ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԵՒ ԱՐԺԵՒՈՐՈՒՄ

Հա­յու­թիւնն այ­սօր հա­մայն աշ­խար­հի մէջ կը տօ­նէ Հա­յաս­տա­նի եր­րորդ հան­րա­պե­տու­թեան 25-ա­մեա­կը: Տօ­նա­կան տրա­մադ­րու­թիւն կ՚իշ­խէ ա­մէ­նուր, շնոր­հա­ւո­րան­քի ու մաղ­թա­նքի խօս­քե­րու պա­կաս չկայ: Ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կը բա­ցի ու­րա­խու­թեան ա­ռի­թէն՝ ան­ցեա­լը ար­ժե­ւո­րե­լու, ան­կա­խու­թեան ան­ցած ճա­նա­պար­հը գնա­հա­տե­լու, սխալ­ներն ու թե­րա­ցում­նե­րը վեր հա­նե­լու ա­ռիթ մըն է եւ գնա­հա­տում­նե­րէն ետք այն նաեւ նոր օ­րուայ սկիզբ կը խորհր­դան­շէ:

Ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կի առ­թիւ հարկ է նշել, որ ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան կա­յա­ցու­մէն, ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րու հաս­տա­տու­մէն զատ Հա­յաս­տա­նի մէջ կա­յա­ցած է նաեւ չոր­րորդ իշ­խա­նու­թիւ­նը՝ մա­մու­լը:

Յո­բե­լե­նա­կան այս ա­ռի­թով ԺԱ­ՄԱՆԱԿ հար­ցազ­րոյ­ց մը կա­տա­րեց հա­յաս­տա­նեան մա­մու­լի մէջ իր ու­րոյն տե­ղը ու­նե­ցող «Ազ­գ» թեր­թի խմբա­գիր Յա­կոբ Ա­ւե­տի­քեա­նի հետ է: «Ազ­գ­»ը, իբ­րեւ ան­կա­խու­թեան տա­րի­նե­րու ա­ռա­ջին վկա­նե­րէն մին, այ­սօր ան­կա­խու­թեան տա­րե­կիցն է եւ Հա­յաս­տա­նի ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան անց­նող տա­րի­նե­րու դժուա­րու­թիւն­նե­րու հետ կի­սած է այդ ա­մէն վերի­վայ­րում­նե­րը եւ այ­սօր ալ տա­կա­ւին պատ­նէ­շի վրայ է: Յա­կոբ Ա­ւե­տի­քեան, մե­ծա­պէս գնա­հա­տե­լով ան­կա­խու­թեան քսան­հինգ տա­րի­նե­րու ձեռք­բե­րում­ներն ու յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րը, մեր զրոյ­ցի ըն­թաց­քին բնա­կա­նա­բար չշրջան­ցեց թե­րա­ցում­ներն ու բաց­թո­ղում­նե­րը, զորս մատ­նան­շեց մտա­ւո­րա­կա­նի ու հայ­րե­նա­սէ­րի յա­տուկ սրտցա­ւու­թեամբ:

Ռամ­կա­վար Ա­զա­տա­կան կու­սակ­ցա­կան (ՌԱԿ) գործ­չի, մտա­ւո­րա­կա­նի, խմբագ­րի ա­նոր կեն­սագ­րու­թեան մէջ կայ կա­րե­ւոր հան­գա­մանք մը, որ ան­կա­խու­թեան տօ­նի առ­թիւ կ՚ար­ժէ շեշ­տադ­րել. ան ան­կա­խու­թեան տա­րի­նե­րու ա­ռա­ջին հայ­րե­նա­դարձ­նե­րէն է. Պէյ­րու­թէն Հա­յաս­տան տե­ղա­փո­խուե­լով՝ Յա­կոբ Ա­ւե­տի­քեան հաս­տա­տուած ու աշ­խա­տած է հայ­րե­նի­քի մէջ:

-Պա­րոն Ա­ւե­տի­քեան, կը տօ­նենք Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կը: Ձեր խմբագ­րած թեր­թը Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան տա­րե­կիցն է: Ինչ­պէ՞ս ե­ղաւ, որ Պէյ­րու­թէն գա­լով, ճիշդ այդ օ­րե­րուն մնա­ցիք Հա­յաս­տա­նի մէջ եւ նոյ­նիսկ թերթ հրա­տա­րա­կե­ցիք:

-Ան­կա­խու­թեան տա­րի­քէն նոյ­նիսկ քիչ մըն ալ ա­ւե­լի մեծ է «Ազ­գ­»ը: Ես Հա­յաս­տան 1990 թուա­կա­նի Մա­յի­սին ե­կայ՝ ե­րեք ամ­ի­սով: Ե­կայ այն նպա­տա­կով, որ ար­տա­սահ­մա­նի մէջ տպագ­րուող ՌԱԿ-ի թեր­թե­րուն Հա­յաս­տա­նի մէջ ծա­ւա­լուող ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րու մա­սին ա­մէ­նօ­րեայ լու­րեր եւ հար­ցազ­րոյց­ներ ու­ղար­կեմ:

Բուռն շրջան էր, խորհր­դա­յին զօրք կար տա­կա­ւին, ա­մէն օր ցոյց տե­ղի կ՚ու­նե­նար, ար­ցա­խեան պա­տե­րազ­մը սկսած էր: Օր ե­ղած է, որ ե­րեք նիւթ ղրկած եմ: Երբ ե­րեք ա­մի­սը լրա­ցաւ, Ե­րուանդ Ա­զա­տեա­նը ե­կաւ եւ զրոյ­ցի մը ըն­թաց­քին ը­սաւ, թէ գի­տե՞ս, որ կա­րե­լի է այս օ­րե­րուն թերթ հրա­տա­րա­կել, ա­ռանց տպա­րան ու­նե­նա­լու, հա­մա­կար­գիչ­ներու մի­ջո­ցաւ: Ես պէյ­րու­թեան իմ տաս­նե­րեք տա­րի­նե­րու փոր­ձա­ռու­թե­նէն ետք նման բան բա­ցար­ձա­կա­պէս չէի պատ­կե­րաց­ներ: Այդ­տե­ղէն միտք ծա­գե­ցաւ թերթ հրա­տա­րա­կե­լու, իմ մնա­լու ժամ­կէ­տը եր­կա­րաձ­գուե­ցաւ, եւ ա­հա ե­ղաւ քսան­վեց տա­րի: Մեր թեր­թը սկսաւ լոյս տես­նել 1991 թուա­կա­նի Փետ­րուա­րի 16-ին, մենք ա­մե­նէն բուռն զար­գա­ցում­նե­րուն վկան ենք իս­կա­պէս:

-Հրա­տա­րա­կուե­լով վճռա­կան այդ շրջա­նին, «Ազգ»ը իր հետ բե­րաւ նաեւ բազ­մա­թիւ նո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք այ­սօր ձեռք­բե­րում են մեր լրա­տուա­կան դաշ­տի մէջ եւ կ՚ար­ժէ ան­կա­խու­թեան առ­թիւ այդ մէ­կը նոյն­պէս շեշ­տել:

-Ա­յո, թեր­թը բազ­մա­թիւ նո­րու­թիւն­ներ բե­րաւ, լրագ­րա­յին եւ այլ ի­մաստ­նե­րով, բայց ը­սեմ, որ հողն ալ շատ յար­մար էր ի­րա­դար­ձա­յին ի­մաս­տով, ա­մէն օր բան մը կը պա­տա­հէր: Կը պա­տա­հէին մեծ փո­փո­խու­թիւն­ներ, ո­րոնք պի­տի ար­ձա­նագ­րէինք: Ու ա­ւե­լորդ է ը­սել, որ մենք ան­կա­խու­թեան հան­րա­քուէի գլխա­ւոր ջա­տա­գով­նե­րէն մէկն էինք: Նաեւ այս­տեղ կու­սակ­ցու­թիւ­նը կա­րե­ւոր դեր կա­տա­րեց, ո­րով­հե­տեւ ան­կա­խու­թեան հան­րա­քուէի անց­կաց­ման յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը կա­տա­րե­ցին ըն­դա­մէ­նը վեց կու­սակ­ցու­թիւն­ներ, ո­րոնց­մէ մէ­կը մենք էինք, բայց ո­րոնց մէջ, ի դէպ, միւս ա­ւան­դա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը չկա­յին:

-Ան­կա­խու­թեան շուն­չը կը զգա­ցուէ՞ր այդ օ­րե­րուն:

-Ան­շուշտ, մա­նա­ւանդ ար­դէն Խորհր­դա­յին Միու­թիւ­նը փլու­զուած էր: Ար­դէն իսկ ո­րո­շուած էր, յստակ գի­տէինք, որ կ՚եր­թա­յինք դէ­պի այդ: Մա­նա­ւանդ, որ ոչ մէկ դի­մադ­րու­թիւն ե­ղաւ, բա­ցի քու­լի­սա­յին խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րէ, ո­րոշ ու­ժե­րու կող­մէ ինչ-ինչ ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րէ:

Գե­րա­գոյն խոր­հուր­դը ան­մի­ջա­կան մեր խմբագ­րու­թեան կող­քին էր, ձայ­նաս­փիւ­ռով կը հե­տե­ւէինք նիս­տե­րուն եւ երբ բան մը լսէինք, ան­մի­ջա­պէս կ՚եր­թա­յինք: Այս ձե­ւով ա­ռա­ջի­ն իսկ օ­րուը­նէ մենք կը քա­րո­զէինք, որ ոչ միայն մենք ան­կա­խու­թիւն ձեռք կը բե­րենք, այլ ան­կա­խու­թիւ­նը ինք կու գայ մեր գիր­կը, մենք չենք կրնար չվերց­նել, չգոր­ծա­ծել ա­ռի­թը: Ա­ռի­թը պի­տի գոր­ծա­ծենք, յա­ռա­ջա­նանք, որ­քան ալ դժուար ըլ­լայ հե­տա­գա­յին:

Դժուա­րու­թիւն­ներ կա­յին, ես իմ խմբագ­րա­կա­նի մէջ ալ նշած եմ, ՀՀՇ­-ի ա­ռա­ջին հա­մա­գու­մա­րին ալ ե­լոյթ ու­նե­ցած եմ, յա­նուն մեր կու­սակ­ցու­թեան, որ ան­կա­խու­թիւ­նը կու գայ այն ժա­մա­նակ, երբ Հա­յաս­տա­նը կ՚ըլ­լայ տնտե­սա­պէս բար­գա­ւաճ: Տնտե­սու­թիւ­նը ա­մէն ին­չի հիմքն է եւ իս­կա­կան ան­կա­խու­թիւ­նը տնտե­սա­պէս բար­գա­ւաճ երկ­րին մէջ է, ու պէտք է ձգտիլ, աշ­խա­տիլ այդ ուղ­ղու­թեամբ:

-Իսկ ի՞նչ դի­մադ­րու­թիւն ե­ղաւ: Ի՞նչ էին քու­լի­սա­յին խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը:

-Բան մը սխալ էր: Ոչ թէ այն դի­մադ­րու­թիւ­նը, որ ե­ղաւ, այլ այն, որ հա­մայ­նա­վար­նե­րը դուրս ձգուե­ցան այդ ամ­բողջ գոր­ծըն­թաց­նե­րէն: Ի հար­կէ, կա­յին ո­րոշ հա­մայ­նա­վար­ներ, ո­րոնք մտան ՀՀՇ­-ի մէջ, բայց ի վեր­ջոյ եօ­թա­նա­սուն տա­րի, այս­պէս թէ այն­պէս, հա­մայ­նա­վար­նե­րը պաշ­տօ­նէու­թեան կազ­մեր ու­նէին, պե­տա­կա­նու­թեան, պե­տու­թեան կա­ռա­վար­ման հա­մար պի­տա­նի կազ­մեր, ո­րոնք կրնա­յին օգ­տա­կար ըլ­լալ, ուղ­ղա­կի շատ անվս­տա­հու­թիւն կար ա­նոնց հան­դէպ: Ա­ւե­լի ճիշդ՝ անվս­տա­հու­թիւն կար Մոս­կուա­յի նկատ­մամբ, որ կրնայ շրջել ըն­թաց­քը եւ ետ վե­րա­դարձ կա­տա­րե­լու փոր­ձեր ըլ­լան: Նա­խորդ պե­տու­թեան կազ­մե­րը իս­կա­պէս կրնա­յին օգ­տա­կար ըլ­լալ, եւ ա­տոր պա­կա­սը մենք յե­տոյ զգա­ցինք, երբ որ սկսաւ յա­խուռն սե­փա­կա­նաշ­նոր­հու­մը, եւ փճա­ցուե­ցան գոր­ծա­րան­նե­րը, ար­դիւ­նա­բե­րու­թիւ­նը եւ այլն: Բայց այդ օ­րե­րուն բո­լո­րին մտա­հո­գու­թիւ­նը ան­շուշտ այն էր, որ ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թիւ­նը եր­կու­քու­կէս տա­րի տե­ւեց, ար­դեօք այս մէ­կը որ­քա՞ն կը տե­ւէ:

-Փաս­տօ­րէն ար­դէն քսան­հինգ տա­րի տե­ւե­ց: Մեծ տա­րիք է, սա­կայն տա­կա­ւին կը բնո­րո­շեն իբ­րեւ ե­րի­տա­սարդ ան­կա­խու­թիւն, ինչ որ ը­սած են քսա­նա­մեա­կի ժա­մա­նակ: Դուք ի՞նչ կար­ծի­ք ու­նիք այս մա­սին:

-Որ­քա՞ն ժա­մա­նակ այդ­պէս փոքր պի­տի մնայ: Ոչ, ես դէմ եմ այդ­պի­սի մտա­ծո­ղու­թեա­ն:

Կը յի­շեմ (1993 թուա­կա­նին էր կար­ծեմ), Լուիզ Սի­մոն Մա­նու­կեա­ն յօ­դուած մը գրեց ՀԲԸՄ-ի հան­դէ­սին մէջ, ես ալ թարգ­մա­նե­ցի: Անգ­լե­րէն յօ­դուած մըն էր, սա­կայն խո­րագ­րին մէջ ան հա­յե­րէ­նով, բայց լա­տի­նա­տառ «կա­մաց-կա­մա­ց» ար­տա­յա­յա­տու­թիւ­նը գոր­ծա­ծած էր: Լուի­զը, որ գրե­թէ եր­կու ա­մի­սը ան­գամ մը հոս էր, եւ ա­մէն տեղ կը մտնէր իր խառ­նուած­քի շնոր­հիւ, շատ ճիշդ բնո­րո­շած էր այդ օ­րե­րու կշռոյ­թը՝ կա­մաց-կա­մաց: Ուր որ կը մտնէր, կը հարց­նէր՝ գոր­ծե­րը ինչ­պէ՞ս են, կը պա­տաս­խա­նէին՝ կա­մաց-կա­մաց լաւ կ՚ըլ­լայ: Այդ ար­տա­յայ­տու­թե­նէն ինք ար­դէն կը խեն­դա­նար: Ի՞նչ կա­մաց-կա­մաց լաւ կ՚ըլ­լայ, դուն ար­դէն ետ մնա­ցած ես տա­րի­նե­րով, տաս­նա­մեակ­նե­րով: Ա­րագ-ա­րագ պի­տի ըն­թա­նաս, եւ մին­չեւ հի­մա ալ այդ «կա­մաց-կա­մա­ց­»ի տրա­մադ­րու­թիւ­նը կայ:

-Իսկ ին­չո՞ւ այդ­պէս է:

-Այդ մէ­կը չաշ­խա­տե­լու ար­դա­րա­ցումն է՝ ը­սենք, քիչ մը սպա­սել, ե­թէ այ­սինչ հար­ցը լու­ծուի, մենք այ­նինչ հար­ցը կը լու­ծենք, ե­թէ Ա­րեւ­մուտ­քը իր պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը վե­րաց­նէ, մենք այն ա­տեն միայն այ­սինչ բա­նը կ՚ը­նենք... Դուն գնայ աշ­խա­տէ, ի՞ն­չի կը սպա­սես: Այս մօ­տե­ցու­մը չէ փո­խուած:

-Անց­նող տա­րի­նե­րուն ե­ղած կո­րուստ­նե­րը ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք:

-Կո­րուստ­նե­րու մեծ մա­սը ա­նի­մաստ կո­րուստ­ներ էին: Ա­յո, կը կորսնց­նես բան մը՝ ու­րիշ բան մը շա­հե­լու հա­մար, այդ մէկն ալ թե­րեւս քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մաս մը կազ­մէ: Բայց մենք ամ­բող­ջու­թեամբ վատ­նե­ցինք շատ բա­ներ, ա­տոնց մէկ մա­սը կա­րե­լի էր ան­շուշտ պա­հել, բայց այն ժա­մա­նա­կուան ղե­կա­վա­րու­թեան քով բան մը կար, որ որ­քան մենք հա­մայ­նա­վա­րա­կան ան­ցեա­լէն հրա­ժա­րինք, այն­քան ա­ւե­լի վե­րա­դարձ չ՚ըլ­լար, եւ օ­րէնք­նե­րու մէկ մասն ալ, զոր կ՚ըն­դու­նէր Գե­րա­գոյն խոր­հուր­դը, այդ ներ­քին տրա­մա­բա­նու­թեան վրայ հիմ­նուած էր: Զո­ր օ­րի­նակ՝ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րու մա­սին օ­րէն­քը: Այն­պէս կա­ռու­ցուած է այդ օ­րէն­քը, որ յան­կարծ Հա­մայ­նա­վա­րա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նը այս­տեղ Մոս­կուա­յի մի­ջո­ցաւ, ա­նոր ֆի­նան­սա­ւոր­մամբ ետ չգայ: Այս­պի­սի մտա­վա­խու­թիւն կար: Ան­շուշտ այդ մտա­վա­խու­թիւն­նե­րը մին­չեւ ՓՈՒԹՉ էին (Ռազ­մա­կան յե­ղաշրջ­ման փոր­ձը՝ 1991-ի Օ­գոս­տո­սին), ատ­կէ ետք մենք ինք­նավս­տահ էինք, ը­սեմ նաեւ, որ ոչ միայն ինք­նավս­տահ էինք, այ­լեւ մե­զի կը թուէր, թէ մենք կրնա­յինք շատ բա­նե­րու հաս­նիլ ա­ռանց խո­րը թա­փան­ցե­լու հար­ցե­րու ներ­քին էու­թեան մէջ եւ երկ­րոր­դա­կան գծի վրայ ձգած էինք տնտե­սու­թիւ­նը, մտա­ծե­լով, որ ե­թէ մենք ու­նինք ան­կա­խու­թիւն, ու­րեմն հե­տա­գա­յին ա­մէն ինչ կ՚ու­նե­նանք: Հռչա­կել ան­կա­խու­թիւն՝ այլ բան է, կա­ռու­ցել ան­կախ եր­կիր՝ այլ բան է: Մենք տա­կա­ւին կը կա­ռու­ցենք եր­կի­րը: Լուի­զը ճիշդ էր՝ կա­մաց-կա­մաց:

-Իսկ բա­րո­յա­կան դաշ­տի վրայ որ­քա՞ն են կո­րուստ­նե­րը: Հի­մա ալ չկան հա­մայ­նա­վար­ներ, ին­չո՞ւ անվս­տա­հու­թիւն կայ մէ­կը միւ­սի հան­դէպ:

-Մեր ժո­ղո­վուր­դի մէջ կայ այդ մէ­կը՝ չվստա­հիլ: Պզտիկ պաշ­տօ­նեա­ներն ալ ի­րենց կար­գին ա­պա­գա­յի ա­նո­րո­շու­թիւն ու­նին, ինչ որ ալ իս­կա­պէս ան­կա­խու­թիւ­նը կը դան­դա­ղեց­նէ: Մենք սպա­ռո­ղա­կան հա­սա­րա­կու­թեան մէջ կը բնա­կինք, մար­դիկ ա­նընդ­հատ տենչ ու­նին հարս­տա­նա­լու, նո­րէն հարս­տա­նա­լու...

Կո­րուստ­նե­րու մա­սին խօ­սե­լով, պէտք է ը­սել, որ ձեռք­բե­րում­նե­րը ա­ւե­լի շատ են, կա­յա­ցած կա­ռոյց­նե­րէն զատ, մի­ջազ­գա­յին գետ­նի վրայ ալ ան­շուշտ ձեռք­բե­րում­ներ կան: Իսկ ա­մե­նէն մեծ գի­տակ­ցու­մե­նե­րէն մէ­կը թե­րեւս այն է, որ մենք այ­լեւս նախ­կին ե­րե­ւա­կա­յող­նե­րը (romantic) չենք: 90-ա­կաննե­րուն «Ջեր­մու­կ» հան­քա­յին ջու­րը, տուֆ քա­րը ար­տա­հա­նե­լու եւ ա­նով Հա­յաս­տա­նը պա­հե­լու ե­րազ­ներ կա­յին: Այ­սօր այ­լեւս այդ ե­րե­ւա­կա­յու­թիւ­նը չկայ:

-Այ­սօր, այս տօ­նա­կան ա­ռի­թով, ի՞նչ կրնանք ը­սել՝ ան­կա­խու­թիւ­նը «նե­ղա­ցած է» մեզ­մէ՞, թէ՞ «գո՞հ» է…

-Վստահ եմ՝ նե­ղա­ցած է, քա­նի որ ա­ռիթ տրուած էր, որ պէտք է օգ­տա­գոր­ծուէր եւ այ­սօր ոչ թէ ե­րի­տա­սարդ ան­կա­խու­թիւն ը­սուէր, այլ՝ չա­փա­հաս: Քսան­հինգ տա­րին հա­սուն տա­րիք է, մարդ­կա­յին ի­մաս­տով ալ ե­թէ դի­տար­կենք, հա­սուն, կա­յա­ցած տա­րիք է: Ես կը զար­մա­նամ ու­րիշ բա­նի մը վրայ, որ մեզ կը խան­գա­րէ: Այն է, որ կա­ռա­վար­ման ո­րոլ­տին մէջ նախ­կին մտա­ծո­ղու­թիւ­նը տա­կա­ւին կեն­սու­նակ կը մնայ: Ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն չվստա­հե­լու ա­ռու­մով, ա­նոնց տեղ չտալ, կամ տալ, բայց ա­նոնց պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւն չյանձ­նել: Մինչ­դեռ կա­րե­լի է ա­նոնց պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւն յանձ­նել, թէ­կուզ քիչ մըն ալ թող սխա­լին, բայց կա­րե­լի է այս նոր սե­րուն­դին վստա­հիլ: 35-40-45 տա­րե­կան ու­նինք լաւ սե­րունդ, ո­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը կա­րող են շատ բան ը­նել: Մար­դոց կը թուի, որ ի­րենք ե­թէ պա­տե­րազ­մի հե­րոս են, ու­րեմն կրնան նաեւ ղե­կա­վա­րել: Այս մտայ­նու­թիւ­նը չէ փո­խուած տա­կա­ւին: Ե­թէ փո­խուած ըլ­լար, մենք կ՚ու­նե­նա­յինք այլ ի­րա­կա­նու­թիւն մը, եւ այն տղա­քը, ո­րոնք ար­տա­սահ­մա­նեան եր­կիր­նե­րու լա­ւա­գոյն հա­մալ­սա­րան­նե­րէն վկա­յուած ե­կած են Հա­յաս­տան, չէին մտա­ծեր՝ լա՛ւ, ե­թէ իմ հայ­րե­նիքս ին­ծի պէտք չու­նի, ես ի՞նչ ը­նեմ, եր­թա՞մ:

-Դուք աշ­խա­տան­քի բե­րու­մով ա­ռըն­չուած էք իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն, այս մտա­հո­գու­թիւն­նե­րը յայտ­նե­լու պա­րա­գա­յին ի՞նչ պա­տաս­խան կը ստա­նաք:

-Մեր բարձ­րա­գոյն իշ­խա­նա­ւոր­նե­րը խե­լօք մար­դիկ են: Ա­նոնք ա­մէն ին­չի պա­տաս­խա­նը ու­նին՝ այ­սինչ բա­նը կ՚ը­նենք, թի­ւեր, թի­ւեր, թի­ւեր, տո­կոս­ներ կը ներ­կա­յաց­նեն, բայց ի­րա­կան կեան­քի մէջ, ե­թէ մենք այդ թի­ւե­րը պի­տի թարգ­մա­նենք, ա­պա ա­տոնք չեն թարգ­մա­նուիր որ­պէս բա­րե­փո­խում: Ի­րա­կան կեան­քը այլ է:

-Ձեր խօս­քին մէջ ա­մէն պա­րա­գա­յի ափ­սո­սանք ալ կը նկա­տեմ: Ի՞նչ ափ­սո­սանք­ներ ու­նիք:

-Ափ­սո­սանք կայ, որ մենք ա­ռիթ­նե­րը չենք կրցած օգ­տա­գոր­­ծել, շատ բա­ներ փճա­ցու­ցած ենք եւ թոյլ տուած ենք, որ­պէս­զի  եր­թայ այդ­պէս:

Սփիւռ­քի հան­դէպ լաւ մօ­տե­ցում չենք ցու­ցա­բե­րած: Ան­կա­խու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն սփիւռ­քէն մեծ ներդ­րում­ներ ե­ղան՝ թէ՛ ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան, թէ՛ այլ ո­լորտ­նե­րու մէջ, ներդ­րող­նե­րու մեծ մա­սը հիա­ս­­թա­փուած հե­ռա­ցաւ…

Իս­կա­կան ան­կա­խու­թիւ­նը կու գայ այն ժա­մա­նակ, երբ քա­ղա­քա­ցիին ոս­տի­կա­նու­թի­նը կամ հար­կա­յին տե­սու­չը մօ­տե­նայ, վեր­ջինս ը­սէ՝ գնա՛ այս­տե­ղէն, գնա՛ դա­տի տուր: Այդ մէ­կը կրնայ ը­սել միայն ինք­նավս­տահ քա­ղա­քա­ցին, որ պէտք չու­նի կա­շառք­ներ տա­լու: Սփիւռ­քը այս հար­ցե­րուն մէջ նոյն­պէս զգա­ցա­կան մօ­տե­ցում ցու­ցա­բե­րեց, եւ ներդ­րում­նե­րու պատ­ճա­ռաւ ու­նե­ցած իր վնա­սի կէ­սէն հրա­ժա­րե­ցաւ, չպայ­քա­րե­ցաւ:

-Պա­րոն Ա­ւե­տի­քեան, Հա­յաս­տա­նը անց­նող քսան­հինգ տա­րի­նե­րուն ու­նե­ցաւ ե­րեք իշ­խա­նու­թիւն: Ըստ Ձեզ, ո՞ր իշ­խա­նու­թիւ­նը լա­ւ էր:

-Ա­յո՛, ե­րեք նա­խա­գահ ու­նե­ցանք, ի­րենց խում­բե­րով: Ա­ռա­ջին շրջա­նը՝ ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հի օ­րօք, նոր մտա­ծո­ղու­թիւն կրող­նե­րու ար­ժե­ւոր­ման շրջանն էր, դժբախ­տա­բար, ինչ­պէս ը­սի՝ մոռ­նա­լով հին մտա­ծող­նե­րը: Թե­րեւս հա­մաշ­խար­հա­յին եւ տա­րա­ծքաշր­ջա­նա­յին պայ­ման­նե­րը օգ­նե­ցին, որ երկ­րորդ նա­խա­գա­հի ժա­մա­նակ ա­ւե­լի ար­դիւ­նա­ւէտ աշ­խա­տանք կա­տա­րուի տնտե­սա­կան ի­մաս­տով: Սերժ Սարգ­սեա­ն իր իշ­խա­նու­թեան սկսաւ շատ վատ շրջա­նի մը, երբ ճգնա­ժա­մը սկսած էր ու կա­յին դժուա­րու­թիւն­ներ: Մարդ­կայ­նօ­րէն, մարդ­կա­յին հար­ցե­րու մօ­տեց­մամբ ալ Սերժ Սարգ­սեա­նի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը կա­րե­լի է ա­ւե­լի բարձր գնա­հա­տել: Բայց ե­րե­քին ալ յա­տուկ ե­ղած է զգալ ան­կա­խու­թեան գի­նը, եւ Հա­յաս­տա­ն չի կրնար ու­նե­նալ ո­րե­ւէ ղե­կա­վար, որ չգնա­հա­տէ ան­կա­խու­թիւ­նը:

-«Ազ­գ»ը տա­րա­ծքաշր­ջա­նա­յին զար­գա­ցում­նե­րու ա­ռու­մով բա­ւա­կա­նին անդ­րա­դարձ­ներ կը կա­տա­րէ, եւ միշտ ալ ու­շադ­րու­թեան ներ­քոյ պա­հած է տա­րա­ծքաշր­ջա­նը, սա­կայն կը կար­ծեմ, որ Հա­յաս­տա­նը ձե­ւով մը դուրս է տա­րա­ծքաշր­ջա­նա­յին զար­գա­ցում­նե­րէն, մեր շուր­ջ մեծ ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ եւ մեծ փո­փո­խու­թիւն­ներ կը կա­տա­րուին, բայց այդ մէ­կը կար­ծես ա­նար­ձա­գանգ կը մնայ երկ­րին մէջ: Ի՞նչ կար­ծի­ք ու­նիք այդ մա­սին:

-Ես չէ որ պի­տի ը­սեմ, բայց ես ալ կրկնած եմ ո­րոշ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րու, որ Հա­յաս­տա­նը պէտք է յար­ձա­կո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն վա­րէ, յար­ձա­կո­ղա­կան ոչ թէ կռուե­լու ի­մաս­տով, այլ աշ­խոյժ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն ու­նե­նայ եւ գոր­ծա­ծէ ա­մէն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը: Ար­տա­քին հար­ցե­րու մէջ ալ վա­խուո­րուած ենք եւ կա­մաց-կա­մաց: Ա­ռա­ջին հեր­թին ես նկա­տի ու­նիմ Ի­րա­նը, ո­ր թէ՛ դրա­ցի է եւ թէ շատ կը կա­րե­ւո­րէ Հա­յաս­տա­նի հետ իր դրա­ցնու­թիւ­նը: Կա­րե­լի էր վա­ղուց շատ լաւ աշ­խա­տիլ ա­նոր հետ, ու­րիշ­նե­րը մեզ­մէ ա­ռաջ ան­ցան, Ատր­պէյ­ճա­նը ար­դէն մտած է այդ ամ­բողջ գոր­ծըն­թաց­նե­րու մէջ:

Քսան­հինգ տա­րի յե­տոյ տա­կա­ւին նոր հաս­տա­տուե­ցաւ Ի­րա­նի հետ ա­ռանց ան­ցագ­րա­յին ձե­ւը, այդ­քան ու­շա­ցու­մը ըն­դու­նե­լի չէ: Ի­րա­նը մին­չեւ 1996 թուա­կա­նը մեր միակ կեն­սու­նակ ու­ղին էր, կեան­քի ճամ­բան էր, այդ ամ­բող­ջը տես­նե­լով մենք Ի­րա­նի հետ շատ վատ աշ­խա­տե­ցանք, մինչ­դեռ Ի­րա­նի հետ մեր դրա­ցնու­թիւ­նը մեր օրնհ­նու­թիւնն է: Որ­քան կրնա՞նք այս կամ այն երկ­րի հետ մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը գնա­հա­տե­լու ժա­մա­նակ ը­սել՝ քա­ղա­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը բարձր են, բայց տնտե­սա­կա­նը՝ ոչ:

-Բազ­մա­թիւ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ կ՚ը­սեն, որ մին­չեւ չլու­ծուի ար­ցա­խեան հար­ցը, Հա­յաս­տա­նի մէջ ոչ մէկ հարց կը լու­ծուի, այս կար­գին նաեւ՝ ձեր ը­սած տնտե­սա­կան հար­ցե­րը: Հա­մա­ձա՞յն էք այդ տե­սա­կէ­տին:

-Ոչ, այդ կար­ծի­քին չեմ, ար­ցա­խեան հար­ցը Հա­յաս­տա­նը այս վի­ճա­կին պա­հե­լու նպա­տակ ու­նի: Շա­տե­րուն ձեռն­տու է այդ վի­ճա­կին պա­հել Հա­յաս­տա­նը:

Եւ Հա­յաս­տա­ն պէտք չէ սխալ­ներ ընէ, ե­թէ սխալ­ներ ը­նէ, իր ինք­նուրոյն գո­յու­թեան ի­մաս­տով շատ բա­ներ կը զի­ջէ: Եւ մեծ խա­ղա­ցող­նե­րուն նպա­տակն ալ հա­ւա­նա­բար այդ է՝ շատ-շատ հար­ցե­րու մէջ կա­մա­կա­տար դարձ­նել մեր եր­կի­րը: Ա­տոր հա­մար պէտք է եր­բեմն կե­ցուածք ու­նե­նալ, եր­բեմն պէտք է կա­րո­ղա­նալ ը­սել՝ ո՛չ: Պա­տա­հա­կան ու կա­մա­կոր «ոչ»ի մա­սին չէ խօս­քը, այլ փաս­տար­կուած «ոչ»ի: Պէտք է մատ­նան­շել կար­միր գի­ծեր եւ ը­սել՝ ա­սի­կա այն կար­միր գիծն է, որ­մէ այն կողմ չենք ձգեր: Ա­տոր հա­մար, որ­քան քիչ խո­ցե­լի ըլ­լանք, այն­քան մեր օ­գտին է:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ