ՏՈՍԹՈՅԵՒՍՔԻՆ ՄԻՇՏ ԱՐԴԻԱԿԱՆ (Գ.)

Կը շարունակենք մեր խորհրդածութիւնները անզուգական գրող Ֆէոտոր Տոսթոյեւսքիի գաղափարներու, ստեղծագործութիւններու արդիականութեան ու ազդեցութեան մասին։

Բանաստեղծ Փուշքինէն եւ հեքիաթասաց Կոկոլէն յետոյ ռուսական գրականութեան անդաստան մտած է Տոսթոյեւսքին։ Փուշքինի՝ բանաստեղծութեան մէջ հասարակ մարդը ընդգրկելով բացած ճանապարհը եւ համաշխարհային հեքիաթասացութեան ապագան իր վերարկուի տակ կրող Կոկոլը, թերեւս, Տոսթոյեւսքին պատրաստած էին գրականութեան։

1846 թուականին Տոսթոյեւսքի համարձակած էր ռուս զինուորին տեղը դնել հասարակ մարդիկ։ «Խեղճ մարդիկ»ը՝ որ ան գրեց 25 տարեկանին, բացի իր առաջին վէպը ըլլալէ՝ պատմութեան մէջ մտաւ որպէս առաջին ռուսական ընկերային վէպ։ Ընդամէնը 25 տարեկան հասակին այս երիտասարդը կ՚ոտնակոխէր սովորական մարդոց մասին արտայայտութիւնները եւ կը դասաւորէր բարոյականութիւնը։ Վերոնշեալ վէպը իր ընկերոջ միջոցով ստացաւ մեծ բանաստեղծ Նիքոլայ Նեքրասով ու համոզուեցաւ, թէ կարդացածը գլուխգործոց մըն է եւ զայն տարաւ մեծ գրականագէտ Պելինսքիի մօտ։ Երբ Պելինսքի ընթերցեց այս մեծ գործը, գրեց հետեւեալը. «Ես երկու օրէ ի վեր չեմ կրնար հեռու մնալ այս գիրքէն: Սա նոր գրողի, նոր տաղանդի գրիչն է. ես զինք չեմ ճանչնար, չեմ գիտեր, թէ ով է, չեմ գիտեր, թէ ինչ տեսք ունի, բայց այս վէպը Ռուսաստանի մէջ կեանքի սահմաններ կը բանայ այնպիսի հերոսներու, որոնց մասին մինչ այդ ոչ մէկ գրող կրնար երազել։ Ռուսաստան նուաճեց նոր Կոկոլ մը»:

Տոսթոյեւսքիի անունը յայտնի դարձաւ իր առաջին ստեղծագործութեան շնորհիւ, բայց եթէ իր բոլոր վէպերը դիտարկենք որպէս ամբողջութիւն, ան դեռ գրած էր առաջին պարբերութիւնը։ Բայց այս վէպը բոլորի տեսակէտէ նոյնքան գրաւիչ չէր։ Երբ «Խեղճ մարդիկ»էն յետոյ գրած վէպերը նոյն չափով չգնահատուեցան ընթերցողներու եւ քննադատներու կողմէ, ան ներգրաւուեցաւ քաղաքականութեան մէջ, աքսորուեցաւ, իսկ 1862 թուականին ան անգամ մը եւս գրաւեց գրական աշխարհը:

«Գրառումներ մեռեալներու տունէն». Թոլսթոյի խօսքով՝ իր կարդացած լաւագոյն վէպն էր: Տոսթոյեւսքի իր այս վէպով անձնական յարաբերութիւններէն անցած էր դէպի բանտարկեալներու յարաբերութիւններուն՝ իրարու եւ աշխարհին հետ: Հասկնալով, որ անհատի մը տեսակէտէ ամենադաժան երեւոյթը մարդ ըլլալու իրականութեան հետ առերեսուիլն է, հեղինակը վերագործարկած է իր հոգեբանական մեծ տաղանդը, որ կ՚արժանանայ Նիցչէի եւ Ֆրոյտի գովասանքին: Իր զգացումները այնքան ուժեղ էին, որ ​իրականութիւն-յօրինում հարթութիւնը միահիւսուած էր:

Տոսթոյեւսքի «Ընդյատակէն նոթեր»ը գրի առած է՝ իր հիւանդութեան շրջանին, Եւրոպա կատարած իր ուղեւորութեան եւ խաղամոլներու սովորութեան պատճառով: Այս գիրքը, որ պատմութեան լաւագոյն հոգեբանական գեղարուեստական ​​գրականութեան մաս կը կազմէ, իրականութեան մէջ բառերով արտայայտուած մեծ կերպարանափոխութեան ցաւը կը ցոլացնէ։

«Ընդյատակէն նոթեր»էն երկու տարի անց լոյս աշխարհ եկաւ գրականութեան պատմութեան ամենայայտնի հերոսներէն մէկը։ Ամէն ինչէ վեր դասելով տրամաբանութիւնը՝ երիտասարդը իր կատարած սպանութեամբ համախմբեց աշխարհը նոյն հարցի շուրջ՝ պնդելով, որ ընկերային սկզբունքներու միակ հիմքը վախկոտութիւնն է։ Ռասքոլնիքովի բարձրաձայնած հարցը հետեւեալն էր. «Ի՞նչ է յանցագործութիւնն ու պատիժը»:

Բոլորովին այլ պատմութեան մէջ, որ գրեց վեց տարի անց, Տոսթոյեւսքի խոշորացոյցի տակ դրաւ միտք-բարոյականութիւն եւ անհատ-հասարակութիւն յարաբերութիւնները: Արդեօք մարդիկ իսկապէս կը համախմբուի՞ն իտէալի մը շուրջ, թէ ամենաշատը կը փնտռեն հաճոյքը։

Տոսթոյեւսքի, որ ունի եզակի վէպեր, նոյնիսկ ներկայիս կ՚ամրապնդէ իր մեծ վիպագրի կոչումը, ձեւի առումով կը զատորոշուի միւս գրողներէն։ Ան այս պատճառով փխրուն չդարձաւ, ընդհակառակը, ան շարունակեց գեղարուեստական ​​գրականութենէն դուրս զրուցել ընթերցողներու հետ։ Այնպէս որ, ընթերցողը երբ յոգնէր, ինք բարձը կը դնէր ընթերցողի մէջքին։

Տոսթոյեւսքի, որ գրած է «Քարամազով եղբայրներ»ը՝ հիասքանչ հիւսքով եւ պատմուածքի անթերի սահունութեամբ, մահացած է 1881 թուականին՝ գիրքի հրատարակութենէն չորս ամիս անց։ Հեռանալէ առաջ ան վերջին անգամ մեզի ցոյց տուաւ մարդու եւ հասարակութեան դաժան ու ողբերգական իրականութիւնը։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ

•վերջ