ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ ԲԱՆԱԽՕՍԵՑ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԻՄՆԱՐԿԻՆ ՄԷՋ

Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կին (Tarih Vakfı) մէջ Յու­նուա­րի 5-ի ե­րե­կո­յեան բա­նա­խօ­սու­թիւ­նով մը հան­դէս ե­կաւ «Թուր­քիոյ մէջ հա­յեր. յետ­ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­սա­րա­կու­թիւն, քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն ու պատ­մու­թիւն» գիր­քին հե­ղի­նա­կը՝ Թա­լին Սու­ճեան։ Հիւ­րըն­կալ հիմ­նար­կին ա­նու­նով Կիւ­վէն Կիւր­քան Էօզ­թա­նի ող­ջոյ­նի խօս­քով սկսաւ այս հա­ւա­քոյ­թը։ Հարկ է նշել, որ Թա­լին Սու­ճեան Մի­ւնի­խի «Լութ­ֆիկ Մաք­սի­մի­լիըն» հա­մալ­սա­րա­նի Մեր­ձա­ւոր ու Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի Հե­տա­զօ­տու­թեանց կա­ճա­ռին մօտ պաշտ­պա­նած էր վե­րո­յի­շեալ նիւ­թին մա­սին թեզ մը եւ այդ մէ­կուն անգ­լե­րէն բնա­գի­րը վեր­ջերս հրա­տա­րա­կուե­ցաւ նաեւ գիր­քի ձե­ւա­չա­փով։ Նոյն թե­զին հի­ման վրայ կա­ռու­ցուած էր Թա­լին Սու­ճեա­նի բա­նա­խօ­սու­թիւ­նը, ո­րու սկիզ­բին ան ո­գե­կո­չեց եւ յար­գան­քով վեր­յի­շեց ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի հան­գու­ցեալ ե­րախ­տա­շատ աշ­խա­տա­կից­նե­րէն Վա­րու­ժան Քէօ­սէեա­նը, որ ու­սա­նո­ղու­թեան շրջա­նին կա­տա­րած հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րուն հա­մար լուրջ օգ­նու­թիւն ցու­ցա­բե­րած էր ի­րեն նկատ­մամբ։

Թա­լին Սու­ճեան տուեալ­նե­րը ներ­կա­յա­ցուց՝ տա­րե­գիր­քե­րու, օ­րա­թեր­թե­րու, պար­բե­րա­կան մա­մու­լի, քա­ղա­քի պատ­մու­թիւն­նե­րու եւ Սուրբ Փրկիչ Ազ­գա­յին հի­ւան­դա­նո­ցի ար­խիւ­նե­րու բո­վան­դա­կած տե­ղե­կու­թիւն­նե­րուն հի­ման վրայ։

Բա­նա­խօ­սու­թեան տե­ւո­ղու­թեան ան մատ­նան­շեց, որ հա­յոց պա­րա­գա­յին Թուր­քիոյ մէջ եր­կար ժա­մա­նակ խնդրոյ ա­ռար­կայ էր նաեւ «ար­խի­ւի ու­րա­ցում» մը, ո­րով­հե­տեւ հայ­կա­կան աղ­բիւր­նե­րը կը ստո­րագ­նա­հա­տուէին ու պե­տա­կան աղ­բիւր­նե­րը կը հա­մա­րուէին գե­րա­կայ, ա­ւե­լի հա­ւաս­տի։ Այդ մտայ­նու­թեան լոյ­սին տակ հա­ւաս­տի միակ աղ­բիւր­նե­րը կը հա­մա­րուէին Օս­մա­նեան ար­խիւ­նե­րը։ Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն, ըստ Թա­լին Սու­ճեա­նի, այս ա­ռու­մով ապ­րուե­ցան փո­փո­խու­թիւն­ներ։ Հա­յոց աղ­բիւր­ներն ու ան­հա­տա­կան վկա­յու­թիւն­նե­րը կամ յու­շե­րը սկսան ա­ւե­լի լուրջ վե­րա­բեր­մուն­քի ա­ռար­կայ դառ­նալ։ Ան բա­ցատ­րեց, որ այդ բո­լո­րը մօ­տա­ւո­րա­պէս հա­րիւր տա­րիէ ի վեր կար­ծես գո­յու­թիւն չու­նե­նա­յին։ Հե­ղի­նակ­նե­րը ար­դէն մա­հա­ցած էին եւ սիս­թե­մա­թիք ձե­ւով ա­նոնց նկատ­մամբ պա­հուած էր հե­ռա­ւո­րու­թիւն, իսկ այժմ ա­նոնց նկատ­մամբ որ­դեգ­րուած այդ հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նը, վե­րա­պա­հու­թիւ­նը կը լքուի։ Այս կէ­տին վրայ Թա­լին Սու­ճեան շեշ­տեց հա­յե­րէ­նով ու մաս­նա­ւո­րա­պէս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով աղ­բիւր­նե­րէն օգ­տուե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը՝ կա­տա­րեալ պատ­կե­րա­ցում­ներ կազ­մե­լու տե­սան­կիւ­նէն։ Սու­ճեան ա­ռանձ­նա­պէս կա­րե­ւո­րեց նաեւ բա­նա­ւոր պատ­մու­թիւ­նը։ Նիւ­թը մեկ­նա­բա­նե­լու ժա­մա­նակ ան ընդգ­ծեց նաեւ, որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն մը ապ­րուած աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րածք մը չի կրնար եր­բեք վե­րա­դառ­նալ այդ ան­ցեա­լին։

Ե­լոյ­թին տե­ւո­ղու­թեան Թա­լին Սու­ճեան յետ­ցե­ղաս­պա­նու­թեան, Հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նի կտրուած­քով հայ­կա­կան ար­խի­ւա­յին նիւ­թե­րու, աղ­բիւր­նե­րու փրկու­թեան տե­սան­կիւ­նէն ե­րախ­տա­գի­տու­թեամբ ար­տա­յայ­տուե­ցաւ հան­գու­ցեալ Վա­րու­ժան Քէօ­սէեա­նի ջան­քե­րուն շուրջ։ Ան հե­տաքրք­րա­կան բաղ­դա­տու­թիւն­ներ ը­րաւ զա­նա­զան տուեալ­նե­րու եւ ար­խիւ­նե­րու մի­ջեւ, մաս­նա­ւո­րա­պէս մեկ­նա­բա­նե­լով յետ­ցե­ղաս­պա­նու­թեան շրջա­նի վե­րա­բե­րեալ պե­տա­կան ար­խիւ­նե­րու տուեալ­նե­րուն բնոյ­թը։ Հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նի ե­րե­ւոյթ­նե­րուն շուրջ խօ­սե­լով՝ ան ը­սաւ, թէ աշ­խար­հա­վար դրու­թիւ­նով նա­խա­տե­սուած էր հա­ւա­սար քա­ղա­քա­ցիու­թիւն եւ նոյն շրջագ­ծով փոք­րա­մաս­նու­թիւ­ննե­րու հա­մայն­քա­յին սահ­մա­նադ­րու­թիւն­նե­րը ջնջուե­ցան, նե­րա­ռեալ Հա­յոց ազ­գա­յին սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը։ Սկզբնա­կան շրջա­նին նոյ­նիսկ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու մա­մու­լը շփո­թու­թեան մէջ էր՝ մաս­նա­ւո­րա­պէս հո­գե­ւոր կեդ­րոն­նե­րու վար­չա­կան դե­րա­կա­տա­րու­թեան ա­պա­գա­յին վե­րա­բե­րեալ նիւ­թե­րուն տե­սան­կիւ­նէն։ Թա­լին Սու­ճեան այս կէ­տին վրայ կանգ ա­ռաւ մա­նա­ւանդ հո­գե­լոյս Զա­ւէն Պատ­րիարք Տէր-Ե­ղիա­յեա­նի յու­շե­րուն եւ Հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նի թրքա­հա­յոց ա­ռա­ջին պատ­րիարք հո­գե­լոյս Մես­րոպ Արք. Նա­րո­յեա­նի յու­շե­րուն վրայ։ Այդ բո­լո­րէն վերջ ա­տե­նա­խօ­սը ընդգ­ծեց, թէ Հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նի պատ­րիարք­նե­րը այ­լեւս չեն գրեր ի­րենց յու­շե­րը, մինչ Նա­րո­յեան Պատ­րիարք վեր­ջին ան­գամ գրած էր, թէ ա­ռան­ձին է եւ չու­նի Աս­տուծ­մէ զատ ա­պա­ւէն մը։

Ըստ Թա­լին Սու­ճեա­նի, 1926-էն վերջ Ա­նա­տո­լուի՝ այ­սինքն հա­յաբ­նակ գա­ւառ­նե­րուն մէջ չմնաց ո­րե­ւէ բաց հայ­կա­կան վար­ժա­րան։ Հե­տե­ւա­բար, Լո­զա­նի դաշ­նա­գի­րը գործ­նա­կա­նին մէջ միայն Իս­թան­պու­լի մէջ ի զօ­րու դար­ձած էր։ Զու­գա­հե­ռա­բար գա­ւա­ռի հա­յու­թիւ­նը տե­ղա­փո­խուե­ցաւ դէ­պի Պո­լիս, ուր կար­ծես ստեղ­ծուե­ցաւ «ներ­քին սփիւռք մը»։ Ի լրումն այս բո­լո­րին, Թա­լին Սու­ճեան մատ­նան­շեց այդ շրջա­նի հայ մա­մու­լին մա­սին պատ­րաս­տուած եր­կար տե­ղե­կա­գիր­նե­րուն շուրջ, որ կը գտնուի պե­տա­կան աղ­բիւր­նե­րուն մէջ։ Նոյն­պէս ար­տա­սահ­մա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ որ­դեգ­րուած վե­րա­բեր­մունքն ալ մեկ­նա­բա­նեց Թա­լին Սու­ճեան ու շեշ­տեց, թէ հայ մա­մու­լին կող­մէ այդ հանգ­րուա­նին ծա­ւա­լուած գոր­ծու­նէու­թեան նշա­նա­կու­թիւ­նը շատ էա­կան էր, պատ­մա­կան նիւ­թե­րու շուրջ հրա­տա­րա­կուած թեր­թօն վէ­պե­րով հան­դերձ։ Թա­լին Սու­ճեան շեշ­տեց, որ այդ շրջա­նի թեր­թե­րը լի էին փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն տրուե­լիք ի­րա­ւունք­նե­րու վե­րա­բե­րեալ լու­րե­րով, սա­կայն եր­բեք չի­րա­կա­նա­ցան այդ բո­լո­րը։ Թա­լին Սու­ճեան դի­տել տուաւ, որ սահ­մա­նադ­րու­թիւն­նե­րու լիար­ժէք գոր­ծադ­րու­թեան ընդ­հա­տու­մով պատ­րիարք­նե­րու եւ հա­մայն­քի յա­րա­բե­րու­թիւնն ալ սահ­մա­նա­փա­կուե­ցաւ լրջօ­րէն։

Բա­նա­խօ­սու­թեան ա­ւար­տին տե­ղի ու­նե­ցաւ հար­ցում-պա­տաս­խան։ (Լուսանկար՝ Արի Թաշ)