Տ. ԳՐԻԳՈՐ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՏԱՄԱՏԵԱՆԻ ՍՐՏԻ ԽՕՍՔԸ

Կրօնական Ժողովի ատենադպիր Տ. Գրիգոր Ա. Քհնյ. Տամատեան շա­բա­թա­վեր­ջին Շնորհք Պատ­րիար­քի վախ­ճան­ման 25-րդ տարելիցին առ­թիւ Գում­գա­բուի մէջ կազ­մա­կեր­պուած ոգեկոչման երեկոյթին ընթացքին հան­դէս ե­կաւ բո­վան­դա­կա­լից ե­լոյ­թով մը։ Ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք Տէր Հօր խօս­քը։

Ե­րա­նաշ­նորհ  Շնորհք Պատ­րիար­քի յի­շա­տակն է, որ հա­մախմ­բած է մեզ այ­սօր այս սուրբ յար­կին ներ­քեւ։ Որ­քան դիւ­րին, նոյն­քան ալ դժուար է ար­տա­յայ­տուիլ հո­գե­ւո­րա­կա­նի մը մա­սին, որ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս բազ­մած ըլ­լա­լով յԱ­թոռ մեր պատ­մա­կան Պատ­րիար­քու­թեան, գլխա­ւո­րած է մեր հա­մայն­քը։ Դիւ­րին է, ո­րով­հե­տեւ շուրջ ե­րես­նա­մեայ ժա­մա­նա­կաւ ծա­ռա­յու­թեան շրջան մը ա­ռատ տուեալ­ներ կ­­՚ըն­ձե­ռէ մե­զի։ Իսկ դժուար է, այդ բո­լո­րը ի մի հա­մադ­րել սեղմ գի­ծե­րու մէջ։

Յի­շա­տա­կու­թեան այս պա­հուն երբ կը գտնուինք ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիարք Հօր բա­րո­յա­կան ներ­կա­յու­թեան առ­ջեւ, ե­րե­ւա­կա­յա­կան փոքր ճամ­բոր­դու­թեամբ մը  եր­թանք դէ­պի իր ծննդա­վայ­րը, միաս­նա­բար ապ­րե­լու այն պա­հը, որ ան­կիւնա­դարձ մը ըլ­լա­լով, ե­ղած էր նաեւ գլխա­ւոր «ան­կեան քա­րը» իր ա­պա­գա­յի հո­գե­ւոր սքան­չե­լի կա­ռոյ­ցին։

Ոչ-հա­յե­րէն եր­կու բա­ռեր յա­մա­ռօ­րէն կ­­՚ար­տա­բե­րուէին պա­տա­նիի մը շրթնե­րէն, որ Ա. Հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի դառ­նու­թեան, դժբախ­տու­թեան պտու­ղը կը վա­յե­լէր, իր գիւ­ղին՝ Իյ­տէ­լիի մէջ պա­րա­պե­լով հո­վուու­թեամբ։ Այդ բա­ռերն էին. «Պէն կէթ­մէ՜մ. պէն կէթ­մէ՜մ», այ­սինքն «ես չեմ եր­թա՜ր. ես չեմ եր­թա՜ր»։ Այս բա­ռերն էին, զորս կ՚ար­տա­սա­նէր հո­վիւ Ար­շա­կը, երբ իր մայ­րը՝ Կիւլ­տա­նէն ի­րեն կը պար­տադ­րէր դուրս գալ գիւ­ղէն, որ­պէս­զի եր­թար եւ ու­սում առ­նէր։ Ով գի­տէ հո­գե­կան ինչ­պի­սի ա­լե­կո­ծում­նե­րով տակ­նուվ­րայ ե­ղած էր պա­տա­նին, որ ար­դէն յա­կա­մայս են­թար­կուած էր ի հօ­րէ որ­բա­ցած եւ իր ըն­տա­նի­քի ա­մե­նա­մեր­ձա­ւոր ան­դամ­նե­րը կորսն­ցու­ցած ըլ­լա­լու դժխեմ զգա­ցու­մին։ Այդ օ­րե­րուն, ու­նէր միայն եր­ջան­կու­թիւ­նը վա­յե­լե­լու մօր մը տա­քուկ գուր­գու­րան­քը, ո­րով կը զգար, թէ ու­նէր ա­պա­ւէն մը, հա­կա­ռակ իր ապ­րած զրկանք­նե­րուն։ Ով գի­տէ, գու­ցէ լսե­լի ե­ղած էին ի խո­րոց տա­ռա­պեալ սրտէ մը ար­տա­բե­րուած ա­ղօթ­քը, որ հար­ցում մըն էր առ Ա­րա­րիչն երկ­նի եւ երկ­րի. «Աս­տուած իմ, ե՞րբ պի­տի ա­զա­տես զիս այս չար­չա­րան­քէն»։

­Մենք այ­սօր փառք կու տանք Ա­մե­նա­կա­լին Աս­տու­ծոյ, որ Իր ան­դաս­տա­նին հա­մար ընտ­րեց, օրհ­նեց այս որբ պա­տա­նին, որ­պէս­զի ա­նոր առ­ջեւ բա­ցուած կեան­քի նոր ճա­նա­պար­հէն ըն­թա­նար։ Սա­կայն այ­սօր երբ գո­հու­թիւն կու տանք Աս­տու­ծոյ, որ յան­ձին ե­րա­նաշ­նորհ Շնորհք Պատ­րիար­քի, մե­զի պար­գե­ւած է Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ քսա­նե­րորդ դա­րու տա­րեգ­րու­թեանց տի­տան հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րէն մին, մենք ու­նինք շնոր­հա­կա­լու­թեան պարտք մը հան­դէպ այն այ­րի կնոջ, որ հա­կա­ռակ կեան­քի դժուար եւ ո­մանց հա­մար ան­տա­նե­լի պայ­ման­նե­րուն, գիւ­ղա­կան կեան­քի բեր­մամբ իր ա­նուս վի­ճա­կին, ան­տե­սե­լով դժբախ­տու­թիւն­նե­րով ծան­րա­բեռ­նուած կեն­սըն­թաց­քը, ու­նե­ցած է ի­մաս­տու­թիւ­նը իր հո­գե­հա­տո­րը հե­ռաց­նել այդ գիւ­ղա­կան կեան­քի մի­ջա­վայ­րէն, որ ստու­գա­պէս դէ­պի կո­րուստ պի­տի ա­ռաջ­նոր­դէր զայն, որ­մէ կա­րե­լի պի­տի չըլ­լար խու­սա­փիլ։

Շնորհք Պատ­րիար­քի գիւ­ղա­կան կեան­քի վեր­ջա­կէ­տը դրին այդ զոյգ մը բա­ռե­րը։ Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, որ­բա­ցած ըլ­լա­լու հո­գե­բա­նու­թեամբ եւ որ­դիա­կան զգա­ցում­նե­րով պա­տա­նի հա­սա­կին ան­գի­տակ­ցա­բար կը յա­մա­ռէր մեր­ժել ի­րեն ըն­ձե­ռուած կեան­քի նոր ճա­նա­պար­հի մը մէջ ըն­թա­նա­լու ա­ռի­թը։ Սա­կայն ըստ ե­րե­ւոյ­թի, ի դե­րեւ չէին ե­լած զին­քը գիւ­ղէն դէ­պի Թա­լա­սու Ա­մե­րի­կեան որ­բա­նո­ցը ա­ռաջ­նոր­դող իր մեծ­հօ­րեղ­բօ­րորդ­ւոյն՝ Ամ­բա­կում Ա­կա­յի ճա­նա­պար­հի ըն­թաց­քին ը­րած մխի­թա­րա­կան խօս­քե­րը եւ պա­տա­նին Ար­շակ, հետզ­հե­տէ հա­մո­զում գո­յաց­նե­լով եւ ար­մա­տա­ցած զգա­ցում­նե­րով փա­րած էր կեան­քի նոր ու­ղիին։ Թա­լա­սու որ­բա­նո­ցին մէջ էր, որ ա­ռա­ջին ան­գամ սոր­վե­ցաւ, թէ ո՞վ էր Յի­սուս։ Ա­ռա­ջին ան­գամ հոն տե­սաւ Խա­չե­լու­թեան նկա­րը Քրիս­տո­սի։ Այս որ­բախ­նամ  եւ կրթա­կան հաս­տա­տու­թեան մէջ սկսաւ կեր­տու­մը հա­ւա­տա­ւոր ան­հա­տա­կա­նու­թեան, որ նա­խա­դու­ռը պի­տի ըլ­լար ա­ղօ­թա­նուէր կեան­քի։ Հե­տա­գա­յին, որ­բա­նո­ցէ որ­բա­նոց փո­խադ­րուե­լէ յե­տոյ, հուսկ հա­սաւ հոն, ուր պի­տի դրծուէր ե­կե­ղեց­ւոյ սրբու­թեամբ եւ ար­ժէք­նե­րով։ Այդ վայրն էր Հայ Ե­րու­սա­ղէ­մը, որ Հա­մաշ­խար­հա­յին Ա. պա­տե­րազ­մի, ինչ­պէս նաեւ յետ­պա­տե­րազ­մեան շրջան­նե­րուն ծան­րա­բեռ­նուած էր որ­բե­րու եւ գաղ­թա­կան­նե­րու խնամք տա­ծե­լու ա­ռա­քե­լու­թեամբ եւ հո­գե­րով։ Այդ դժուա­րին ա­ռա­քե­լու­թեանց ի­րա­գործ­ման օ­րե­րուն, Սրբոց Յա­կո­բեանց վան­քը եւ Ա­ռա­քե­լա­կան Ա­թո­ռը նոր շուն­չով մը կը վե­րա­թար­մա­նար։ Այդ շուն­չը կու գար Ար­մա­շէն, ո­րուն մէջ խտա­ցած էին, մե­ծա­նուն հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու, Խո­րէն Պատ­րիարք Ա­շը­քեա­նի հո­գե­ւոր եւ գա­ղա­փա­րա­պաշտ կե­ցուած­քը,  եւ այդ կե­ցուած­քին պտու­ղը՝ Մա­ղա­քիա Պատ­րիարք Օր­մա­նեա­նի եւ Ե­ղի­շէ Պատ­րիարք Դու­րեա­նի ու­սում­նա­նուէր ան­դուլ ջան­քե­րը։ Այս վեր­ջի­նը 1921-ին կու գար բազ­միլ Ե­րու­սա­ղէ­մի Ա­ռա­քե­լա­կան Ա­թո­ռին։ Եր­կու մե­ծա­նուն Ար­մա­շա­կան հո­գե­ւո­րա­կան­ներ Բաբ­գէն Ար­քե­պիս­կո­պոս Կիւ­լէ­սէ­րեան՝ հե­տա­գա­յի  Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Ա­թո­ռա­կից Կա­թո­ղի­կո­սը, եւ Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պոս Գու­շա­կեան,  հե­տա­գա­յի Ե­րու­սա­ղէ­մի Պատ­րիար­քը, ե­կան միա­նալ ի­րենց եր­բեմ­նի ու­սուց­չին։ Ի ներ­կա­յու­թեան այս օ­րի­նա­կե­լի նուի­րեալ­նե­րու, պա­տա­նի Ար­շակ  հա­ղոր­դուե­ցաւ իր պա­պե­նա­կան հա­ւատ­քի սրբու­թիւն­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ իր հայ­րե­րու դա­րա­ւոր մշա­կոյ­թին հետ։ Ան ե­ղաւ քրիս­տո­նեայ պա­տա­նի, կա­պուած իր Տի­րոջ եւ Փրկչին ու ա­ռաջ­նոր­դուե­ցաւ զգե­նուլ հո­գե­ւո­րա­կա­նի սքե­մը, զոր կրեց իր ամ­բողջ կեան­քի տե­ւո­ղու­թեա­նը ըն­թաց­քին կո­չու­մի եւ ուխ­տի գի­տակ­ցու­թեամբ։ Ա­հա թէ ին­չո՞ւ ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիարք Հայ­րը կը կո­չենք Ար­մա­շա­կան։ Իր ներ­կա­յու­թիւ­նը վա­յե­լող­նե­րու հա­մար գաղտ­նիք մը չէր իր ա­մուր հա­ւատ­քը, հե­ռու՝ ձե­ւա­կա­նու­թե­նէ։ Խո­րա­պէս հա­մո­զուած էր, թէ քա­րա­ցած կեան­քը ար­գելք էր Աս­տու­ծոյ ներ­գոր­ծու­թեան։ Իր պաշ­տօ­նա­վա­րած ե­կե­ղե­ցի­նե­րու եւ թե­մե­րու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը եւ հուսկ՝ պոլ­սա­հա­յու­թիւ­նը եր­ջան­կու­թիւ­նը ու­նե­ցան իր ան­ձին մէջ վա­յե­լե­լու Բա­նին Կե­նաց քա­ջա­քա­րոզ հո­գե­ւո­րա­կա­նը, որ ծա­նօթ էր իր ա­ղօ­թա­նուէր կեան­քի օ­րի­նա­կով։

Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, ա­ռա­ւօ­տեան կա­նուխ ժա­մե­րուն հա­նա­պա­զօ­րեայ ա­ղօ­թա­սա­ցու­թեամբ տի­պարն էր ճշմա­րիտ վա­նա­կա­նի։ Աս­տու­ծոյ եւ ե­կե­ղեց­ւոյ սրբու­թեանց նկատ­մամբ ա­նե­րեր հա­ւատ­քով, ան դար­ձաւ օ­րի­նա­կե­լի հո­գե­ւո­րա­կան մը։

Յա­մառ ըն­թեր­ցող մը, որ գիտ­ցաւ լա­ւա­գոյնս մշա­կել մեր ե­կե­ղեց­ւոյ հո­գե­ւոր գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տա­նը։ Իր ու­սու­ցիչ­նե­րուն ա­ռողջ ուղ­ղու­թեան հե­տե­ւե­լով այդ ան­դաս­տա­նէն հնձեց իր նա­խորդ­նե­րու սեր­մա­նած­նե­րէն հա­սած ա­տոք հաս­կե­րը։ Չե­ղաւ քան­քա­րա­թա­քոյց ծա­ռայ այլ  գիտ­ցաւ իր կար­գին ըլ­լալ սերմ­նա­ցան։ Ար­տադ­րեց գիր­քեր, ո­րոնք ցարդ կը շա­րու­նա­կեն պա­հել ի­րենց այժ­մէա­կա­նու­թիւ­նը։ Հե­ղի­նա­կած գիր­քե­րուն կա­պակ­ցու­թեամբ երբ կ­­՚ար­տա­յայ­տուէր, զա­նոնք կը վե­րագ­րէր «Շնորհք Շնոր­հո­ղին Աս­տու­ծոյ», ը­սե­լով. «Ե­թէ եր­բեք ար­ժէք ներ­կա­յաց­նող ո­րե­ւէ գա­ղա­փար կամ ար­տա­յայ­տե­լու կերպ կը նշմա­րուի իմ գրա­կա­նու­թեանս մէջ. ես զայն կը պար­տիմ Աս­տուա­ծա­յին այն ու­ժին, որ կը գոր­ծէ բո­լոր ա­նոնց մէջ, ո­րոնք ի­րենք զի­րենք կը տրա­մադ­րեն Ա­նոր»։ Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, ա­մէն առ­թիւ իր ան­մի­ջա­կան շրջա­նա­կին մէջ, յատ­կա­պէս ի ներ­կա­յու­թեան իր ձեռ­նա­սուն­նե­րուն կը թե­լադ­րէր միշտ  ըն­թեր­ցել Սուրբ Գիր­քը եւ հե­տե­ւիլ հո­գե­ւոր գրա­կա­նու­թեան, զար­գա­նա­լու եւ այ­լոց օգ­տա­կար հան­դի­սա­նա­լու ա­ռա­ջադ­րու­թեամբ։

Շնորհք Պատ­րիարք, շա­տե­րու նման «իր ման­կու­թիւ­նը չապ­րած սե­րուն­դի մէկ ան­դամն» էր։ Չմոռ­ցաւ իր ման­կու­թիւ­նը եւ կեան­քի զար­գաց­ման փու­լե­րը եւ այս ա­ռու­մով ալ հայ­րա­կան հո­գա­ծու­թեամբ, պոլ­սաբ­նակ ժո­ղո­վուր­դի եւ պոլ­սա­հայ կրօ­նա­կան, կրթա­կան եւ բա­րե­սի­րա­կան հաս­տա­տու­թեանց ա­ռըն­թեր, յատ­կա­պէս հե­տաքրք­րուե­ցաւ գա­ւա­ռաբ­նակ մե­րազն ժո­ղո­վուր­դին եւ ա­նոնց ծով կա­րիք­նե­րուն հետ։ Գա­ւա­ռի մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն ու ա­նոնց ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն հետ հաս­տա­տեց կեն­դա­նի կապ մը, կազ­մա­կեր­պուած ուխ­տագ­նա­ցու­թիւն­նե­րով։ Ան, իր հայ­րա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը չզլա­ցաւ Ներ­քին գա­ւառ­նե­րէն որ­պէս գաղ­թա­կան Պո­լիս ե­կած մեր ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րէն։ Ա­նոնք պա­րա­գա­նե­րու բեր­մամբ նախ Աս­տու­ծոյ ա­պա ի­րենց հո­գե­ւոր պե­տին վստա­հե­լով ե­կան ի դուռն Պատ­րիար­քա­րա­նի։  Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, նո­րեկ ըն­տա­նիք­նե­րուն տէր կանգ­նե­լու հա­մար, կազ­մեց Գաղ­թա­կա­նաց Յանձ­նա­խումբ մը, ո­րուն ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը պա­տուով ար­ձա­նագ­րուած է  Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քու­թեան տա­րեգ­րու­թեան մէջ։ Զոյ­գեր պսա­կուե­ցան, ե­րա­խա­ներ մկրտուե­ցան։ Եւ այ­սօր ա­նոնց մէ­ջէն հա­սած եւ լաւ դիր­քե­րու հա­սած ան­հատ­ներ լծուած են հա­մայն­քա­յին ծա­ռա­յու­թեան եւ ըլ­լայ Պոլ­սոյ մէջ, ըլ­լայ ի սփիւռս աշ­խար­հի ե­րախ­տի­քով կը յի­շեն ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, որ ներշն­չած վստա­հու­թեամբ ա­ռան­ձին չմնաց եր­բեք եւ ի­րեն նե­ցուկ ու­նե­ցաւ մեր ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն նուի­րա­տու ջի­ղը։ Նոյն նուի­րա­տու ջիղն էր, որ զօ­րա­նա­լով զօ­րա­ցաւ եւ ցարդ գոր­ծօն դիր­քի մէջ կը գտնուի։

Հայ­րա­կան հո­գա­ծու­թեամբ մօ­տիկ հե­տաքրք­րու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րէր գա­ւա­ռի հո­վիւ­նե­րուն։ Հոս կ­­՚ու­զեմ բաժ­նել անձ­նա­կան վկա­յու­թիւնս Իր եւ Ան­տիո­քի հո­գե­լոյս Տ. Ղե­ւոնդ Ա­ւագ Քա­հա­նայ Քար­թու­նեա­նի հետ ու­նե­ցած հան­դիպ­ման մա­սին։ Հո­գե­լոյս Տէր Հայ­րը տա­րի­քով մեծ էր ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քէն։ Հի­ւան­դու­թե­նէ ա­պա­քի­նած ըլ­լա­լով պի­տի վե­րա­դառ­նար գիւղ։ Հրա­ժեշ­տի այ­ցե­լու­թեան հա­մար ե­կած էր Պատ­րիար­քա­րան։  Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիարք Հայ­րը իր աշ­խա­տա­սե­նեա­կին մէջ զին­քը դի­մա­ւո­րեց ոտ­քի ել­լե­լով ու ըն­դա­ռաջ եր­թա­լով։ Ին­ծի հա­մար ա­նակն­կալ էր այս տե­սա­րա­նը։ Ը­սաւ. «Տէր Հայ­րը գա­ւա­ռի օ­դը եւ ջու­րը կը բու­րէ եւ մե­զի կը բե­րէ գա­ւա­ռի շուն­չը»։ Նաեւ հիա­ցու­մով ար­տա­յայ­տուե­ցաւ ը­սե­լով. «Տես, ինձ­մէ մեծ է, նա­յէ իր մա­զե­րուն եւ ա­պա նա­յէ իմ վրաս»։

Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը ար­ժա­նա­ցաւ իր ժո­ղո­վուր­դէն Հայ­րիկ կո­չուե­լու պա­տի­ւին, պա­տիւ մը, ո­րուն նա­խա­պէս ար­ժա­նա­ցած էր ան­մո­ռա­նա­լի Խրի­մեան Հայ­րի­կը։ Գնա­լը կղզիի Կազ­դուր­ման կա­յա­նի մա­նուկ­նե­րը, ման­կա­կան հրճուան­քով ի­րեն կը դի­մէին «Սրբա­զան Հայ­րիկ» ող­ջոյ­նի բա­ռե­րով։

Շնորհք Պատ­րիարք ծա­նօթ է որ­պէս գրա­սէր եւ մշա­կու­թա­սէր պատ­րիարք։ Ան, յի­րա­ւի ար­դա­րա­ցուց  իր այս կո­չու­մը, իր հո­վա­նա­ւո­րու­թեամ­բը քա­ջա­լե­րե­լով մեր հա­մայն­քի ծո­ցէն հա­սած գրչի մշակ­նե­րը, գե­ղա­րուես­տի նուի­րեալ­նե­րը։ Իր ներ­կա­յու­թեամ­բը  ընդ­միշտ պա­տուեց զա­նոնք։

Իր պատ­րիար­քու­թեան շրջա­նին պա­տա­հած ա­հա­բեկ­չա­կան ա­րարք­նե­րը, ո­րոնք ստուեր ա­ծե­ցին մեր ժո­ղո­վուր­դի ա­նուան վրայ, Շնորհք Պատ­րիարքն էր որ որ­պէս քաջ հո­վիւ հան­դէս ե­կաւ Քրիս­տո­նէա­կան ու մար­դա­սի­րա­կան ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րով։

Ո­մանք ան­հան­դուր­ժո­ղու­թեամբ դի­մա­ւո­րե­ցին ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քի ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րը, սա­կայն ան շա­րու­նա­կեց գոր­ծել իր որ­դեգ­րած ուղ­ղու­թեան հե­տե­ւե­լով ի սէր մարդ­կու­թեան եւ մա­նա­ւանդ իր խնամ­քին յանձ­նուած ժո­ղո­վուր­դի բա­րօ­րու­թեան։ Հո­վուա­կան ցուպ ի ձե­ռին ար­տա­սահ­մա­նի մի­ջե­կե­ղե­ցա­կան կա­րե­ւոր կեդ­րոն­նե­րու մէջ եւս ա­ռիթ ըն­ծա­յեց, որ ա­հա­բեկ­չու­թեան դէմ ա­ռողջ եւ շի­նա­րար կե­ցուածք մը որ­դեգ­րուի։

Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը, իր գա­հա­կա­լու­թեան քսա­նեւ­հին­գա­մեա­կի հան­դի­սու­թեանց ա­ւար­տին, Յո­բե­լե­նա­կան Յանձ­նա­խում­բին ի պա­տիւ սար­քած ըն­դու­նե­լու­թեան ըն­թաց­քին, նոր լոյս ըն­ծա­յուած յու­շա­մա­տեա­նը ստա­նա­լէ յե­տոյ ի մի­ջի այ­լոց ը­սած էր.

«Այ­սօր այս հա­մայն­քը ու­նի չու­նի ե­կե­ղե­ցի մը ու­նի։ Պատ­րիար­քա­րան մը ու­նի։ Ու­նի չու­նի զինք ներ­կա­յաց­նող Պատ­րիարք մը ու­նի։ Եւ ա­սի­կա հա­մայն­քի մը հա­մար մեծ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի, մեծ բախ­տա­ւո­րու­թիւն մըն է։ Եւ ժո­ղո­վուր­դին ընտ­րե­լա­գոյն մա­սը ա­սի­կա կը զգայ եւ կը տես­նէ։ Ես թե­րեւս քիչ մը երկ­չոտ անձ­նա­ւո­րու­թիւն, սկիզբ­նե­րը քիչ մը խրտչե­ցայ այս յո­բե­լե­նա­կան հան­դի­սու­թիւն­նե­րէն։ Բայց երբ տե­ղի ու­նե­ցան ա­նոնք, պէտք է ը­սեմ դժգոհ չմնա­ցի։ Ոչ թէ ո­րով­հե­տեւ ես գո­վա­սան­քի ար­ժա­նա­ցայ, գնա­հա­տուե­ցայ, ընդ­հա­կա­ռա­կը ա­նոր հա­մար որ հա­մայնքս գո­վա­սան­քի ար­ժա­նա­ցաւ, հա­մայնքս գնա­հա­տուե­ցաւ, ո­րու հա­մար ես ալ ինք­զինքս եր­ջա­նիկ եւ ու­րախ զգա­ցի։ Ես կեր­պով մը մի­ջո­ցը ե­ղայ, որ­պէս­զի հա­մայն­քը ա­ւե­լի ճանչ­ցուի յար­գանք ու ճա­նա­չում գտնէ հոս»։ 

Ե­րախ­տի­քով յի­շե­լով իր ե­րա­նաշ­նորհ նա­խորդ­նե­րուն ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րը, կ՚ակ­նար­կէ իր գոր­ծու­նէու­թեան հե­տե­ւեալ բա­ռե­րով.

«Ինչ որ ը­րինք, մին­չեւ հի­մա, մեր պար­տա­կա­նու­թիւնն էր։ Չը­նէինք, մե­ղադ­րե­լի պի­տի ըլ­լա­յինք։ Ը­րած ըլ­լա­լու հա­մար, գնա­հա­տան­քի ար­ժա­նի ո­չինչ ը­րած ենք։ Պար­տա­կան էինք ը­նել, ը­րինք։ Այս­պի­սի գիրք մը մէջ­տեղ բե­րին պա­տուա­կան անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ, միշտ գլխա­ւո­րու­թեամբ Յո­բե­լե­նա­կան Յանձ­նա­խում­բին։ Այս գիր­քին մէջ կը ներ­կա­յա­նայ պատ­րիարք մը՝ իր լաւ կող­մե­րով։ Թե­րի կող­մեր չու­նի այս գիր­քին մէջ պատ­րիար­քը։ Բայց չկայ մարդ մը, որ թե­րու­թիւն չու­նե­նայ։ Այս գիր­քին մէջ տես­նուած են լաւ կող­մեր միայն։ Թե­րի կող­մե­րը Աս­տուած միայն կը տես­նէ։ Ես ու­րեմն Աս­տու­ծոյ հետ պէտք ե­ղած հա­շուե­յար­դա­րի կ­­՚են­թար­կուիմ։ Ա­սի­կա զուտ անձ­նա­կան խնդիր մըն է։ Այ­սու­հան­դերձ. ե­թէ հա­մայն­քո­վին ալ թե­րա­ցում մը ու­նե­ցանք, պա­կա­սու­թիւն­ներ ու­նե­ցանք, կը կրկնեմ որ ա­նոնք ան­խու­սա­փե­լի են։ Ա­տոր հա­մար բնա­կա­նա­բար նե­րում կը հայ­ցենք։ Մեր մարդ ըլ­լա­լուն ա­պա­ցոյցն են ա­նոնք։ Մար­դը ան­կա­տար ա­րա­րած մըն է, բո­լոր կա­տա­րե­լու­թիւն­նե­րով հան­դերձ։ Այդ­պէս ալ, մենք մարդ ենք, եւ մարդ­կօ­րէն թե­րա­ցում­ներ կ­­՚ու­նե­նանք»։

­Բո­լո­րիս ծա­նօթ է, թէ ինք ինչ պայ­ման­նե­րու տակ Երկ­նա­ւոր Հօր ձեռ­քե­րուն մէջ ա­ւան­դեց իր հո­գին։ Կը գտնուէր Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի սուրբ յար­կին ներ­քեւ, որ մեր հա­ւատ­քի լու­սա­բե­ւեռն է, ա­ւան­դը՝ ա­ռա­քե­լա­կան։ Հոն կը գտնուէր ինք­նա­մա­տոյց ներ­կա­յու­թեամբ, զոր նկա­տեց սուրբ ա­ռա­քե­լու­թիւն մը։ Գա­ցած էր երկ­րա­շար­ժի գօ­տին այ­ցե­լե­լու եւ իր հայ­րա­կան ներ­կա­յու­թեամբ ու խօս­քով մխի­թա­րե­լու ցա­ւա­տանջ հո­գի­նե­րը։ Իր պա­տա­նե­կու­թեան օ­րե­րուն, ժխտա­կան ար­տա­յայ­տու­թեան մը հա­մար բա­ցուած շրթնե­րը, ո­րոնք հե­տա­գա­յին բա­ցուած էին Տի­րոջ ա­ղօ­թե­լու, Տի­րոջ փառ­քը եր­գե­լու եւ մա­նա­ւանդ Տի­րոջ Խօս­քը քա­րո­զե­լու, վեր­ջին ան­գամ կը բա­ցուէին «Ո­ղոր­մեա ինձ Աս­տուած ըստ մե­ծի ո­ղոր­մու­թեան քում ըստ բա­զում գթու­թեան քում քա­ւեա զա­նօ­րէ­նու­թիւնս իմ» ա­պաշ­խա­րու­թեան ծա­նօթ սաղ­մո­սի ա­ղօ­թա­սա­ցու­թեամբ։

Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռը փա­ռա­ւո­րուե­ցաւ իր ա­րի եւ տի­րա­կան կե­ցուած­քով։ Շնորհք Պատ­րիար­քի գլխա­ւոր ա­ռա­քե­լա­կից­նե­րէն՝ հո­գե­լոյս Շա­հան Սրբա­զան Ար­քե­պիս­կո­պո­սի գրի ա­ռած տա­պա­նա­քա­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը, կը բնու­թագ­րէ ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քի վար­քը.

ԲԱՆԻԲՈՒՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ
ԲԱԶՄԱՎԱՍՏԱԿ ՈՒՍՈՒՑԻՉ ԵՒ
ՔԱՐՈԶԻՉ ԲԱՆԻՆ ԿԵՆԱՑ
ՄԱՏԵՆԱԳԷՏ ՍՐԲԱԶԱՆ
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ
ՔԱՋԱՐԹՈՒՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՀԱՅՈՑ
ԹՈՒՐՔԻՈՅ ՈՐ ՎԱՐԵԱՑ ԶՊԱՇՏՕՆՆ
ԻՒՐ ԱՄՍ ՔՍԱՆ ԵՒ ԻՆՆ ԵՒ ՅՈՐԺԱՄ
ԷՐ Ի Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ ՎԱԽՃԱՆՄԱՄԲ
ԵՄՈՒՏ Ի ԿԵԱՆՍ ՅԱՒԻՏԵՆԱԿԱՆՍ

Ե­րա­նաշ­նորհ Պատ­րիար­քը իր գոր­ծու­նէու­թեամ­բը այ­լեւս կը պատ­կա­նի պատ­մու­թեան։ Ա­նոր մար­մի­նը կը հանգ­չի իր դամ­բա­րա­նին մէջ, սա­կայն իր թո­ղա­ծը կը բա­ւէ ապ­րեց­նել իր յի­շա­տա­կը։ Կ­­՚ա­ղօ­թենք իր հոգ­ւոյն խա­ղա­ղու­թեա­նը հա­մար։ «Ի տա­ճա­րի փա­ռաց սրբու­թեան Աս­տու­ծոյ ա­ղա­չեմք եւ խնդրեմք, զի բա­րե­խօ­սու­թեամբ Սրբուհ­ւոյ Աս­տուա­ծած­նին եւ ա­մե­նայն սրբոց, ըն­կալ­ցի զծա­ռա­յու­թիւն Շնորհք Պատ­րիարք ծա­ռա­յի եւ հան­գուս­ցէ զհո­գի իւր ի խո­րանս սի­րո­ղաց ա­նուան իւ­րոյ, շնոր­հես­ցէ սմա յար­դար դա­տա­ւո­րու­թեան իւ­րոյ ընդ Պետ­րո­սեան ա­թո­ռակ­ցու­թեանցն վե­րա­պա­տուիլ»« Ա­մէն։

Ա­ղօթ­քով իր վախ­ճա­նին հա­սած ա­ղօ­թա­նուէր կեան­քի մը օ­րի­նա­կին առ­ջեւ կ­­՚ը­սենք, Յի­շա­տակն ար­դա­րոյն օրհ­նու­թեամբ ե­ղի­ցի, Ա­մէ­ն։