ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՆԱԴԱՐԵԱՆ ՀՐԱՇՔԸ

Որ­դան կար­միր ներ­կը կը վե­րահռ­չա­կուի աշ­խար­հի մէջ: Ե­րե­ւա­նի մէջ գոր­ծող «Սարդ» խա­նութ­նե­րու ցան­ցը ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ին ա­ռա­ջարկ մը ներ­կա­յա­ցու­ցած է՝ հայ­կա­կան այս ներ­կը ընդգր­կե­լու մարդ­կու­թեան նիւ­թա­կան ար­ժէք­նե­րու ցան­կին մէջ: Այդ ցան­կէն ներս ար­դէն ընդգր­կուած են հայ­կա­կան դրոշմ կրող տու­տու­կը, հայ­կա­կան խաչ­քա­րը, լա­ւաշն ու Սա­սուն­ցի Դա­ւիթ ա­ւան­դա­վէ­պը: «Սարդ» խա­նութ­նե­րու ցան­ցը, որ մաս­նա­գի­տա­ցած է աշ­խար­հի բարձ­րո­րակ ներ­կե­րը Հա­յաս­տան ներկ­րե­լու ա­ռեւտ­րա­յին գոր­ծով, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու ար­դիւն­քին պար­զած է, որ նոյ­նիսկ եւ­րո­պա­կան ա­մե­նա­բարձ­րո­րակ ներ­կե­րը ու­նին քա­նի մը տաս­նեակ­նե­րու ե­րաշ­խիք, մինչ հան­րա­ծա­նօթ է, որ որ­դան կար­մի­րի գոյ­նը կը պահ­պա­նուի հա­զա­րա­մեակ­նե­րով եւ անվ­նաս է ա­ռող­ջու­թեան: Մին­չեւ օրս, պե­ղում­նե­րու ժա­մա­նակ տա­կա­ւին կը յայտ­նա­բե­րուին որ­դան կար­մի­րի հետ­քեր՝ հա­զա­րա­մեակ­նե­րու վա­ղե­մու­թեան հայ­կա­կան կո­թող­նե­րու ա­ւե­րակ­նե­րուն մէջ եւ հնա­գոյն մա­տեան­նե­րու է­ջե­րուն վրայ:

Ըստ Ա. դա­րու հռո­մէա­ցի բնա­գէտ Պլի­նիոս Ա­ւա­գին, Հա­յաս­տա­նէն հա­մաշ­խար­հա­յին շու­կայ ար­տա­հա­նուող հիմ­նա­կան ապ­րանք­նե­րու ցան­կը մշտա­պէս սկսած է որ­դան կար­միր ներ­կով, որ նոյ­նիսկ ոս­կիէն ա­ւե­լի ար­ժէ­քա­ւոր ե­ղած է: Այս մա­սին բազ­մա­թիւ վկա­յու­թիւն­ներ կան նաեւ հայ պատ­միչ­նե­րու եր­կե­րուն մէջ: Որ­դան կար­մի­րը նկա­տուած է աշ­խար­հի ա­մե­նէն գե­ղե­ցիկ ներ­կը, որ ստա­ցած է զա­նա­զան ա­նուա­նում­ներ, ինչ­պէս՝ «ար­քա­յա­կան ծի­րա­նի», ո­րով­հե­տեւ ա­նով կը ներ­կէին ար­քա­յա­կան ու իշ­խա­նա­կան հան­դերձ­նե­րը: Հայ­կա­կան որ­դան կար­մի­րով դրուած է հիմ­քը նաեւ «կար­միր թա­նա­քով» ստո­րագ­րու­թեան, որ ար­քա­նե­րու ու կա­թո­ղի­կոս­նե­րու մե­նաշ­նորհն էր: Նոյն ձե­ւով կը նկա­րա­զար­դէին նաեւ թան­կար­ժէք մա­գա­ղա­թեայ գիր­քերն ու ձե­ռագ­րե­րը, իսկ վա­նա­կան հա­մա­լիր­նե­րէն ներս այդ ներ­կը կը գոր­ծա­ծէին որմ­նան­կար­նե­րու հա­մար: Օգ­տա­գոր­ծուած է նաեւ թե­լե­րու կծիկ­նե­րու փուն­ջե­րը ներ­կե­լու, ո­րոնք հե­տա­գա­յին գոր­ծա­ծուած են գոր­գերն ու կար­պետ­նե­րը հիւ­սե­լու հա­մար: Հին Հա­յաս­տա­նի մէջ մե­ծար­գոյ հիւ­րը դի­մա­ւո­րե­լու ժա­մա­նակ նոր թխուած հա­ցին վրայ որ­դան կար­միր քսած են՝ այդ­պէ­սով ի ցոյց դնե­լով Հա­յաս­տան աշ­խար­հի ան­զու­գա­կան բա­րիք­նե­րը՝ հացն ու որ­դան կար­մի­րը:

Որ­դան կար­մի­րը կո­չած են նաեւ «ա­րե­ւել­քի հրաշք»: Ժա­մա­նա­կին այդ ներ­կէն նաեւ հա­կա­բոր­բո­քա­յին եւ ջեր­մու­թիւն ի­ջեց­նող դե­ղա­մի­ջոց­ներ պատ­րաս­տած են:

Ժո­ղովր­դա­կան բժշկու­թեան մէջ գոր­ծա­ծուած է նաեւ իբ­րեւ հա­մա­բեղմ­նա­ւո­րիչ: Մին­չեւ այ­սօր ալ կար­միր ներ­կե­րէն ոչ մէ­կը կրնայ մրցիլ հայ­կա­կան որ­դան կար­մի­րին հետ:

Որ­դան կար­մի­րի ներ­կա­տու­նե­րով նշա­նա­ւոր ե­ղած են միջ­նա­դա­րեան Ար­տա­շատ ու Դուին քա­ղաք­նե­րը:

Պզտիկ մի­ջատն ու ներ­կը

Յաւերժ ներ­կը, ո­րու հա­մար ո­չինչ են ժա­մա­նա­կի, լոյ­սի, ջեր­մու­թեան ու խո­նա­ւու­թեան կոր­ծա­նա­րար ու­ժե­րը, ու­նէր պատ­րաստ­ման գաղտ­նիք, ո­ր մեր նախ­նի­նե­րը սե­րուն­դ սե­րունդ միայն ընտ­րեալ­նե­րուն փո­խան­ցե­լով՝ պահ­պա­նած էին եր­կու հա­զա­րա­մեա­կէ ա­ւե­լի եւ զայն կորսն­ցու­ցին չորս հա­րիւր տա­րի ա­ռաջ:

Հայ­կա­կան հռչա­կա­ւոր այս ներ­կը կը ստա­նան Ա­րա­րա­տեան որ­դան կար­միր ըն­տա­նի­քին պատ­կա­նող մի­ջա­տէն, ո­րուն ա­նու­նը կը կրէ նաեւ ներ­կը: Իր զար­գաց­ման բո­լոր շրջան­նե­րուն որ­դան կար­միր մի­ջա­տը կար­միր է, ա­նոր մարմ­նին մէջ առ­կայ կար­մի­րի՝ բնա­կան ներ­կի շնոր­հիւ, որ կը պա­րու­նա­կէ մեծ քա­նա­կու­թեամբ բնա­նիւթ:

Որ­դան կար­մի­րը տես­նե­լու հա­մար պէտք է աշ­նան ա­ռա­ւօտ կա­նուխ եր­թալ Ա­րա­րա­տեան դաշ­տի ա­ղուտ­ներ: Այն­տեղ գտնուող ար­գե­լո­ցի մէջ ալ կա­րե­լի է նկա­տել հո­ղի վրայ քա­լող մի­ջատ­նե­րը, ո­րոնք կը հսկուին պա­հակ­նե­րու կող­մէ: Սո­վո­րա­բար ներ­կը կ՚ար­տա­հա­նուի էգ մի­ջա­տէն:

Չա­փա­հաս է­գը ան­թեւ, հաւկ­թա­ձեւ, դան­դաղ շար­ժող մի­ջատ մըն է։ Զար­մա­նա­լի է, որ դա­րեր շա­րու­նակ իր կեն­սու­նա­կու­թիւնն ու թար­մու­թիւ­նը պա­հող ներկ պա­րու­նա­կող այս մի­ջա­տին մարմ­նի հա­սա­կը ըն­դա­մէ­նը 2-12 մմ. է, լայն­քը՝ 1-6 մմ. է, կշիռ­քը՝ 2-100 մի­լիկ­րամ (մի­ջի­նը՝ 27 մի­լիկ­րամ) է: Ա­նոնք սնունդ կը ստա­նան եր­կու տե­սակ բոյ­սե­րէ՝ որ­դա­նա­խոտ (Aeluropus) եւ ե­ղէգ (Phragmites)։ Ապ­րիլ-Մա­յիս ա­միս­նե­րուն հո­ղին տա­կէն դուրս կ՚ել­լեն թրթուր­նե­րը՝ թա­փա­ռող­նե­րը, կը բարձ­րա­նան հո­ղի մա­կե­րես, կը գտնեն կե­րա­բոյ­սը եւ կը սնա­նին մին­չեւ Օ­գոս­տոս-Սեպ­տեմ­բեր ա­միս­նե­րը։ Այս ամ­բողջ ըն­թաց­քին թրթու­րը կը մնայ բոյ­սին փա­կած։ Բեղմ­նա­ւո­րուե­լէ ետք ա­նոնք կրկին կ՚անց­նին հո­ղին տակ: Հե­տաքրք­րա­կան է, որ ա­րու­նե­րը, բեղմ­նա­ւո­րում կա­տա­րե­լէն ետք կը սատ­կին, իսկ է­գե­րը՝ ձուադ­րու­մէն ետք:

Կարմ­րոր­դէն բա­ցի՝ որ­դան կար­մի­րը կը պա­րու­նա­կէ նաեւ ոզ­նիի ճարպ, մրջիւ­նի ձուեր ու շատ այլ տար­րեր: Սա­կայն խորհր­դա­ւոր ներ­կի ա­մե­նա­կար­ե­ւոր «բա­ղադ­րի­չը» ա­ղօթքն է, ո­ր պէտք է պատ­րաստ­ման ժա­մա­նակ ար­տա­սա­նել առն­ուազն ե­րեք ան­գամ: Ըստ Ար­մէն Սա­հա­կեա­նի՝ «Հին ձե­ռագ­րե­րու մէջ կը տրուին ուղ­ղու­թիւն­ներ, ո­րոնք դժուար է հաս­կա­նալ ա­ռանց սուրբ գրոց գի­տե­լիք­նե­րու: Եւ ընդ­հան­րա­պէս՝ մեր նախ­նի­նե­րը ոչ մէկ գոր­ծի սկսած են ա­ռանց նա­խա­պէս ա­ղօ­թե­լու»։

­Վե­րած­նուն­դի դա­րաշր­ջա­նին հայ­կա­կան կարմ­րաոր­դէն ար­տա­բե­րուած այս ներ­կը շատ պա­հան­ջուած էր գծագ­րիչ­նե­րուն կող­մէ. Լեո­նար­տօ տա Վին­չին, Ռամպ­րան­թը, Մի­քե­լան­ճե­լոն բարձր գնա­հա­տած են ա­նոր բա­ցա­ռիկ ո­րակ­նե­րը: Պատ­մա­կան փաստ մըն է, որ Մի­քե­լան­ճե­լո­յի նախ­նի­նե­րը՝ մօր կող­մէն, Ֆլո­րան­սա­յի բնա­կիչ­նե­րէն՝ Ռու­չե­լայ­նե­րը 13-րդ դա­րուն հարս­տա­ցած եւ փառ­քի հա­սած են՝ «Ա­րե­ւել­քի մէջ բա­ցա­յայ­տե­լով հրա­շա­լի կար­միր ներ­կին գաղտ­նի­քը»:

13-րդ դա­րուն, պե­տա­կա­նու­թեան կորս­տեան հետ, որ­դան կար­մի­րի ար­տադ­րու­թիւ­նը Հա­յաս­տա­նի մէջ ան­կում ապ­րած է: Եւ գրե­թէ դադ­րած է 16-17-րդ դա­րե­րուն, երբ հա­մաշ­խար­հա­յին շու­կա­յի մէջ յայտ­նուած է մեք­սի­կա­կան կարմ­րաոր­դը, որ հա­կա­ռակ ա­նոր, որ չա­փե­րով պզտիկ էր հայ­կա­կա­նէն, սա­կայն ա­ւե­լի բե­ղուն էր՝ տա­րե­կան հինգ ան­գամ սե­րունդ կու տար, այն պա­րա­գա­յին, երբ ա­րա­րա­տեան տե­սա­կը սե­րունդ կու տայ տա­րին միայն մէկ ան­գամ: Բա­ցի այդ, հայ­կա­կան կարմ­րաոր­դին հա­մե­մատ, մեք­սի­կա­կա­նը ա­ւե­լի քիչ ճար­պեր կը պա­րու­նա­կէ, որ ա­ւե­լի դիւ­րին կը դարձ­նէր ներ­կի ար­տադ­րու­թիւ­նը: Ար­տադ­րու­թիւ­նը ան­կում ապ­րե­լէ ետք միայն ո­րոշ հայ­կա­կան վան­քե­րու մէջ տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կէին սե­փա­կան կա­րիք­նե­րու հա­մար ներկ պատ­րաս­տել:

Իսկ 19-րդ դա­րուն, երբ յայտ­նա­բե­րուե­ցան ար­հես­տա­կան ներ­կե­րը, հայ­կա­կան այդ ե­զա­կի յայտ­նա­գոր­ծու­մը մղուե­ցաւ ե­տին կարգ եւ այ­սօր ա­նոր ամ­բող­ջա­կան բա­ղադ­րու­թիւ­նը չէ պահ­պա­նուած:

1830 թուա­կա­նին որ­դան կար­մի­րի ու­սում­նա­սի­րու­թեան նպա­տա­կով Հա­յաս­տան գոր­ծու­ղուած է Փե­թերս­պուր­կի Գի­տու­թիւն­նե­րու ա­կա­դե­միոյ ա­կա­դե­մի­կոս, յայտ­նի գիտ­նա­կան՝ Իո­սիֆ Կա­մել: Ա­նոր հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րու ար­դիւն­քին հիմ­նա­ւոր աշ­խա­տու­թիւն հրա­տար­կուած է ռու­սե­րէն եւ գեր­մա­նե­րէն լե­զու­նե­րով: Գիտ­նա­կա­նին մա­կա­նու­նը յա­ւեր­ժա­ցուած է ա­րա­րա­տեան կարմ­րաոր­դի լա­տի­նե­րէն ա­նուան մէջ՝ PorphyrophoraHamelii:

19-րդ դա­րու սկիզ­բին որ­դան կար­մի­րի բա­ղադ­րու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նե­լու փոր­ձեր կա­տա­րած է Սուրբ Էջ­միած­նի Մայր Տա­ճա­րի վար­դա­պետ Տ. Ի­սա­հակ Տէր-Գրի­գո­րեան՝ շա­րու­նա­կե­լով միջ­նա­դա­րեան ման­րան­կա­րիչ՝ Սա­հակ Ծաղ­կա­րա­րի ա­ւան­դոյթ­նե­րը: Ան յա­ջո­ղած է ստա­նալ քիչ քա­նա­կու­թեամբ ներկ, որ գոր­ծա­ծուած է ման­րան­կար­չու­թեան, կա­թո­ղի­կո­սա­կան կնի­քի եւ ձե­ռագ­րե­րու նկա­րա­զարդ­ման հա­մար:

20-րդ դա­րու 30-ա­կան­նե­րուն խորհր­դա­յին կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը նոյն­պէս փոր­ձած է որ­դան կար­մի­րի ար­տադ­րու­թիւ­նը կի­րա­ռել: Սա­կայն այդ մէ­կը ի­րա­կա­նու­թիւն չէ դար­ձած, ո­րով­հե­տեւ պա­տե­րազ­մը խո­չըն­դո­տած է բո­լոր ծրա­գիր­նե­րը: Ա­րա­րա­տեան որ­դան կար­մի­րի ու­սում­նա­սիր­ման նա­խա­գի­ծը կրկին կեան­քի կո­չուած է 1971 թուա­կա­նին, սա­կայն ար­դիւ­նա­բե­րա­կան չա­փե­րու չէ հա­սած:

Այ­սօր Հա­յաս­տա­նի մէջ որ­դան կարմ­րա­ներ­կի ար­տադ­րու­թիւն չկայ, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ կարմ­րա­ներկ պա­րու­նա­կող մի­ջատ­նե­րը կը գտնուին ոչն­չաց­ման եզ­րին: Միայն ան­հատ­ներ են, որ փոր­ձած են ան­հա­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րով վե­րա­կանգ­նել հնա­գոյն ներ­կի ար­տադ­րու­թիւ­նը, սա­կայն ներ­կը եր­կար չէ պահ­պա­նուած: Պատ­ճառ­նե­րէն մէ­կը այ­սօ­րուան մի­ջատ­նե­րուն մէջ առ­կայ ճար­պի մեծ քա­նակն է, որ յայտ­նի չէ, թէ ո՛ր գաղտ­նի­քով, ե­փե­լու ժա­մա­նակ հա­նած են մեր նախ­նի­նե­րը:

Որ­դան կար­մի­րը այ­սօր ա­պա­կեայ տար­րա­նե­րու մէջ պահ­պա­նուած է Հա­յոց ձե­ռագ­րե­րու Մա­տե­նա­դա­րա­նին մէջ, ո­րու մէջ պա­հուող ձե­ռագ­րե­րու նկա­րա­զար­դում­նե­րու ժա­մա­նակ ալ հայ ծաղ­կող­նե­րը կի­րա­ռած են ներ­կը: Ներ­կը կեն­դա­նաց­նե­լու գոր­ծով կը զբա­ղի Մա­տե­նա­դա­րա­նի Բժշկու­թեան եւ բնա­գի­տու­թեան բաժ­նի ա­ւագ գի­տաշ­խա­տող, կեն­սա­բա­նա­կան գի­տու­թիւն­նե­րու թեկ­նա­ծու, բժիշկ-դի­մա­յար­դար Ար­մէն Սա­հա­կեան: Ան Մա­տե­նա­դա­րա­նի ձե­ռագ­րե­րու մէ­ջէն վեր­ծա­նե­լու սկսած է հնա­գոյն բա­ղադ­րա­տոմ­սե­րը, ո­րու շնոր­հիւ կրցած է ստա­նալ որ­դան կար­մի­րի ո­րոշ ե­րանգ­ներ:

Մա­տե­նա­դա­րա­նի մէջ կը վե­րա­կանգ­նուի որ­դա­նով կա­ւէ ի­րեր զար­դա­րե­լու եւ ման­րան­կար­ներ կա­տա­րե­լու հնա­գոյն ա­ւան­դոյ­թը: Տասն տա­րուան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու եւ ծած­կագ­րե­րու վեր­ծան­ման շնոր­հիւ Ար­մէն Սա­հա­կեան կրցած է գաղտ­նա­զեր­ծել շատ բա­ղադ­րա­տոմ­սեր եւ ա­տոն­ցով պատ­րաս­տել մաշ­կը սնու­ցող-թար­մաց­նող, կնճիռ­նե­րու յա­ռա­ջա­ցու­մը կան­խող իւ­րա­յա­տուկ գե­ղա­րար մի­ջոց­ներ։ Ա­տոնք հայ­կա­կան ապ­րան­քա­նիշ դառ­նա­լու բո­լոր նա­խադ­րեալ­նե­րը ու­նին եւ ու­նակ են ու­րոյն ո­րակ­նե­րով զար­մաց­նել աշ­խար­հի գե­ղա­րար­նե­րը:

Միջ­նա­դա­րեան ձե­ռագ­րե­րէ քա­ղուած բա­ղադ­րա­տոմ­սով պատ­րաս­տուած «Որ­դան կար­միր» կո­չուող վար­դա­գոյն քսու­քը, իւ­ղը եւ հե­ղու­կը բժիշկ-դե­ղա­գոր­ծի մե­ծա­գոյն յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րէն մին է: Ճիշդ է չնչին ու խորհր­դան­շա­նա­կան քա­նա­կու­թեամբ կը պատ­րաս­տուին, սա­կայն մեծ պա­հան­ջարկ ու­նին սպա­ռող­նե­րու շրջա­նա­կին մէջ:

Տա­կա­ւին 1987 թուա­կա­նին Ար­մա­ւի­րի մար­զին մէջ ստեղ­ծուած է «Որ­դան կար­միր» ար­գե­լո­ցը, ուր աշ­խա­տանք­ներ կը տա­րուին այդ մի­ջա­տը ար­հես­տա­կան պայ­ման­նե­րու մէջ բազ­մաց­նե­լու եւ ար­դիւ­նա­բե­րա­կան նպա­տակ­նե­րով գոր­ծա­ծե­լու ուղ­ղու­թեամբ: Այժմ ար­գե­լո­ցի աշ­խա­տանք­նե­րը ար­դիւնք մը չեն ար­ձա­նագ­րած, քա­նի որ կարմ­րաոր­դե­րուն քա­նա­կը ան­հընդ­հատ կը նուա­զի:

Այ­սօր Բնա­պահ­պա­նու­թեան մի­ջազ­գա­յին միու­թեան Կար­միր ցու­ցա­կի չա­փո­րո­շիչ­նե­րով որ­դան կար­միր մի­ջա­տը գնա­հա­տուած է որ­պէս ճգնա­ժա­մա­յին վի­ճա­կին մէջ գտնուող տե­սակ:

ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ին ա­ռա­ջարկ ներ­կա­յաց­նե­լով՝ հա­յե­րը յոյս ու­նին նախ վե­րա­դարձ­նել հայ­կա­կան որ­դան կար­մի­րի հայ­կա­կան հռչա­կը եւ զայն կրկին տա­րա­ծել աշ­խար­հով մէկ, եւ երկ­րորդ՝ ու­շադ­րու­թիւն հրա­ւի­րել ներկ ստա­նա­լու հնա­դա­րեան ճիւ­ղը Հա­յաս­տա­նի մէջ զար­գաց­նե­լու, ինչ որ բնա­պահ­պա­նա­կան մեծ նշա­նա­կու­թեան ներ­կե­րու ար­տադ­րու­թեան սկիզբ կրնայ ըլ­լալ: Ժա­մա­նա­կին այս անն­շան որ­դե­րու շնոր­հիւ աշ­խար­հի զա­նա­զան եր­կիր­նե­րու թա­գա­ւոր­ներ ի­մա­ցած են ի­րենց հա­մար ան­ծա­նօթ Հա­յաս­տա­նի մա­սին։

Որ­դան կար­մի­րի մա­սին գրած են Մով­սէս Խո­րե­նա­ցին, Ղա­զար Փար­պե­ցին, հաս­տա­տե­լով, որ այս որ­դը միայն Ա­րա­րա­տեան գա­ւա­ռի մէջ կ՚ըլ­լայ՝ Ե­րասխ գե­տի եր­կու ա­փե­րուն փռուած դաշ­տե­րու մէջ, ինչ­պէս նաեւ Խոր վի­րա­պի կող­մե­րուն։ Պատ­միչ­նե­րը նոյն­պէս կը տե­ղե­կաց­նեն, որ 275 թուին պար­սից շահ Ա­րե­ղիա­նոս կայս­րին ծի­րա­նա­գոյն բա­նուածք մը ու­ղար­կած է որ­պէս ըն­ծայ, ո­րու սքան­չա­տե­սիլ գոյ­նը այն­քան կը զար­մաց­նէ ա­մէն բան տե­սած կայս­րը, որ ան­պայ­ման կ՚ու­զէ գիտ­նալ ա­տոր հայ­րե­նի­քը:

Այդ­պէս որ­դան կար­մի­րը տա­րա­ծուած է երկ­րէ եր­կիր, եւ այ­սօր կրկին կրնայ նոր յաղ­թար­շա­ւի մը սկսիլ:

ԱՐ­ՔԱ­ՅԱ­ԿԱՆ ԲԱ­ԼԱ­ՍԱՆ

Մա­տե­նա­դա­րա­նի գի­տաշ­խա­տող  Ար­մէն Սա­հա­կեան վե­րա­կանգ­նած է ոչ միայն որ­դան կար­մի­րը, այլ նաեւ՝ աշ­խա­տանք­ներ տա­րած է վե­րա­կանգ­նե­լու հայ­կա­կան հին ձե­ռագ­րե­րու մէջ գաղտ­նագ­րուած ու պա­հուած «Ար­քա­յա­կան» ա­նու­նով բա­լա­սան-ըմ­պե­լի­քը, որ պատ­րաս­տուած է հայ թա­գա­ւոր­նե­րու ե­ռանդն ու ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար։ Ան ու­նի դի­մադ­րո­ղա­կա­նու­թիւ­նը ամ­րապն­դող եւ վա­րակ­նե­րուն դի­մա­կա­յե­լու ազ­դե­ցու­թիւն։ Ըստ ձե­ռագ­րե­րու մէջ նշուած յատ­կու­թիւն­նե­րու, նաեւ կը կար­գա­ւո­րէ նիւ­թա­փո­խա­նա­կու­թիւ­նը, կը բա­րե­լա­ւէ ինք­նազ­գա­ցո­ղու­թիւ­նը, շնչա­ռա­կան, ա­ղես­տա­մոք­սա­յին, նեար­դա­յին եւ սրտա­նօ­թա­յին հա­մա­կար­գե­րու աշ­խա­տան­քը։ Միջ­նա­դա­րեան բժիշկ­նե­րու բնո­րոշ­մամբ՝ «կը կազ­դու­րէ եւ կ՚ու­րա­խաց­նէ սիր­տը»:

Ժա­մա­նա­կին այդ բա­ղադ­րա­տոմ­սը պատ­րաս­տած են  հա­յոց թա­գա­ւոր­նե­րու ար­քու­նի­քի բժիշկ­նե­րը: Բա­լա­սա­նի բա­ղադ­րու­թեան հիմ­քին մէջ կայ հայ­կա­կան ա­լո­ճե­նիի (վար­դազ­գի­նե­րու ըն­տա­նի­քին պատ­կա­նող թուփ է կամ ոչ-մեծ ծառ փշոտ ճիւ­ղե­րով) պտուղ­նե­րու թո­րուած­քը, ո­րուն ա­ւել­ցուած են Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի բու­ժիչ ու ա­նոյ­շա­բոյր յի­սուն­չորս բոյ­սե­րը, ա­րա­րա­տեան որ­դան կար­մի­րը եւ լեռ­նա­յին բնա­կան մեղ­րը:

Բա­ղադ­րիչ­նե­րը խառ­նե­լէ յե­տոյ զան­գուա­ծը ճիշդ ե­րեք տա­րի ի պահ դրուած է Վա­յոց ձո­րի «Ճգնա­ւոր» քա­րայր-մե­նաս­տա­նէն ներս՝ կա­ղի­նէ տա­կառ­նե­րու մէջ: Եւ մինչ բա­լա­սա­նը կը հա­սուն­նար` քա­րայ­րի մէջ պար­բե­րա­բար բժշկա­րար ա­ղօթք­ներ ը­սուած են, ին­չը, ըստ ձե­ռա­գիր մա­տեան­նե­րու, ա­ւե­լի զօ­րե­ղա­ցու­ցած է ըմ­պե­լի­քի բու­ժիչ յատ­կու­թիւն­նե­րը:

Ի դէպ, հայ մաս­նա­գէ­տը լեռ­նա­յին հա­զուա­գիւտ բոյ­սե­րը կը հա­ւա­քէ ու կը մշա­կէ նոյն­պէս կը կա­տա­րէ ձե­ռագ­րե­րու մէջ նշուած ծի­սա­կար­գով՝ լուս­նա­յին ո­րո­շա­կի օ­րե­րու, որ ա­ւե­լի կ՚ուժգ­նաց­նէ ըմ­պե­լի­քի օգ­տա­կա­րու­թիւ­նը, կ՚ա­ւելց­նէ անկրկ­նե­լի բոյրն ու հա­մը:

Բաց աս­տի, Ար­մէն Սա­հա­կեան ծնած է 25 Յու­լիս 1962 թուա­կա­նին, Ե­րե­ւան։ Մա­տե­նա­դա­րա­նի մէջ կ՚աշ­խա­տի 1991 թուա­կա­նէն ի վեր։ Իսկ 1993 թուա­կա­նին Ե­րե­ւա­նի ար­ուար­ձան­նե­րու ե­կե­ղե­ցի­նե­րէն մէ­կուն մէջ ծա­ռա­յած է որ­պէս սար­կա­ւագ։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ