«ԱՆԿՐԿՆԵԼԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔԸ»

«Անկրկ­նե­լի հրա­շա­լի­քը» վեր­նա­գիրն է Տոց. Դոկտ. Վարդ Շի­կա­հե­րի, դար­ձեալ իր բա­ռե­րով «ե­րեք օրհ­նեալ ձեռ­քեր՝ Սա­հակ Պար­թեւ, Վռամ­շա­պուհ թա­գա­ւոր եւ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ստեղ­ծած մեծ գոր­ծին ու շար­ժու­մին» մա­սին հե­տաքրք­րա­կան յօ­դուա­ծին։

Ու­րեմն, այս «մշա­կոյ­թի ամ­սուան» պա­տեհ կը նկա­տենք վեր­յի­շել սոյն յօ­դուա­ծը եւ ներ­կա­յաց­նել զայն ան­գամ մը եւս, մեր սի­րե­լի՜ ըն­թեր­ցող բա­րե­կամ­նե­րուն։

ԱՆԿՐԿ­ՆԵ­ԼԻ ՀՐԱ­ՇԱ­ԼԻ­ՔԸ

Քրիս­տո­նէու­թեան մուտ­քը եւ տա­րա­ծու­մը Հայ Աշ­խար­հի, ակն­կա­լուած ար­դիւն­քը չէին տուած, մտա­ւոր եւ մաս­նա­ւո­րա­բար հո­գե­կան ամ­բող­ջա­կան յե­ղաշր­ջում մը կամ կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թիւն մը ա­ռա­ջաց­նե­լու, ի­րա­գոր­ծե­լու տե­սա­կէ­տով։

Հե­թա­նո­սա­կան հնա­մե­նի բար­քեր, մե­հե­նա­կան հան­գա­նակ­ներ, ար­մա­տա­ցած սո­վո­րու­թիւն­ներ եւ ա­ռաս­պել­նե­րու հմայք­ներ՝ դեռ կը շա­րու­նա­կէին ի­րենց ազ­դե­ցու­թեան տակ պա­հել ժո­ղո­վուր­դի ստուար զան­գուած­ներ։ Հայ ժո­ղո­վուր­դը իր հա­րա­զատ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րով, նաե՛ւ նա­խա­րար­նե­րով, մե­ծաւ մա­սամբ ան­հա­ղորդ կը մնար քրիս­տո­նէա­կան հա­ւա­տա­լիք­նե­րու ներ­զօր թե­լադ­րանք­նե­րուն եւ բա­րո­յա­ցու­ցիչ սկզբունք­նե­րուն։ Յու­նա­րէն եւ ա­սո­րե­րէն լե­զու­նե­րով կը կա­տա­րուէին ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տա­մուն­քը, ժա­մա­սա­ցու­թիւն­նե­րը։ Ժո­ղո­վուր­դի բար­բա­ռով ե­կե­ղե­ցա­կան գրա­կա­նու­թիւն չկար ու շատ հեղ նոյ­նիսկ այ­լազ­գի էին հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը։ Ե­կե­ղե­ցի­ներ կա­յին ու­րեմն հա­յե­րուն հա­մար, բայց չկար Հայ Ե­կե­ղե­ցին, Հայ Ազ­գա­յին Ե­կե­ղե­ցին։

Ե. դա­րու սկիզբն էինք, 403 թուա­կա­նը։ Ե­ռու­զեռ կայ Վա­ղար­շա­պա­տի մէջ, ժո­ղո­վի նստած են Վռամ­շա­պուհ թա­գա­ւոր, Ս. Սա­հակ Պար­թեւ եւ Ս. Մես­րոպ Մաշ­տոց։ Նա­խա­սահ­մա­նու­մով կը կար­ծես՝ մօ­տիկ ե­կած են ի­րա­րու նաեւ ե­պիս­կո­պոս­ներ, վար­դա­պետ­ներ։ Մես­րո­պեան շար­ժու­մին մեկ­նա­կէտն էր այս հա­մա­գու­մա­րը։ Մես­րոպ Մաշ­տոց ա­ռանցքն էր, միջ­նա­ջիղն էր այս շար­ժու­մին, կեդ­րո­նա­կան ա­կօ­սը՝ ցե­ղի վե­րածնուն­դեան ան­դաս­տա­նին։ Ե­րեք օրհ­նեալ ձեռ­քեր՝ Սա­հակ Պար­թեւ, Վռամ­շա­պուհ եւ Մես­րոպ Մաշ­տոց ի­տէալ մը բարձ­րա­ցու­ցեր են, ուխ­տա­դեր մտեր­մու­թեան մը մէջ։

Մու­շի Տա­րօն գա­ւա­ռի Հա­ցե­կաց գիւ­ղէն էր Մես­րոպ, Վար­դան ա­նուն բա­րե­պաշտ ան­ձի մը զա­ւա­կը եւ ա­շա­կեր­տը՝ Մեծն Ներ­սէ­սի։ Գի­տէր Յու­նաց, Պար­սից եւ Ա­սոր­ւոց լե­զու­նե­րը։ Ար­շա­կու­նեաց ար­քա­նե­րու մօտ դի­ւա­նադպ­րի պաշ­տօն վա­րեր էր, կէս մը քա­ղա­քա­յին, կէս մը զի­նուո­րա­կան հան­գա­ման­քով, քա­նի որ հմո՛ւտ էր նաեւ զի­նուո­րա­կան ար­հես­տին։

Մեր նշա­նագ­րե­րու պատ­մու­թեան գլխա­ւոր աղ­բիւ­րը Կո­րիւն, ա­ռա­ջին կեն­սա­գի­րը՝ հայ գրա­կա­նու­թեան մէջ, Կո­րիւն Սքան­չե­լին կամ Ե­րա­նե­լին՝ կը պատ­մէ մե­զի իր ու­սուց­չին, Ա­ռա­ջին Հայ Ու­սուց­չին կեան­քը, «Պատ­մու­թիւն Վա­րուց Մաշ­տո­ցի Վար­դա­պե­տի» եր­կին մէջ, ա­կա­նա­տե­սի վկա­յու­թիւն­նե­րով։

«Ոչ ե­թէ ի հին համ­բա­ւոյ տե­ղե­կա­ցեալ, այլ ո­րոց մեր իսկ ա­կա­նա­տես ե­ղեալ կեր­պա­րա­նացն եւ ա­ռըն­թեր­ա­կաց հո­գե­ւոր գոր­ծոցն եւ լսող շնոր­հա­պա­տում վար­դա­պե­տու­թեանն եւ նո­ցին՝ (այ­սինքն՝ Ս. Սա­հա­կայ եւ Ս. Մես­րո­պայ) ար­բա­նեակք ըստ ա­ւե­տա­րա­նա­կան հրա­մանցն»։

­Մես­րոպ Մաշ­տոց սկիզ­բէն ի վեր հո­գե­ւոր սի­րով վա­ռուած էր, կը թո­ղուր ար­քու­նիքն ու աշ­խար­հիկ կեան­քը, ե­կե­ղե­ցա­կան կարգ կը զգե­նուր վան­քի մը մէջ, ե­րե­սուն տա­րե­կա­նին Ս. Սա­հա­կի ձե­ռամբ։ Նա ու­սում­նա­սի­րեր էր Ս. Գիր­քը, բայց շու­տով կը թո­ղուր նաեւ վան­քի միօ­րի­նակ կեան­քը, նա­խընտ­րե­լով ա­նա­պա­տի եւ քա­րան­ձա­ւե­րու խստա­վար կեն­ցա­ղը, հո­գե­ւոր կրթու­թեամբ ա­ւե­լի լաւ մար­զե­լու հա­մար իր ան­ձը։ Ա­պա դուրս կու գար ա­շա­կերտ­նե­րու ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ, քա­ղաք­ներ, ա­ւան­ներ ու գիւ­ղեր պտը­տե­լու, մտքի եւ հո­գիի լու­սա­ւո­րու­թեան գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րը քա­րո­զե­լու, ջնջե­լու նաեւ հե­թա­նո­սու­թեան եւ ա­ւե­լոր­դա­պաշ­տու­թեան վեր­ջին մնա­ցորդ­նե­րը։

Իր այս ա­ռա­քե­լու­թիւն­նե­րուն մէջ, սիր­տը կը լե­ցուէր վշտով, երբ կը տես­նէր թէ՝ «Հին Աս­տուած­ներ»ը կը տի­րա­պե­տեն տա­կա­ւին, մե­հեան­նե­րու ներ­գոր­ծու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կուի հո­գի­նե­րու մէջ, երբ կը տես­նէր մա­նա­ւանդ ժո­ղովր­դի տգի­տու­թիւ­նը, հայ մա­նուկ­նե­րու տա­ռա­պան­քը՝ օ­տա­րու­թեան մէջ, ա­սո­րե­րէն կամ յու­նա­րէն սոր­վե­լու, Ս. Ե­կե­ղեց­ւոյ ա­պար­դիւն ջան­քե­րը եւ Ս. Գրքի ըն­թեր­ցում­նե­րուն կամ թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րուն ա­նօ­գուտ մնա­լը։ Կը կրկնէր իր հո­գիի խո­րէն.

«Տրտում եմ, սրտիս ցա­ւը ան­պա­կա՜ս է եղ­բայր­նե­րուս եւ ազ­գա­կից­նե­րուս հա­մար», «Տրտմու­թի՜ւն է ինձ եւ ան­պա­կաս ցաւք սրտի ի­մոյ, վասն եղ­բարց ի­մոց եւ ազ­գակ­ցաց»։

­Կամ տա­կա­ւին ա­հա­ւա­սիկ հե­ծե­ծան­քը իր հոգ­ւոյն.

«Ծով կեն­ցա­ղոյս հա­նա­պազ զիս ա­լե­կո­ծէ, Նա­ւա­պետ բա­րի ինձ օգ­նեա, գործք որք պատ­րա­նաց զիս կո­րու­սա­նեն, այլ դու Նա­ւա­պետ բա­րի, շնոր­հեա ինձ Նա­ւա­հան­գիստ»։

­Ժո­ղո­վուր­դին պէտք է խօ­սէր ի՛ր ձայ­նով, ի՛ր հն­­չիւն­նե­րով, իր լե­զուով, ի՛ր սե­փա­կան գի­րե­րով։

Ե. դա­րու սկիզ­բը, հա­յոց ծա­նօթ էին յու­նա­կան, ա­սո­րա­կան, պարս­կա­կան տա­ռե­րը։ Ա­նոնք մեր լե­զուի հնչիւն­նե­րուն ճշգրիտ ար­ձա­գանգ չէին կրնար տալ։ Ան­ծա­նօթ կը մնար դա­րը, ժո­ղո­վուր­դը ինք­զինք չէր ճանչ­նար։

Այ­բու­բե­նը, ազ­գա­յին գի­րը կը յստա­կէ, կը բիւ­րե­ղաց­նէ լե­զուն, զայն կը պահ­պա­նէ ան­հա­րա­զատ, թիւր ու մո­լար այ­լա­փո­խում­նե­րէ։

Մես­րոպ յօ­րի­նեց մեր լե­զուի հնչիւն­նե­րը ան­պա­կաս ար­տա­յայ­տող այ­բու­բեն, մեր ազ­գա­յին այ­բու­բե­նը։ Փրկա­րար բա­նա­լին էր ան, ոս­կե­ղէն բա­նա­լին՝ ո­րով կը բա­ցուէին լու­սե­ղէն շա­ւիղ­նե­րը մեր ինք­նու­րոյն եւ թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թիւն­նե­րուն եւ հա­յա­բար­բառ ե­կե­ղե­ցա­կան պաշ­տա­մուն­քի։ Ա­հա կը շո­ղա­յին ջինջ ու յստակ. Աս­տուա­ծա­պար­գեւ նշա­նագ­րերն հա­յոց, Մես­րո­պեան եր­կա­թա­գի­րե­րը։

Ա­մե­նէն ա­ռաջ կը մշա­կուի ե­կե­ղե­ցա­կան հա­յե­րէն լե­զուն։

Շու­տով կ՚ըն­դու­նուի ան Ա­րեւմ­տեան եւ Ա­րե­ւե­լեան մաս­նա­բա­ժին­նե­րու հա­մայնք­նե­րէն։ Լե­զուն կը հան­դի­սա­նայ մի­ջո՛ց միաս­նա­կու­թեան, երկ­փե­ղուած տա­րածք­նե­րու վրայ։ Այս­պէս՝ ազ­գա­յին գի­րով հայ լե­զուն կ՚ըլ­լայ ա­ռանցք՝ ցան­կա­լի ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան, հա­մա­գո­յու­թեան։

Պե­տա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը պի­տի թօ­թա­փէին յոյն, պար­սիկ եւ ա­սո­րի ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րը, ջա­նա­լով ի­րենց կար­գին՝ որ հե­ռա­նա՜ն ու­ծաց­ման, օ­տա­րաց­ման ու ձու­լու­մի վտանգ­նե­րը, պի­տի բազ­մա­պատ­կէին թի­ւը՝ ազ­գա­յին կըր-թա­րան­նե­րուն, որ­պէս զի ի՛ր սե­փա­կան գի­րե­րով, ի՛ր լե­զուով ու­սում ջամ­բուի ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն։

Հայ մա­նուկ­ներ գտեր էին լո՜յս եւ խնդո՜ւմ։ Ա­նոնք այ­լեւս պի­տի չթա­փա­ռէին տա­րաշ­խար­հի մէջ։ «Ա­մե­նայն անձն որ­պէս ի խա­ւա­րէ յա­սո­րի տան­ջա­նա­ցան վեր­ծեալք, ի լոյս խնդա­յին», կը վկա­յէ Ղա­զար Փար­պե­ցին։

Կ՚արթն­նար ազ­գի գի­տակ­ցու­թիւ­նը, կը պահ­պա­նուէր ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւ­նը։

Ա­հա՝ Մես­րո­պեան-Սա­հա­կեան դա­րաշր­ջա­նը, անկրկ­նե՜­լի հրա­շա­լի­քը։

Հա­յա­խօս կ՚ըլ­լան տա­ճար­նե­րը։ Կը լիա­նան քաղց­րա­նոր բառ ու բա­նով։ Կ՚իջ­նէ հա­յադ­րոշմ, բա­րե­շունչ հնչիւն­նե­րով շունչն Աս­տու­ծոյ՝ Աս­տուա­ծա­շուն­չը։

Կը սրբա­նան խորշ ու գա­ւիթ։ Կը լիա­նան ե՛ւ հո­գի­նե­րու տա­ճար­նե­րը՝ նե­րաշ­խարհ­նե­րը, հո­գե­ղէն երգ ու գան­ձով, կը լիա­նան ան­պատ­մե­լի ե­րա­նու­թեամբ։

Կրօնք, ազգ, լե­զու եւ մա­տե­նագ­րու­թիւն կը գտնեն ի­րենց ճշմա­րիտ էու­թիւ­նը։ Կը ջնջուին հե­թա­նո­սաց շրջա­նի մնա­ցոր­դա­ցը։ Կը սրբա­գոր­ծուի ազ­գա­պահ­պան­ման նուի­րա­կան ի­րա­ւուն­քը։

Տոց. Դոկտ. Վարդ Շի­կա­հեր (2006)

Ու­րեմն շնոր­հա­ւոր ըլ­լայ Գի­րե­րու Գիւ­տը եւ Թարգ­ման­չաց տօ­նը՝ բո­լոր ա­նոնց, որ կ՚անդ­րա­դառ­նան ի­րենց սե­փա­կան ար­ժէք­նե­րուն…։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

Հոկ­տեմ­բեր 10, 2015, Իս­թան­պուլ