​ԹՈՒՄԱՆԵԱՆԻՆ ՀԵՏ

Սարեր, ձորեր կը սուրան չորս դիդ, երբ դուն նստած, հանրակառքի պատուհանին փարած, կը հետեւիս անոնց շղթային: Բարձրը, գաճաճը, տափարակը, կանաչը, լերկը, անտառոտը... հայեացքդ կը ծածկեն հորիզոն մը գծելով անոր դէմ, որուն բարձրութեան ամպերու քուլաներ կ՚օղակուին գծելով պատկերներ երկնային հրաշագործութեան. մերթ՝ հովիւ մըն է՝ «Սարօ»ն, որ կ՚առաջնորդէ հօտը, մերթ գազան մը`բարութիւնը խլել ուզող, մերթ հրեշտակ մը, հրէշ մը... Ու տիեզերքին հմայագեղ տեսարաններով կախարդուած կը մնաս այդպէս`պատուհանին փարած:

Հեքիաթային է ամէն ինչ, կը լռեցնէ շուրջիդ ձայները. շշուկները նոյնիսկ անլսելի կ՚ըլլան. կը խլէ քեզ քեզմէ, անո՞ւրջ է, երա՞զ..., կասկածանքով կը նայիս, ո՛չ, չորս դիդ հանրակառքին աթոռներուն վրայ նոյն մարդիկն են, նոյն ճամբորդները... կը սթափիս պահ մը, բայց իսկոյն նոյն կեցուածքին կ՚ուզես դառնալ ու ապրիլ հրաշալի ակնթարթները, ինչպէս անուշ երազէ մը անակնկալ սթափումը մարդուն եւ անոր յաջորդող ափսոսանքը, անուշութենէն խլուածի ցաւը եւ կարօտը, վերադառնալու փափաքը, վերադառնալ երազին, քանի միայն անուրջներն են քաղցր, ոչ՝ իրականութիւնը...:

Կը դիտես շարժուն բնութիւնը, բիբերդ կը լարես ուշադրութեան եւ կեդրոնացումին օգնութեամբ, կեդրոնացումը լսելի կը դարձնէ բնութեան ձայները եւ հանրակառքին մէջ փակուած կը լսես թռչուններուն գեղգեղանքը, տերեւներուն սօսափը, խոտերուն եւ զեփիւռին խաղէն հոսող անուշ մեղեդին, ծաղիկներուն պարէն գոյացող շշուկները, աղբիւրներուն կարկաչը, առուներուն ուրախ պտոյտը եւ մտովի կը մասնակցիս բնութեան համերգին՝ «Ամպի տակից ջուր է գալիս...»:

Եւ... գետակին կատաղի շառաչը կը խլէ կարծես մեղեդիին հանդարտութիւնը ու լսողութիւնդ կը հրաւիրէ միա՛յն իրեն: Կ՚անսաս հրաւէրին ու կը կեդրոնանաս գետին ընթացքին. սուրացող հանրակառքին հետ կը գլորին նաեւ կոհակները. գետին մէկ կողմը բարձր, հսկայ ու ձիգ ժայռը պատ մը գոյացուցած է, որուն հովանին կը կանխէ արեւուն հուրը: Շառաչը կատաղի է եւ... «պո՛ւմ» կը փորուի կարծես գետը զօրեղ հարուածով մը, ջրապտոյտ մը կը գոյանայ ու կուլ կու տայ անձնասպան աղջնակ մը՝ «Անուշ»ը...: Շառաչը կարծես կը գանգատի, կ՚ընդվզի ատաթներու, սին սովորութեանց ու նախապաշարումներու զոհ աղջնակին կորուստը սգալով:

Այո՛, Լոռիի հիասքանչ բնութիւնն է, որ կը պատմէ Անուշին ու Սարոյին սիրոյ յուզիչ պատմութիւնը ու դուն կը դիտես կարծես ֆիլմը կամ օփերան այս լեռներուն ծնունդին՝ Թումանեանին ներաշխարհէն մեզի հասած կենդանութեամբ մը անմոռաց:

Դսեղ: Լոռիի գեղեցկուհին: Գիւղ մը Թումանեանի բոյրով ու շունչով ողողուած: Մանուկ մըն էր ան, երբ իր մէջ բան մը սկսաւ աճիլ ու սիրեց բնութիւնը, անոնք փոխադարձաբար սիրեցին զիրար եւ «Փոքրիկ տղան մի վարդ տեսաւ» ու վարդին հմայքով տարուած գովեց անոր գեղեցկութիւնը, բայց գիտէ՞ր արդեօք թէ առաջին գրչահարուածներն են անոնք «Ամենայն հայոց բանաստեղծե»ին՝

«Հոգուս հատոր,

Սրտիս կտոր,

Դասիս համար

Դու մի հոգար:

Թէ կան դասեր

Կայ նաեւ սէր,

Եւ ի՞նչ զարմանք

Իմ աղաւնեակ,

Որ կենդանի

Մի պատանի

Սէրը սրտում

Դաս է սերտում...»:

Կը պտըտիս տան մէջ, կը դիտես ամէն անկիւն, ամէն մանրամասնութիւն. նկարները կը պատմեն կեանքը ստեղծագործ, նուիրեալ անհատի մը. մտովի կը թերթես հեքիաթներն անոր, վերնատան մէջ կ՚ըմբոշխնես իր ներկայութիւնը. կը թեւածեն խորհուրդները մեր մեծերուն, ապրուած օրերու, տարիներու տխրութիւնն ու ցնծութիւնը կը պարուրէ քեզ անուշ մեղեդիով մը, որ կարծես դուրսէն՝ բնութեան գիրկէն կը սողոսկի՝

«... Շուին փչեց հովիւն ահա

Աղջիկն ու սէրն անուշ-անուշ...»:

Սէրը կը շրջապատէ քեզ, սէրը հանդէպ բնութեան, հանդէպ կին էակին, որուն ան «Հրաժեշտ» տուաւ օր մը, իր սրտի մութ անկիւններուն մէջ պահելով զայն՝

«Ա՜խ առանց քեզ տխուր կեանքիս

Օրը տարի կը դառնայ,

Բայց ուր լինես դարձեալ հոգիս

Շուրջդ պիտի թրթռայ»։

Ապա ժամանակը կաթիլ առ կաթիլ կը նօսրացնէ, կը շոգիացնէ սէրը, յուշը կը մնայ՝

«Բայց զարմանքով երբեմնապէս,

Մտածում եմ ակամայ,

Ինչո՞ւ էլ դու սիրելի չես,

Ինչո՞ւ ես քեզ մոռացայ...»:

Կը յաջորդէ «Տրտունջը»՝ մարդկութեան մէջ սէր որոնող ու չգտնողի հիասթափութիւնը՝

«Էլ ո՞ւմ առաջին սիրտըդ բաց անես,

Ո՞ւմ համար երգես սըրտալի երգեր,

Ո՞ր չըքին սիրես, կեանքըդ նուիրես,

էլ ի՞նչպէս ապրես անսէր, անընկեր...»:

Եւ յոգնած ան ՄԱՐԴու որոնումէն կը յորդորէ անցնիլ, անտեսել ու չվշտանալ, չվշտացնել Արարիչին պարգեւած մարմինն ու հոգին՝

«Եւ այդ սիրտը քեզ չի տրուած,

Որ դու մաշես ամէն օր,

Այնտեղ պիտի ապրի Աստուած,

Ոչ թէ ցաւեր նորանոր»։

Մատուռին դիմաց անհանգստութիւն մը կը թափառի չորս դիդ, ու դուն կը հասկնաս Իսահակեանի անքնութիւնը Թումանեանի տան մէջ անոր մահէն ետք գիշերած մէկ օրուան ընթացքին, սիրտն էր պահուած սենեակին մէջ ուր գիշերեց Իսահակեան, որ ապա փոխադրուեցաւ հոս՝ իր ցանկութիւնը իրականութիւն դարձնելով:

«Բերանն արնոտ մարդակերը էն անբան,

Հազար դարում հազիւ դառաւ մարդասպան:

Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար

Ու հեռու է մինչեւ Մարդը իր ճամբան»:

Կը շշնջայ հսկան իր կեանքի աւարտին ցանած գոհարներէն մին:

Գեղեցկուհի է Դսեղը, կոյս, այնպէս ինչպէս էր Թումանեանի կենդանութեան. հինի ու պարզութեան հմայք մը կայ. միակ փոփոխութիւնը կարծես թանգարանի բարերար ձեռքերով խնամուած տեսքն է եւ Թումանեանի յիշատակը յաւերժացնող մի քանի քանդակ:

Ա­ՆԻ ԲՐԴՈ­ՅԵԱՆ-ՂԱԶ­ԱՐԵԱՆ