­կա­ւին չեմ տես­ներ:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ