ԳԻՏԱԿՑԵԼՈՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ՇԱՀԸ

Ինչ­պէս յայտ­նած էինք, վեր­ջերս, Ե­րե­ւա­նի մէջ վե­րահ­րա­տա­րա­կուե­ցաւ Հան­րա­յին հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թեան լրագ­րող, հե­ռուս­տա­հա­ղոր­դա­վար, քա­ղա­քա­կան գի­տու­թիւն­նե­րու թեկ­նա­ծու, Տոց. Աբ­րա­համ Գաս­պա­րեա­նի «Ներ­քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րու ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի մէ­ջ» աշ­խա­տու­թիւ­նը, որ մաս­նա­գի­տա­կան խոր ու հան­գա­մա­նա­լից անդ­րա­դարձ մըն է Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի յետ­գա­ղու­թա­յին շրջա­նին՝ մին­չեւ 21-րդ դա­րու ա­ռա­ջին տաս­նա­մեա­կը:

Գիր­քը ար­ժա­նա­ցած է մաս­նա­գի­տա­կան բարձր գնա­հա­տան­քի՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ եւ այ­լուր, մա­նա­ւանդ Լի­բա­նա­նի մէջ, ուր քա­ղա­քա­գէտ­ներ ար­ժե­ւո­րած են յատ­կա­պէս հե­ղի­նա­կին մօ­տե­ցու­մը՝ մեր­ձա­ւո­րա­րե­ւե­լեան քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը ներ­կա­յաց­նե­լու հե­տաքրք­րա­կան ո­ճով ու մե­թո­տա­բա­նու­թեամբ: Աբ­րա­համ Գաս­պա­րեան գիր­քին մէջ ներ­կա­յա­ցու­ցած է Թուր­քիոյ, Սու­րիոյ, Լի­բա­նա­նի, Իս­րա­յէ­լի, Պա­ղես­տի­նի, Ի­րա­քի, Ե­գիպ­տո­սի, Ծո­ցի եր­կիր­նե­րու ու մեր­ձա­ւո­րա­րե­ւե­լեան այլ պե­տու­թիւն­նե­րու ներ­քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րուն, տա­րա­ծքաշր­ջա­նին վրայ ա­նոնց մի­ջազ­գա­յին դե­րա­կա­տար­նե­րու ազ­դե­ցու­թեան, իս­լա­մա­կա­նու­թեան քա­ղա­քա­կա­նաց­ման, ա­րա­բա-իս­րա­յէ­լեան հա­կա­մար­տու­թեան հիմ­նախն­դիր­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ գի­տա­կան յօ­դուած­ներ՝ ու­սում­նա­սի­րե­լով նաեւ ա­րաբ գիտ­նա­կան­նե­րուն գաղտ­նա­զեր­ծած փաս­տա­թուղ­թե­րը, ո­րոնք լոյս կը սփռեն մեր­ձա­ւո­րա­րե­ւե­լեան քա­ղա­քա­կան ո­րոշ գոր­ծըն­թաց­նե­րուն վրայ:

Աբ­րա­համ Գաս­պա­րեա­նի հետ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի հան­դիպ­ման ըն­թաց­քին զրու­ցած ենք հա­յաս­տա­նեան ներ­քա­ղա­քա­կան վեր­ջին ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն մա­սին։ Իսկ հար­ցազ­րոյ­ցին այս բա­ժի­նով կը ներ­կա­յաց­նենք գիր­քին մա­սին հե­ղի­նա­կին նկա­տա­ռում­նե­րը: Նշենք, որ գիր­քին վա­ճառ­քէն գո­յա­ցած ամ­բողջ հա­սոյ­թը պի­տի ուղ­ղուի սահ­մա­նա­մերձ Չո­րա­թան գիւ­ղի դպրո­ցին:

-Ո­րո՞ւն ուղ­ղուած է գիր­քը եւ դա­տե­լով ա­ռա­ջին ար­ձա­գանգ­նե­րէն, ար­դեօք գիր­քը գտա՞ւ իր հաս­ցէա­տէ­րը:

-Գիր­քը ու­նի ճշգրիտ հաս­ցէա­տէր՝ մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու, ա­րե­ւե­լա­գի­տու­թեան, քա­ղա­քա­գի­տու­թեան, դի­ւա­նա­գի­տու­թեան բաժ­նի ու­սա­նող­նե­րէն մին­չեւ քա­ղա­քա­կան լրագ­րու­թեան մաս­նա­գէտ­ներ…: Մեր­ձա­ւո­րա­րե­ւե­լեան հար­ցե­րով հե­տաքրք­րուած բո­լոր տա­րի­քի մար­դոց հա­մար պարզ ու ըն­թեռ­նե­լի ո­ճով գրուած գիրք մըն է, ուր չկան բարդ նա­խա­դա­սու­թիւն­ներ, ո­րոնք կար­դա­լով մարդ կը բար­դոյ­թա­ւո­րուի:

Այս գիր­քը ին­ծի հա­մար ալ լուրջ մար­տահ­րա­ւէր մըն է, քա­նի որ ա­նոր վրայ աշ­խա­տած եմ մօ­տա­ւո­րա­պէս մէ­կու­կէս տաս­նա­մեակ, երկ­րորդ հրա­տա­կու­թիւնն է, այս ան­գա­մուա­նը, վե­րահ­րա­տա­րա­կուե­ցաւ Հան­րա­յին հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թեան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ:

-Ձե­զ ին­չո՞ւ հե­տաքրք­րած է քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը եւ կար­ծեմ շատ փոքր տա­րի­քէն հե­տաքրք­րուած էք այս հար­ցե­րով:

-Ես քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ սկսած եմ լրջա­գոյնս հե­տաքրք­րուիլ տա­սը տա­րե­կա­նիս: Երբ կեն­սագ­րու­թիւնս կը թեր­թէի, թէ Սու­րիոյ մէջ ի՞նչ ճա­նա­պարհ ան­ցած եմ, կը տես­նէի բազ­մա­կի շփում­ներս երկ­րին մէջ բնա­կող զա­նա­զան ազ­գա­յին, կրօ­նա­կան հա­մայնք­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հետ՝ կեն­ցա­ղա­յի­նէն սկսեալ մին­չեւ նեղ մաս­նա­գի­տա­կան, թիւրք­մէն­նե­րէն մին­չեւ քիւր­տեր, մին­չեւ իս­լա­մա­կան տար­բեր դա­ւա­նանք­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, սիւն­նի­ներ, շիի­ներ, ա­լե­ւի­ներ, թուրք ա­լե­ւի­ներ…: Բո­լո­րին հետ շփում ու­նե­ցած եմ, մաս­նակ­ցած եմ ա­նոնց կրօ­նա­կան ու ազ­գա­յին բո­լոր ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րուն՝ թաղ­մա­ն ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րէն մին­չեւ այլ ծէ­սեր: Տասն­չորս տա­րե­կա­նիս ար­դէն ո­րո­շած էի, որ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը պի­տի ըլ­լայ իմ ուս­ման թի­րա­խը, իսկ մաս­նա­գի­տու­թիւնս՝ քա­ղա­քա­գէտ, եւ այդ տա­րի­քէն իսկ ար­դէն կը մտա­ծէի ու­նե­նալ աշ­խա­տու­թիւն մը, որ կը կազ­մուի զիս յու­զող բո­լոր հար­ցե­րու գի­տա­կան հիմ­քե­րը ո­րո­նե­լով: Գծած ու­ղիովս ըն­թա­ցայ ու ըն­դու­նուե­ցայ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի քա­ղա­քա­գի­տու­թեան բա­ժի­նը:

-Ո՞ր թե­մա­նե­րով սկսաք ձեր ա­ռա­ջին ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րուն:

-Ա­ռա­ջին տա­րուը­նէ սկսեալ, ին­ծի հա­մար ա­մե­նա­հե­տաքրք­րա­կա­նը, բնա­կա­նա­բար, դար­ձաւ Թուր­քիան: Որ­պէս հայ, որ­պէս ա­պա­գայ մաս­նա­գէտ եւ որ­պէս ո­րոշ հար­ցե­րու մէջ շատ նեղ նրբու­թիւն­ներ գիտ­ցող մարդ մը, պէտք էր այդ բո­լո­րը գի­տա­կան հիմ­քե­րու վրայ դնել: Թուր­քիա­յով սկսայ, եւ իմ բո­լոր գի­տա­կան աշ­խա­տու­թիւն­ներս նուի­րուե­ցան Թուր­քիոյ: Պարզ է, որ Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քը, ուր­կէ կու գա­յի, բնա­կա­նա­բար գրպանս դրած էի, ո­րով­հե­տեւ Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քը ամ­բողջ աշ­խար­հի քա­ղա­քա­կան լրջա­գոյն գոր­ծըն­թաց­նե­րուն հիմքն է: Մենք չենք գի­տակ­ցիր այդ մէ­կը, բայց այդ­պէս է: Աշ­խա­տու­թեանս մէջ ալ այդ մէ­կը հիմ­նա­ւո­րած եմ: Մե­տաք­սի ճա­նա­պար­հը ընդ­հա­տող գլխա­ւոր օ­ղակն է, այ­սինքն տնտե­սա­կան գլխա­ւոր հան­գոյ­ցը, որ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հիմ­քը կը հան­դի­սա­նայ: Նաեւ՝ ար­ժէք­նե­րու են­թամ­շա­կու­թա­յին դաշ­տի ա­մե­նա­հե­տաքրք­րա­կան դաշտն է՝ խաչ­մե­րու­կը, ուր ա­մէն տե­սա­կի սո­վո­րու­թիւն­նե­րու ա­ւան­դու­թիւն­նե­րու ա­կա­նա­տե­սը կրնաս ըլ­լալ: Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քը միազգ՝ մո­նոէթ­նիք տա­րա­ծքաշր­ջան մը չէ, որ չհե­տաքրք­րէ ոե­ւէ մէ­կը: Օ­րի­նակ՝ Հա­յաս­տա­նը այդ տե­սան­կիւ­նէն ան­հե­տաքր­քիր է մի­ջազ­գա­յին քա­ղա­քա­գի­տու­թեան մէջ, մենք մո­նոէթ­նիք եր­կիր մըն ենք, այս­տեղ մեծ հա­շուով շա­հե­րու բա­խում չկայ, կայ մեծ հա­շուով ազ­գա­յին խնդիր, ու մենք չու­նինք ռազ­մա­կան լե­զուով պայ­մա­նա­կան հա­կա­ռա­կորդ­ներ, մենք ու­նինք ճշգրիտ հա­կա­ռա­կորդ մը:

Թուր­քիան էր ա­մե­նէն ա­ռա­ջին ու­սում­նա­սի­րու­թեանս նիւ­թը, եւ տա­կա­ւին փոքր էի, կը յի­շեմ Քե­նան Էվ­րէ­նի յե­ղաշր­ջու­մը, ա­նոր հե­տե­ւանք­նե­րը: Կը տես­նէի, թէ Սու­րիոյ ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ինչ­պի­սի՞ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն կը վա­րէ Թուր­քիոյ հետ ա­ռըն­չուե­լու ժա­մա­նակ, եւ այդ բո­լո­րը, իբ­րեւ հայ, ին­ծի հա­մար հե­տաքրք­րա­կան էր: Ճիշդ է, եւ մեր տան մէջ ու այ­լուր Թուր­քիա, Թուր­քիա լսե­լով, այդ ա­մէ­նը պի­տի ազ­դէր հար­կաւ: Հե­տա­գա­յին այդ ամ­բող­ջը գի­տա­կան հիմ­քե­րու վրայ դնե­լով պի­տի փնտռէի, գտնէի՝ ին­չո՞ւ այդ­պէս է եւ ի՞նչ հե­ռան­կար կրնայ ու­նե­նալ:

-Իսկ Սու­րիոյ այ­սօ­րուան ի­րա­վի­ճա­կը կան­խա­տե­սե­լի՞ էր:

-Ին­ծի հա­մար՝ ա­յո: Երբ Սու­րիա­յէն դուրս կ­­՚ել­լէի, կը տես­նէի ա­մէն ինչ. գի­տէի, որ այդ պե­տու­թիւ­նը պի­տի քան­դուի: Ա­ռա­ջին­նե­րէն մէ­կը ե­ղած եմ, որ ը­սած եմ այդ պե­տու­թիւ­նը սո­դոմ-գո­մոր պի­տի ըլ­լայ, ոչ թէ որ­պէս նոսթ­րա­տա­մու­սեան գու­շա­կու­թիւն, այլ՝ հոն ապ­րե­լով եւ տես­նե­լով՝ թէ մէկ խմբա­ւո­րու­մը միւ­սին նկատ­մամբ ի՞նչ ա­տե­լու­թիւն ու­նի, ի­րա­րու հան­դէպ ի՞նչ դա­ւեր կը նիւ­թեն եւ այլն եւ այլն, ես այս ա­մէ­նը կը տես­նէի: Երբ որ ա­մե­րի­կեան դաշ­նակ­ցա­յին (coalition) ու­ժե­րը մտան Ի­րաք, ես «Նո­յեան տա­պա­ն­»ին մէջ կ­­՚աշ­խա­տէի, «Նո­յեան տա­պա­ն­»ի ցայ­տուն մէկ տո­ղին մէջ (highlights) շատ պարզ ձե­ւով ար­տա­յայ­տուած էի, որ յա­ջորդ քայ­լը պի­տի ըլ­լայ նո­րըն­տիր նա­խա­գահ Պե­շար Է­սա­տի հան­դէպ քա­ղա­քա­կան այն մեծ փոր­ձին կի­րա­ռու­մը, որ ան զօր­քե­րը պէտք է Լի­բա­նա­նէն հա­նէ, եւ յա­ջորդ թի­րա­խը պի­տի ըլ­լայ Սու­րիան: Աշ­խա­տու­թեանս մէջ, հիմ­նա­ւո­րած եւ ներ­կա­յա­ցու­ցած եմ, թէ Սու­րիոյ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան այ­լընտ­րանք­նե­րը ո­րոնք էին։ Երբ 2009 թուա­կա­նին Պե­շար Է­սա­տը այ­ցե­լած էր Հա­յաս­տան, ա­նոր մամ­լոյ խօս­նակ Պու­սէյ­նէ Շահ­պա­նին հետ զրոյ­ցի մը ըն­թաց­քին ը­սի, որ ձեր ընտ­րած բա­րե­կամ­նե­րուն հետ ձեր մեր­ձե­ցու­մը պի­տի յան­գեց­նէ Սու­րիոյ մէջ իշ­խա­նա­փո­խու­թեան փոր­ձին: Ան խնդաց, եւ ըն­դա­մէ­նը վեց ա­միս ետք ար­դէն տե­սանք ի­րենց ընտ­րած բա­րե­կա­մին կե­ցուած­քը՝ Սու­րիոյ նկատ­մամբ:

Ես կ­­՚ու­զէի, որ մա­նա­ւանդ ու­սա­նող­նե­րը, գիրքս կար­դա­լով, կա­րե­նան ճիշդ ձե­ւով հասկ­նալ ու գնա­հա­տե, թէ ի՞նչ գոր­ծըն­թաց­ներ տե­ղի կ­­՚ու­նե­նան այդ շատ հե­տաքրք­րա­կան տա­րա­ծքաշր­ջա­նին մէջ:

-Խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րէն ի վեր այս հար­ցե­րը ե­ղած են հայ մաս­նա­գէտ­նե­րու ու­շադ­րու­թեան կեդ­րո­նին, իսկ հայ ա­րա­բա­գէտ­նե­րը, ա­րե­ւե­լա­գէտ­նե­րը ինչ­պէ՞ս ըն­դու­նե­ցին Ձեր աշ­խա­տու­թիւ­նը:

-Գիր­քը ան­ցած է շատ լուրջ փոր­ձաքն­նու­թե­նէ, ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի մէջ: Փոր­ձա­գէտ­նե­րէն չոր­սը ե­ղած են Լի­բա­նա­նէն, ո­րոնք սերն­դա­կի­ցը ե­ղած են բո­լոր գոր­ծըն­թաց­նե­րուն, ո­րոնց մա­սին անդ­րա­դար­ձած եմ. մէ­կը ե­ղած է Հա­յաս­տա­նէն, որ քա­ղա­քա­գի­տա­կան մե­թո­տա­բա­նու­թեան լրջա­գոյն մաս­նա­գէտ­նե­րէն է: Ա­նոնք գնա­հա­տած են աշ­խա­տու­թեան լե­զուն, որ­պէս հե­տա­զօ­տու­թեան յար­մար լե­զու մը: Հա­մալ­սա­րա­նի մի­ջազ­գա­յին յա­րա­բե­րու­թեան գի­տա­կան խոր­հուր­դին կող­մէ գիր­քը ե­րաշ­խա­ւո­րուած է ու պատ­րաս­տուած հրա­տա­կու­թեան:

-Իսկ իբ­րեւ մաս­նա­գէտ, Ձեր հե­տա­գայ ու­սում­նա­սի­րու­թեան նիւ­թե­րը ո­րո՞նք պի­տի ըլ­լան:

-Հե­տա­գա­յին պի­տի կեդ­րո­նա­նամ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու տե­սու­թին­նե­րուն վրայ: Այդ ա­ռու­մով կրկին ա­ռաջ­նա­յի­նը Թուր­քիան է, ան­շուշտ Իս­րա­յէ­լը եւս մաս­նա­գի­տա­կան տա­րեր­քիս մէջ է (ինչ­պէս նաեւ՝ Ե­գիպ­տո­սը), եւ այդ ա­ռու­մով շատ հե­տաքրք­րա­կան հա­մե­մա­տա­կան­ներ ան­ցու­ցած եմ Թուր­քիա-Իս­րա­յէլ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն գի­ծով:

-Կրկին գա­լով ան­ցած ա­միս Ե­րե­ւա­նի մէջ տե­ղի ու­նե­ցած ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն, ի՞նչ կրնանք ը­սել հայ վեր­լու­ծա­բան­նե­րուն, մաս­նա­գէտ­նե­րուն գնա­հատ­ման ա­ռու­մով: Կար­ծես կրկին զի­րար քննա­դա­տե­լու, մե­ղադ­րե­լու, ծաղ­րե­լու ա­լիք մը բարձ­րա­ցաւ, բայց եր­բեք տե­ղի ու­նե­ցա­ծը լրջա­գոյնս վեր­լու­ծե­լու ջանք չգոր­ծադ­րուե­ցաւ:

-Ծաղ­րանքն ու հեգ­նան­քը, ըստ իս, տաս­նա­մեակ­նե­րու քծնան­քի հե­տե­ւանք են: Մեր քա­ղա­քա­կան «հարս­տու­թիւ­նը» ե­ղած է քծնան­քը: Իմ ա­մե­նէն մեծ ցա­ւը, որ կ­­՚ը­սեմ եւ մար­դիկ չեն հասկ­նար, այն ար­մա­տա­ցած մտայ­նու­թիւնն է, որ ի վեր­ջոյ այս մէկ կտոր հո­ղը կրնանք յանձ­նել Ռու­սաս­տա­նին, որ­պէս­զի ան պա­հէ: Երբ զօ­րա­վա­րէն մին­չեւ շար­քա­յին քա­ղա­քա­ցին հո­գիին խոր­քը ու­նի այդ մէ­կը՝ «լաւ ու­տենք, թա­լա­նենք, մէկ է՝ ռուս­ե­րը կը պա­հեն այս մէկ կտոր հո­ղը» եւ այդ մտայ­նու­թեամբ կ­­՚ապ­րի, ան­կաս­կած այս պի­տի ըլ­լար հե­տե­ւան­քը: Կրկնեմ՝ մեր լրջա­գոյն թե­րու­թիւ­նը ազ­գա­յին հիմ­քի վրայ կրթու­թեան եւ դաս­տիա­րա­կու­թեան պա­կասն է որ կայ: Այ­սօր բո­լո­րը ի­րենց ի­րա­ւունք կը վե­րա­պա­հեն զի­րար քննա­դա­տե­լու, որ­պէս եզ­րա­կա­ցու­թիւն տե­ղին է յի­շել Թո­մաս Հոփ­սի «բո­լո­րը կը պա­տե­րազ­մին բո­լո­րին դէ­մ» տե­սու­թիւ­նը:

Ա­յո, մենք Ռու­սաս­տա­նէն բա­ցի այ­լընտ­րանք չու­նինք եւ չենք ալ ու­նե­նար յա­ռա­ջի­կայ տաս­նա­մեակ­նե­րուն, բայց այս մէ­կը գի­տակ­ցե­լէ ետք պէտք է մեր սե­փա­կան դիր­քե­րը զօ­րաց­նենք եւ պատ­շաճ ձե­ւով բա­նակ­ցինք ի­րենց հետ: Պէտք է բա­նակ­ցիլ ազ­գա­յին շա­հը գի­տակ­ցե­լով, ոչ թէ ապ­րինք այն մտայ­նու­թեամբ, որ այս եր­կի­րը կրնան պա­հել որ­պէս «ֆորտ փոս­տ», որ­պէս Ռու­սաս­տա­նի հա­րաւ-ա­րեւմ­տեան մարզ:

Իմ կեան­քի ա­ռա­քե­լու­թիւն­նե­րէն մէ­կը իմ գի­տա-ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծու­նէու­թիւնն է, ուր ա­մե­նաընդ­դի­մա­դիր­նե­րէն մին­չեւ ա­մե­նաիշ­խա­նա­մէտ ու­սա­նո­ղին հետ կ­­՚աշ­խա­տիմ եւ կը սոր­վեց­նեմ ոչ թէ ի՞նչ մտա­ծել, այլ ինչ­պէ՞ս մտա­ծել: Ե­թէ այդ տե­սան­կիւ­նէն չենք նա­յիր՝ կ­­՚ու­նե­նանք այն վի­ճա­կը, որ այ­սօր կայ: Փո­խա­դարձ մե­ղադ­րանք­նե­րը, յե­րիւ­րան­քը, ազ­գը բաժ­նած է իւ­րա­յին­նե­րու եւ ոչ-իւ­րա­յին­նե­րու, թշնա­մի փնտռե­լով ներ­սը… Մենք միակ ճշգրիտ թշնա­մի ու­նինք: Բո­լո­րը պէտք է գի­տակ­ցին ա­սի­կա՝ մեր պե­տու­թեան սահ­ման­նե­րը տրո­րող, մեր անվ­տան­գու­թեանն ու ինք­նիշ­խա­նու­թեան սպառ­նա­ցողն է միայն մեր թշնա­մին:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ